LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 32
Total number of words is 3858
Total number of unique words is 1691
37.2 of words are in the 2000 most common words
54.7 of words are in the 5000 most common words
64.0 of words are in the 8000 most common words
Эсгик болуп къалмас учун малны аяп харжла // Эсгик болуп къалмас учун
малны аяп сакъла.
Эсгик болуп къалмас учун малны аяп харжла: тиленчиликден къызгъанчлыкъ ‒
къолай.
Эсгик иш, гьабас къыйын ‒ кимни бай этген уру?
Эсгиклик ‒ хоншуларын жиргендирип иш этмек.
Эсгилеге тийсенг, эсинг гетер.
Эсгини гиймеген янгыны хадирин билмес.
Эсгини макъта да, янгыны ал.
Эсгиси болмагъанны янгысы болмас.
Эсгиси болмай, янгысы болмас.
Эсгиси ёкъну янгысы да болмас.
Эсгисиз янгы болмас ‒ ямансыз яхшы болмас.
Эсгисиз янгы болмас.
Эсгисин ямамагъан янгысын гиймес.
Эсде де ёкъ, пусдада – гёлек сюе анасы.
Эсен де бол, аман да, къарагъачда – къабан да.
Эси барлар эснесе, эси ёкълар варыллар.
Эсин ютмас эсли сёз, эссизлеге эс тапдырар эсги сёз.
Эсинг барда, эсинг тап.
Эсинде барны эрни айтар.
Эсине гелмек – варгьалыкъ.
Эсирген булан сёйлешсенг, айрылырсан сыйынгдан.
479
Эсирген йылкъычы эсги кагъызгъа тынгламас.
Эсирген элден къоркъмас.
Эсирген эсиндегин айтар.
Эсирген эсиндегин сёйлер – айыкъ гьакъылындагъын сёйлер.
Эсиргенге денгиз ‒ тобукъдан.
Эсиргенни ичинде – не, оюнда да – шо.
Эсиргенни ичинде – не, тилинде де – шо.
Эсиргенни эси азар.
Эсириклер айтгъанны айыкълар гечегендир.
Эсирсенг, эсингни тап.
Эски гийим ямавсуз болмас. (Бырынгъы айтыв).
Эски ямагъанны эси гетер. (Бырынгъы айтыв).
Эсли гиши ойламай иш этмес.
Эснеген аврув эс табар.
Эснегенде эсге геле заманлар.
Эснегенни авузундан бал тамар.
Эссизлеге эс тапдырар эсги сёз.
Эссизлеге эс тапдыргъан ‒ эсги сёз.
Эт – къанлы, эркек жанлы болсун.
Эт – къаны булан, аш – жаны булан.
Эт – къаны булан, эр – жаны булан.
Эт ‒ сизинки, сюек ‒ бизинки.
Эт – этге, шорпа – бетге.
Эт ашагъан сув ичер.
Эт бишгенде эзилир.
Эт болмагъан ерде балыкъ да этдир.
Эт булан экмек ашар.
Эт булан экмек ашармы эдинг яда сюек булан эт ашармы эдинг?
Эт гёрмегенге эшек эт де – хурма.
Эт гёрюнгюнче, йип гёрюнсюн.
Эт къанлы болсун – игит жанлы болсун.
Эт сюексиз болмас.
Эт тырнакъдан айрылмас.
Эт хуртланса – туз себер, туз хуртланса – не амал?
Эт хуртланса – туз себер, туз хуртланса – не себер?
Этген алар доллукъну.
Этген де – къатын, этдирген де – къатын.
Этген ишинг бетлеп турма, сабур эт.
Этген ишинг бютюн эт // Этер ишинг бютюн эт.
Этген ишинг бютюн эт, осурагъынг тютюн эт.
Этген ишинг нохуратгъа да тиймей.
Этген ишине гёре ем бериле буса, атлар эшеклени гюллер эди.
Этген ишни эби табылмай къалмас.
Этген къатын ‒ нас къатын, этдирген къатын ‒ хас къатын.
Этген намартлыгъына мюкюр болмагъа да эргиши тарыкъ.
Этген этилип къалар.
Этген яхшылыкъ да, берген садагъа да къайтмай къалмас.
480
Этген яхшылыкъ унутулмас.
Этгенибиз къалар дюньяда.
Этгенинг ‒ магъа, уьйренгенинг ‒ сагъа.
Этгенингни мардасын бил.
Этгенни багьасын оьпкелев толтурур.
Этгенни эби табылыр.
Этден асув болмады – ур буламукъ шорпаны.
Этден оьтген таякъдан сюекден оьтген сёз ‒ яман.
Этеген ишингни гёнгюнг булан эт.
Этеги дамгъалы буса да, эзивю – майлы.
Этеги яманны ит хабар.
Этегинден гирип, эзивюнден чыгъа.
Этегине тийген де ‒ бир, этине тийген де ‒ бир.
Этек чакъмакълары баш яргъан, айтгъан сёзлери таш яргъан.
Этер ишинг бютюн эт.
Эти ‒ сеники, сюеги ‒ меники // Эти ‒ сагъа, сюеги ‒ магъа. (Эсги айтыв: уланын охутагъан муаллимге айтылгъан сёзлер).
Эти гьарамны шорпасы гьалал болмас.
Эти ёкъ, эт болмаса, бети ёкъ.
«Этик гийдим», – деп, чарыгъынгны ташлама.
Этикни сыйын билмес гиймегенлер гён чарыкъ.
Этикчини бизи ёкъ.
Этикчини этиги ‒ йыртыкъ.
Этикчини этиги ‒ тешик.
Этикчини этиги болмас.
Этилмеген ишге къар явар.
Этинг гюйгенден эсе, этегинг гюйсюн.
Этине гёре шорпасы.
Этине тийген де, этегине тийген де – бир.
Этине умут этип, шорпасындан да къуру къалгъан.
Этип алгъангъа – бир, утуп алгъангъа – эки.
Этип болмайгъан ишингни башлама, башлагъан сонг ‒ ташлама.
Этме билген эбин табар.
Этме тарыкълы затны, созуп турмай, тез-тез эт.
Этмеген ишинг бурхагъа128 минип къычырсанг да, гьай бермес [Гьайдакъ диалект].
Этмегенни «этдим» деме.
Этмегенни этсе, эл кюлер.
Этмей бусанг оьзгелени къайгъысын, сени къайгъынг ким этер?
Этмей гьёкюнгенден эсе, этип гьёкюн.
Этмей гьёкюнгенден эсе, этип гьёкюн.
Этмекни чайнамай ютмассан.
Этмес ишинг айтма – ярты ёлдан къайтма.
Этмес ишинг айтма // Этмейген ишингни айтма.
Этмес ишингни айтма ‒ ярты ёлдан къайтма.
128
Бурха (гьайдакъ диалектде) ‒ пурха (адабият тилде).
481
Этни де ашады, бетни де ашады.
Этни тузу болмаса, ол хуртлар.
Этни хурту эт гелтирир – емишни хурту дерт гелтирир.
Этники ‒ этге, шорпаныки ‒ бетге.
Этсе болур къабалай – этмесе, къалар шолай.
Этсе болур къабалай.
Этсе, болур давалар.
Этсе, болур эт кюрзе ‒ эринсе, болур къалмукъ чай.
Этсиз къошгъа къаргъа къонмас.
Эчки – къойну азыгъы.
Эчки ашагъанны башында от янар.
Эчки берген къой алар ‒ къуш къонмас къуру къолгъа.
Эчки берген къой алар, гьеч бермеген не алар?
Эчки берген къой алар.
Эчки берген къой алар: къайтмай къалмас къарыву.
Эчки берген мал алар, гьеч бермеген не алар?
Эчки берип, къой ала.
Эчки къой болмас – къой эчки болмас.
Эчки тереклени душманыдыр.
Эчки эгиз табар – донгуз тогъуз табар.
Эчки эки керен гьажгъа бармай.
Эчки: «Бавгъа гирмесем, къурсагъым тоймай», ‒ дей болгъан.
Эчки: «Къойну гётю гёрюндю», – деген къой татавулдан атылып чыкъгъанда,
оьзюню гётю ачылып турагъанны гёрмей.
Эчкини ‒ apтындан, адамны бары да янындан айлан.
Эчкини ‒ алдындан, атны артындан айланма.
Эчкини ‒ артындан, атны алдындан айлан.
Эчкини ажжалы етсе, къойчуну таягъына сюелер.
Эчкини башы болгъунча, къойну къуйругъу бол.
Эчкини де аягъындан асар, къойну да.
Эчкини къуйругъу болмас.
Эчкини оьлме заманы етгенде къойчуну таягъына сюйкелер.
Эчкини товвасы болмас.
Эшәк ашсыз къалса да, ишсиз къалмас.
Эшеги бар ат излемес.
Эшеги ёкъну хуржуну авур болур.
Эшегинг ёкъ буса, гиевюнг сама ёкъму? // Эшегинг ёкъ буса, гиевюнг де
ёкъму?
Эшегинден кишени багьа.
Эшегине ёкъ буса, гиевюне де ёкъму?
Эшей де, Къошай да йимик.
Эшек ‒ иши булан, донгуз ‒ тёшю булан.
Эшек сыйпагъанны билмес.
Эшек ‒ сыйпагъанны, яман сыйлагъанны билмес.
Эшек ‒ тойгъан ерине.
Эшек алгъа тарта ‒ къуйругъу артгъа тарта.
Эшек арпаны хадирин не билсин.
482
Эшек арыгъанын билмес ‒ эр къартайгъанын билмес.
Эшек арыгъанын билмес.
Эшек баргъа санала – малгъа саналмай.
Эшек билген – арба ёл.
Эшек биченни хадирин не билсин.
Эшек булан арпа ашагъанча, ат булан хини чайнамакъ ‒ къолай.
Эшек булан арпа ашагъанча, ат булан хум чайна.
Эшек булан уьйренген ат осуракъ болур.
Эшек булан яшагъан эшек къылыкълы болур.
Эшек гелди – йыр битди.
Эшек гелтирди – ат ашады.
Эшек гетгенче, ёл битсин.
Эшек гетгенче, юк битсин.
Эшек де бола къарт. (Йыллар тюгюл адамны къарт этеген: ягь, намус,
адамлыкъ адамны уллу да, гьюрметли де эте деген маънада).
Эшек де, ат да тебишсе, эки арада бузав – языкъ.
Эшек дёрт керен Маккагъа (гьажгъа) баргъан, бешинчи керен бёрюлени авзуна
тюшюп къалгъан.
Эшек етгенче, атлы чапмас.
Эшек етгенче, юк битер.
Эшек ишлеп къазанар – ат сюйген кюйде харжлар.
Эшек ишлеп къазанар.
Эшек ишлер – ат ашар.
Эшек ишсиз къалмас.
Эшек къулагъы булан макътана.
Эшек къулакълары булан макътанар.
Эшек къыркъгъа чыкъгъанда да къылыгъын тас этмес.
Эшек малгъа саналмай – баргъа санала.
Эшек оьгюзге: «Яргъа ювукъ барма, магъа юк боласан», – дей болгъан.
Эшек оьлюп, итлеге байрам болгъанда йимик.
Эшек оьлюр – чул къалар.
Эшек сабурну хадирин билмес.
Эшек сапуран хадирин не билсин?
Эшек сапуран хадирин билмес.
Эшек семирсе, есине тебер.
Эшек сыйпагъанны билмес.
Эшек тапсанг, есисин къыдыр.
Эшек таякъны да гётере, юк де гелтире.
Эшек тебип женнетге гийирген йимик.
Эшек тебип, женнетге салгъандай.
Эшек тебип, женнетге тюшгендей.
Эшек тёшекни хадирин билмес.
Эшек тёшекни хадирин не билсин?
Эшек хурманы хадирин не билсин?
Эшек эшекге барар.
Эшек эшекден къалса, къулагъын гес.
Эшек эшекни борчгъа хашыр.
483
Эшек юксюз къалмас.
Эшек, баргъа саналса да, малгъа саналмас.
Эшек, къачып, юкден къутулмас.
Эшек, мююз салдыраман деп, къулагъын алдыргъан.
Эшек, мююзлер салдыраман деп, къулакъларын гесдирген.
Эшек, оьзю эшек экенин биле буса, юреги ярылып, оьлюр эди.
Эшек, тойгъа барса да, сув ташый.
Эшекге алтын ер салсанг да, эшек.
Эшекге алтын юклесенг де, къыйматы артмас.
Эшекге гёлек этген де, ямангъа къуллукъ этген де ‒ бир йимик.
Эшекге гьайкел такъгъан булан адам болмас.
Эшекге гьайкел такъгъан йимик.
Эшекге гьюнеринг гёрсет дегенде, гючю-гюню бар чакъы акъыргъан.
Эшекге гьюнерингни гёрсет дегенде, гючю бар чакъы акъыра болгъан.
Эшекге ер салсанг да, эшек кююнде яшар.
Эшекге кинотеатр не гьажат?
Эшекге къатын болма – болсанг, чыда.
Эшекге макътав герекмей.
Эшекге макътав ярашмас.
Эшекге минген – биринчи айып, ондан йыгъылгъан – экинчи айып.
Эшекге талав сюйсе де тие, сюймесе де тие.
Эшекге талав сюйсе де чыгъа, сюймесе де.
Эшекге тёшек салмай.
Эшекге тёшек ярашмас.
Эшекге тойгъа баргъанда да ёкъ яллыкъ.
Эшекге эрге барма – барсанг, чыда.
Эшекге юк ярашар.
Эшекден гьайкел такъгъан булан адам болмас.
Эшекден йыгъылгъан яш ат чапдырма бажармас.
Эшекден йыгъылгъанны атгъа миндирме.
Эшекден тувгъан ат болмас.
Эшеклер булан оьсген оьгюз де тепме уьйренер.
Эшеклер булан оьсген оьгюз иш табар этме.
Эшеклер булан оьсген оьгюз иш табар этме: я эшек болуп къалар, яда уьйренер
тепме.
Эшекни артындан оьтме.
Эшекни башын сыйпасанг, башынга тебер.
Эшекни гючю гьалал – сютю гьарам.
Эшекни далили – юген.
Эшекни жувма – сыйырны къувма.
Эшекни къоркъачы сувдан оьтмес.
Эшекни къулагъына къомуз сокъгъандай.
Эшекни къырыйындагъы ат эшек къылыгъына гёчер.
Эшекни нечакъы токъаласанг да, ат болмас // Эшекни нечакъы тюйсенг де, ат
болмас.
Эшекни оьлюмю – бёрюню тою.
Эшекни тюйюп ат этмессен.
484
Эшекни эти гьарам – гючю гьалал.
Эшекни югю авур буса, бек юрюр.
Эшекни ягъында тургъан бузав бузулур.
Эшекни яманы ат булан ойнар ‒ атны яманы тай булан ойнар.
Эшекни яманы ат булан ойнар.
Эшекни янында тургъан ат осуракъ болур // Эшекни янындагъы ат да осуракъ
болур.
Эшиги къайсы якъгъа ачылагъанын билмей.
Эшиги яманны уьюне барма – анасы яманны къызын алма.
Эшик артда ер тапсанг, тёрге алгъасама.
Эшик артда ер тапсанг, тёрге озма.
Эшик артда ер тапсанг, тёрге чыкъма // Эшик артда ер тапсанг, тёрге чыгъып
олтурма.
Эшик артын билмеген тёрню билмес.
Эшик ачыкъ буса да, сорап гир.
Эшикден гелгенни ит хапмас.
Эшикден гирип, тюнгюлюкден чыкъма.
Эшикден къуваласа, терезеден гиреген.
Эшикден къуваласанг, терезеден гире.
Эшиклени ачмай: «Къагъагъан кимдир?» деп сорамас.
Эшикни артда гирген ябар.
Эшикни артында токътамас.
Эшикни янында ер болса, тёрге чыкъма.
Эшитген билир ‒ гёрген уьйренер.
Эшитген гёргенге хабар айта эди.
Эшитген гёргенге хабар бере.
Эшитгенден гёрген ‒ яхшы.
Эшитгеним эшик артда къояман – гёргениме атгъа йимик минемен.
Эшитгеним эшик артда къояман.
Эшитгенинг – ялгъан, гёргенинг – герти.
Эшитгенинг эшитген ерде къалсын.
Эшитгенинге инанма – гёргенинге инан.
Эшитгенни гёрген енгер.
Эшитдингми – терге, гёрдюнгмю – сына.
Эшитдингми – эшитмедим, гёрдюнгмю – гёрмедим.
Ю
Юван Авухгъа барагъанда йимик.
Юваш ата ‒ баланы насиби.
Юваш атны тебиви гючлю болур.
Юваш болсанг, абурунг артар.
Юваш етер муратгъа.
Юваш эшекге экев минир.
Ювугъу ёкъну сыйы ёкъ.
Ювугъу кёп ярлы болмас.
Ювугъу кёпню яву – аз.
«Ювугъум» деп осал эрге сыр чечме.
485
«Ювугъум» деп осал эрге сыр чечсенг, очарлагъа чыгъып шону ятгъа айтар.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатма – халбат сёзге къатынынгны тынглатма.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатма.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатсанг, гюн де гетмей, бармакъларынг
хабарсан.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатсанг, гюн де гетмей, досдан душман
табарсан.
Ювугъунгдан айрылсанг, унутмассан узакъ замангъа ‒ ата юртдан айрылсанг,
унутмассан гьамангъа.
Ювугъунгну къыйын гюнде сына.
Ювукъ барсанг, этегингни гюйдюре ‒ йыракъда турсанг, санларынгны
сувукъсындыра.
Ювукъ барсанг, этегингни гюйдюре.
Ювукъ болмай арексиз.
Ювукъ хоншу ‒ артыкъ йыракъ къардашдан.
Ювукъдагъы ‒ ювукъ, узакъдагъы – сувукъ.
Ювукъдагъы хоншу ‒ йыракъдагъы къардашдан яхшы.
Ювукъдагъын гёрмеген узакъдагъын гёрмес.
Ювукълар къыйынлы гюн танылыр.
Ювукъну яманы-яхшысы болмас.
Ювукъсуз адам ‒ тамурсуз терек.
Ювургъан да гетди – къалмагъал да битди.
Ювургъангъа гёре аягъынгны узат.
Ювургъангъа гёре узат аякъларынгны // Ювургъанынга гёре аягъынгны узат.
Ювурт тёгюлсе, югъу къалар – айран тёгюлсе, не къалар?
Ювушанны тюбюнде гюл оьсмес.
Юген ‒ кимде, ат ‒ шонда.
Юген болмаса, ат алма.
Юген сюймей бусанг, юрегинг болсун.
Югенсиз ат болмас.
Югенсиз атгъа минме ‒ башсыз жыйынгъа гирме.
Югенсиз атгъа минме.
Югенсиз атны уьйретип болмас.
Югю авур буса, къачыр шат юрюр.
Югю авур буса, эшек ёргъа болур.
Югю авур эшек бек чабар.
Югю авур эшек ёргъа болур.
Югю етишмеген эшек къычыравуч бола.
Югюрюк ат къамучу урдурмас.
Югюрюк ат юген булан урушур.
Югюрюк ат югюн ёлда къоймас.
Югюрюк атгъа къамучу герекмей.
Югюрюк атгъа ял ёкъ.
Югюрюк атны къамучуламас.
Югюрюк итни тюлкю сюймес.
Юз атынг болса да, баш энишде минме ‒ бир атынг болса да, тик ерде тюшме.
Юз аягъым буса да, бирин де алман.
486
Юз аягъым буса да, бирин де басман.
Юз балтагъа ‒ бир къайракъ.
Юз гишини юзюн таныгъынча, бир гишини атын бил.
Юз грам – бир литрге телеграм.
Юз гюн арек ‒ бир гюн герек.
Юз гюн арек болур – бир гюн герек болур.
Юз гюн ташланып тургъан бир гюн тарыкъ болур.
Юз дос – аз, бир душман – кёп.
Юз жувгъан булан яманлыкъны къарасы гетмес.
Юз ишчиге ‒ бир башчы.
Юз йыл яша ‒ юз йыл уьйрен.
Юз керен айтгъанча, бир керен этип гёрсет.
Юз керен оьлче – бир керен гес.
Юз керен оьлче де, бир керен гес.
Юз керен халкъдан эшитгенден эсе, бир керен гёзюнг булан гёр.
Юз керен эшитгенден бир керен гёрген ‒ яхшы.
Юз керен эшитгенден эсе, бир керен гёзюнг булан гёр.
Юз къоркъачдан бир батыр ‒ къолай.
Юз манатынг болгъунча, юз ювугъунг болсун.
Юз сугъарма – гюз сугъар.
Юз сугъарма ‒ гюз сугъар: огъар тенг зат табылмас.
Юз тюменинг болгъунча, юз ювугъунг болсун.
Юз юхлап, бир тюшюмде гёрмесем де къайырмайман.
Юз ялгъанны бир герти баса.
Юзге чыдагъан минге де чыдар.
Юзде – йымырткъа. (Юз яшагъан тамазаны дыгъыжары битип, чертсе, сынагъан даражагъа етгенни англата).
Юзелдирик129, юз аврувгъа – гёзелдирик.
Юзме билмей бусанг, сувгъа гирме.
Юзме билмей бусанг, сувгъа гирме: сувда батып оьлюрсен.
Юзню сюер – бирни алар (къызланы).
Юзню ярты-юрту билгенче, бирни яхшы бил.
Юзю агьмакъны сёзю – агьмакъ.
Юзю акъ деп алданма – ичи къара болмасын.
Юзю ачыкъны гёнгю ‒ ачыкъ.
Юзю ачыкъны ёлу да ‒ ачыкъ.
Юзю ёкъну гёзю ёкъ.
Юзюк ‒ бармакъгъа гёре.
Юзюк бармакъгъа гёре – сююв юрекге гёре.
Юзюк бармакъда болур ‒ гьалкъа къулакъда болур.
Юзюм тапсанг, къайсы бавдан болгъанын сорама.
Юзюм чёптюксюз болмас.
Юзюмге гёз тюшгенни яшлар тез билир. [Терик диалект].
Юзюнгню гёрме сюйсенг, алып гюзгюге къара.
129
Юзелдирик деп Борагъанда къансиялагъа айтыла.
487
Юзюнгню гёрме сюйсенг, алып гюзгюге къара; оьзюнгню билме сюйсенг,
барып хоншунга сора.
Юзюне бакъма – ишине бакъ. [Гьайдакъ диалект].
Юзюне къарама ‒ билимине къара.
Юзюне къарама – сёзюне къара.
Юзюне къарап юзюкню ур.
Юкъкъа адам сёзлю болур.
Юкъкъа буса, ун къош – къалын буса, сув къош.
Юкъкъа эринли адам гьиллачы болур.
Юлдузлар – кёкде, гьислер – гёнгюлде.
Юмурукъ гёрсетмек – игитлик тюгюл.
Юмурукъ йимик бирикген элни бир гюч де алма болмас.
Юмуш130 берген барып алар.
Юмуш берген юмуш алар.
Юмуш битдирмейген хоншу макъталмас.
Юн ‒ тюкден, ашлыкъ ‒ бюртюкден.
Юнге тюшген тавукъ йимик.
Юнлю къойну къуйругъу уллу болмас.
Юнсюз ит итти бекиден къоркъар.
Юню барны, гюню бар.
Юню узун, къуйругъу къысгъа къой болмас.
Юню узун, къуйругъу уллу къой болмас.
Юреги – ув, авзу – бал.
Юреги бай адамны яшаву болмай пакъыр.
Юреги бар – гьюнери ёкъ.
Юреги бар тар болмас.
Юреги барны юреги аврур.
Юреги къарангыны гёзю де – къарангы.
Юреги сангыравну къулакълары да эшитмей.
Юреги сокъурну гёзлери де гёрмей – юреги сангыравну къулакълары да эшитмей.
Юреги сокъурну гёзлери де гёрмей.
Юреги тазаны гьакъылы ‒ тюз.
Юреги тазаны гьакъылы да таза.
Юреги ушатмаса, арив тиймей гёзге де.
Юреги яхшы гиши хуйланамы?
Юрегиме гёре ‒ юрек, гёлегиме гёре гёлек тапмадым.
Юрегингде рагьмулукъну къурутма.
Юрегинде бар билегинде де бар.
Юрегинде барны билегинде де бар.
Юрегинде сюювю ёкъ адам уьйде де уьшюр.
Юрек ‒ кирит, тил ‒ ачгъыч.
Юрек ‒ къоркъач, къол ‒ батыр.
Юрек ‒ юрекни ачгъычыдыр.
Юрек булан къуллукъ этсенг халкъынга, ябалакълар къонмас сени къалкъынга.
130
Юмуш – гишини къуллугъун битдирмек учун берилген зат.
488
Юрек гёзден алда гёрюр.
Юрек гёрмесе, гёз де гёрмей.
Юрек парахат буса, гёзьяш акъмас гёзлерден.
Юрек сокъур болгъанда гёзлер де бола сокъур.
Юрек сырынг юрекде къалсын.
Юрек сюйгенден гёз таймас ‒ авруйгъан ерден къол таймас.
Юрек сюйгенден гёз таймас.
Юрек сюювден тоймас.
Юрек талчыкъсыз болмай.
Юрек тебип чыкъмагъан сёз йыр болмай.
Юрек токътады – къан токътады, къан токътады – жан токътады.
Юрек токътады – къан токътады, къан токътады – жан токътады: къансыз яшав
ёкъ.
Юрек тынмай, билек тынмас.
Юрек ушатагъан ишни – тапмагъа къыйын.
Юрек ювукъ – ёл айланч.
Юрек ювукъ – ёл йыракъ.
Юрек юрекни ачгъычыдыр.
Юрек янмаса, гёзден яш чыкъмас.
Юрек яра бителмес.
Юрекге арив – гёзге де арив.
Юрекге базын – кёкюрекге базынма.
Юрекге гелген башына гелер.
Юрекге гелген сёз башына да гелер.
Юрекге гёре бола юрюш.
Юрекде ‒ тенг дослукъ, тилде ‒ гертилик.
Юрекде болса, билекде болур.
Юрекдегин ятлар билсе, сыр болмай ‒ юрек тебип чыкъмагъан сёз йыр болмай.
Юрекдегин ятлар билсе, сыр болмай.
Юрекден айтылгъан сёз етмей къалмай юрекге.
Юрекден айтылгъан юрекге етер.
Юрекден гелеген исив юрекге чабар.
Юрекден чыкъгъан сёз – юрекге // Юрекден чыкъгъан сёз юрекге барар.
Юрекден чыкъгъан сёз – юрекге, башдан чыкъгъан сёз – башгъа, къалгъанлары
– саякъ къулакъгъа.
Юрекден чыкъгъан сёз – юрекге, башдан чыкъгъан сёз – башгъа.
Юрекден чыкъгъан сёз юрекге гире, юрекден чыкъмагъан къулакъгъа да
гирмей // Юрекден чыкъгъан сёз юрекге гирир, юрекден чыкъмагъан –
къулакъгъа да гирмес.
Юрекден чыкъгъан юрекге етер.
Юрекден чыкъмагъан сёз юрекге гирмес.
Юрекден чыкъмай, юрекге гирмес.
Юрекден юрекге ёл бар.
Юреклер ювукъ буса, ёл йыракъ болмас.
Юреклер ювукъ буса, ёлну айланчын гёрмейсен.
Юреклер ювукъ буса, ювукъланы арасындагъы ёл йыракъ болмас.
Юрекли жигерли болур.
489
Юрекни ачгъычы ‒ тил.
Юрекни ачылагъан эшиклери – арив сёз.
Юрекни сыры юрекде къалсын.
Юрекни тазалыгъы ‒ дюньядагъы бары да байлыкъдан артыкъ.
Юрексиз адам ‒ адам тюгюл.
Юрексизден йыракъ бол.
Юрексизлер юрек бавун юлкъар.
Юрт алгъанча хоншу ал.
Юрт ювугъун таныр.
«Юрт» десе, югюрюп бар.
«Юрт» десе, югюрюп ишле.
Юртда къувун ‒ къувдан енгил, елден тынч.
Юртда яман къалар.
Юртну абдалы хоншу юртланы сёгер.
Юрту байны оьзю ‒ бай.
Юрту парахатны эли ‒ парахат.
Юртун сатгъан бетин сатар.
Юртун сатгъан кюртде къалар.
Юртун сатгъанны бёрю ашар.
Юртун сюйген алгъа юрюр.
Юртун сюйген юртда къалар ‒ юртун сатгъан кюртде къалар.
Юртун сюйген юртда къалар.
Юртундан айрылгъан оьмюрю телмирир.
Юртунгдан айрылсанг да, халкъынгдан айрылма.
Юртундан айырылгъан етти йыл йылар.
Юртундан чыкъгъанны бёрю ашар.
Юрюген аякъгъа ёрме илинир.
Юрюген ёл алар ‒ олтургъан ял алар.
Юрюген ёл алар ‒ токътагъан ял алар.
Юрюген ёл алар – юрюмеген ёлда къалар.
Юрюген ёл алар.
Юрюгенге – ёрме, юрюмегенге берме.
Юрюгенинг ёл билсин ‒ этегенинг къол билсин.
Юрюгенни ёлу гетер ‒ ятгъанны гюню гетер.
Юрюй туруп байлангъан белбав ёлда чечилир.
Юрюме билмейген ёлну бузар.
Юрюме жибин кюшлеп: къатынсыз къаларсан.
Юрюмеге билмейген ёлну бузар.
Юрюмеге билмейген ёлну бузар – сёйлемеге билмейген лакъырны бузар.
Юрюмеген сюрюнмес.
Юрюп билмейген ёл бузар ‒ сёйлеп билмейген сёз бузар.
Юрюп билмейген ёл бузар.
Юрюрсен саякъ ‒ алырсан таякъ.
Юрюсенг саякъ, тиер таякъ.
Юрюшю ‒ онглу, оьзю де ‒ онглу.
Юрюшю онглуну уьлюшю ‒ онглу.
Юрюшюн ёл билсин, турушун къол билсин (къачакъны).
490
Юсуп пайхаммар яхшылыкъгъа ёрасын.
Ютгъан таза ашынгны сюймей бусанг къусмагъа, эсги досланы сырын чечме
янгы дослагъа.
Юхлагъан аювню уятма.
Юхлагъан юху тапгъан ‒ юхламагъан йылкъы тапгъан.
Юхлагъангъа уьлюш ёкъ.
Юхлайгъан аювну уятма.
Юхлайгъан йыланны уятма.
«Юхлап тура» деп басма йыланны къуйругъундан.
Юху ‒ эринчекни иши.
Юху да, оьлю де ‒ бир.
Юху къарнын тойдурмас // Юху къарын тойдурмас.
Юху къурсакъ тойдурмай.
Юху орун тангламас.
Юху оьлю булан ‒ тенг.
Юху оьлюмню къардашыдыр.
Юху семирте ‒ акъча тилете.
Юху тамакъ тойдурмай.
Юху ястыкъ излемей.
Юху ястыкъ сорамай.
Юху ястыкъ тилемес.
Юхулу ер тангламас // Юхусу бар ер тангламас.
Юхуну кёбю де ‒ бир, азы да.
Юхусу бар тёшек айырмас.
Юхучу адам семиз болур.
Юхучу адам семиз болур.
Юхучу ер тангламас.
Юхучугъа аш ёкъ.
Юхучуну заманы ёкъ.
Я
Я акъчасы ёкъ, я бокъчасы ёкъ // Я акъчасы ёкъ, я ‒ бокъчасы.
Я алажагъым ёкъ, я бережегим ёкъ // Алажагъым да ёкъ ‒ бережегим де ёкъ.
Я къабына, я сабына.
Ябагъы тайны тери – аччы, тилчини тили – аччы.
Ябагъы тайны тери ‒ аччы, яман гишини тили ‒ аччы.
Ябагъы тайны хорлама: язгъа чыкъса, ат болур – яш игитни хорлама: охуса,
элге баш болур.
Ябагъы тайны хорлама: язгъа чыкъса, ат болур.
Ябагъылы тай да, язгъа чыкъса, ат болур.
Ябагъылы яман тай, язгъа чыкъса, ат болур.
Ябагъыны атгъа санама – яхшы адамны ятгъа санама.
Ябагъыны атгъа санама.
Ябалакъ гёрмейгенге гюн айыплы тюгюл.
Ябалакъ къычырса – оьлюге.
Ябалакъ не ойлашагъанны къоян не билсин?
491
Ябудан айгъыр къойма: явгъа минир ат тувмас.
Ябушгъан агъач – явлу агъач, гюйрюч агъач – гюйлю агъач.
Ябушмагъа сюйгенни ташы гьазир бола.
Ябушмагъа сюйгенни ташы да гьазир бола ‒ ярашмагъа сюйгенни ашы да гьазир бола.
Ябушувгъа чабагъанда ол ‒ артда, уьюне къайтагъанда ол ‒ алда.
Ябылгъан авузгъа жибин къонмас.
Яв (май) тёкмесе, машин де юрюмей.
Яв гетгенде къылыч сермеме.
Яв ёлланы барламакъ явда уьстюнлюк берер.
«Яв ете», ‒ деп, ашынгны битдирме.
Явар гюн исси болур.
Явгъа чабар эр тувмас – явгъа минир ат болмас.
Явда артда турмагъан ‒ окъдан гёзюн юммагъан.
Явдан къачып къайтгъанча, яралы къайт.
Явдан къоркъгъан ‒ явгъа дос, элни сюйген ‒ элге дос.
Явдан къоркъгъан ‒ явгъа дос.
Явдан яхшылыкъ чыкъмас.
Явдан яхшылыкъ юкъмас.
Явлугъум чечсем, башым ачыла.
Явлукъ байлагъанлар бары да къатын болмас.
Явлукъ байлагъанлар бары да къатынлар тюгюл ‒ башлыкъ гийгенлер де
барысы да эркеклер тюгюл.
Явмагъан янгургъа челек тутмай.
Явну аягъан оьзю оьлюр.
Явну сёз оьлтюрмес.
Явну сёзю ‒ питне.
Яву барны досу да бар.
Явун ерге ярашар.
Явун явса, ер яшнар.
Явун явса, ер яшнар; яман тувса, дав башлар; осал тувса, эл ташлар.
Явун явса, къаракъуш балаларын яшырыр – буз явса, оьзю яшыныр.
Явунда чалсанг, гюнде жыярсан.
Явундан къачып, чоргъагъа гиргендей.
Явундан къачып, чоргъаны тюбюне тюшген.
Явунлар явса, ер яшнар ‒ яманлар тувса, дав башлар.
Явунлар явса, ер яшнар.
Явунну алдында ел болур.
Явъёрме де ёлавчугъа азыкъдыр.
Ягъал басса, къатынгиши улан табар.
Ягъалагъа яв гелсе, юртда яманлар къалар.
Ягъылмагъан печден тютюн чыкъмас.
Ягъымлы сёзге бирев де ачувланмай – ачувлу сёзге бирев де къуванмай.
Ягъымлы сёзге бирев де ачувланмай.
Ягъынлы ат къамучудан тоймас.
Ягь яр авдарар.
Ягьны къырыяты да, ойчусу да ‒ намус.
492
Ягьсыз айрылгъан сонг, ягьлысы чабар.
Ягьсыз къалгъандан нагьсыз къалмакъ кёп ‒ къолай.
Ягьсыздан нагьсыз да ‒ къолай.
Ягьсызлыкъдан сакъла бизин, Тенгири.
Ягьсызны савуту кантдыр – ялгъанчыны савуту антдыр.
Ягьсызны савуту кантдыр.
Ягьсызы айрылгъан сонг, ягьлысы чыдар.
Ягьы бар ярышда озар.
Ягьы бар яшынмас.
Ягьы ёкъну ёрме табар ‒ намусу ёкъну налат хабар.
Ягьын сакълап болмайгъан адам ‒ намуссуз адам.
Ягьын тас этген ‒ ярлы.
Ягьынга ‒ ягь, гьакъылынга гьакъыл къош.
Яз – яйны посагъасы.
Яз бар ерде гюз болур – сув бар ерде буз болур.
Яз бар ерде гюз болур, сув бар ерде буз болур ‒ ялгъан айтмай, герти айтсанг,
ишни арты тюз болур.
Яз бар ерде гюз болур.
Яз башлана тюслерден – яш башлана гьислерден.
Яз болсун, къыш болсун – алдынгда иш болсун.
Яз гелгенде жибинге де жан гире.
«Яз гелди», ‒ деп сююнюп, яз опуракъ гийинип.
Яз гелсе де, къар таймайлы, от битмес.
Яз гелсе де, къышы битмес.
Яз гетген сонг гюз гелер.
Яз гетмесе, яй гелмес.
Яз гиерни къыш гийсе, ярлы къачан бай болур?
Яз гийимин къыш гийсе, ярлы къайдан байысын?
Яз гюню – тогъуз тюрлю.
Яз гюню йылытыр ‒ къыш гюню сувутур.
Яз да болсун, къыш да болсун – алдынгда иш де болсун.
«Яз исси, ‒ деп, ятмадым ‒ къыш сувукъ», ‒ деп, къайтмадым.
Яз ишге гюзден гьазирлен.
Яз ишлеген къыш тишлер.
Яз йырлагъан къыш йылар.
Яз ойнагъан къыш йылар.
Яз онгмагъан гюз онгмас.
Яз оьлмесе, гюз оьлмес.
Яз тизгенни къыш бузар – къыш тизгенни яз бузар.
Яз яллавда къышда болажакъ боранланы ойла.
Яз яллавда янын салып ятмагъан.
Яз янгурлу буса, сагъын ойнар гюзде.
Яз янгурлу буса, туман ойнар гюзде.
Яз янгурлу буса, чарс ойнар гюзде.
Язбаш гелмей, бюлбюл йырламас.
Язбаш гелсе, гечикмей, сабанлыкъгъа урлукъ чач.
Язбаш гетип, яз гетип, гюз айланмай, къыш болмас.
493
Язбаш яшгъартармы, къыш йылатмаса.
Язбаш яшгъартармы, къыш йылытмаса.
Язбашгъы янгур берекет гелтире.
Язбашда башы къайнамаса, къышда къазан къайнамас.
Язбашда юз сюрме ‒ гюзде бир сюр.
Язгъа чыкъсакъ, туякъ эдик.
Язгъан болмаса, къазгъангъа гирмес.
Язгъан болур язбашда.
Язгъан болур янбашда // Язгъан болур ян башында.
Язгъан оьзю болмаса, ону билеген болмас.
Язгъандан къачып, къазгъангъа тюшген.
«Язгъандыр» деп ярдан атыламысан?
Язгъанман – кисеге салгъанман: заманы гелсе, охурман. [Терик диалект].
Язгъанны гёрерсен – чачгъанынг орарсан.
Язгъанны гёрмей, кёрге тюшмей.
Язгъанны гёрмей, къабургъа гирмей.
Язгъанны гёрмей, къазгъангъа гирмес.
Язгъанны гёрмей, къазгъангъа тюшмей.
Язгъаны болур.
Язгъы бузну ястыкъ къалынлыгъына да инанма.
Язгъы гюн ‒ тогъуз тюрлю.
Язгъы гюн йыл тойдура.
Язгъы ел ер тенгли бугъаны йыгъар.
Язгъы загьмат – гюзге гьюрмет.
Язгъы ишингни къышда (къыш) башла.
Язгъы йыр гюзде йырланар.
Язгъы сувукъ жандан оьтер.
Язда ‒ азыкъсыз, гюзде гийимсиз ёл чыкъма.
Язда асырамагъанынгны къышда тапмассан.
Язда башы бишмесе, къышда ашы бишмес // Язда башы бишмегенни къышда
ашы бишмес.
Язда башын къыйнамаса, къышда къазан къайнамас.
Язда гиегенни къышда да гийсе, ярлы къачан бай болур?
Язда гьаракат – гюзде берекет.
Язда иши къайнагъанны къышда къазаны къайнар.
Язда ишле – къышда тишле.
Язда ишлеген къышда тишлер.
Язда ишлемеген къышда тишлемес.
Язда йыландан къоркъгъан къышда аркъандан къачар.
Язда йыландан къоркъгъан къышда жыжымдан къоркъар.
Язда къушлар чыкъ ичсе, чугъул бола сарнама.
Язда мийиси къайнагъанны къышда къазаны къайнар.
Язда не чачсанг, гюзде шону аларсан.
Язда ойнагъан къышда йылар.
Язда онгмагъан гюзде онгмас.
Язда оьлмесе, гюзде оьлмес (малны гьакъында).
Язда тырнагъан гюзде йырлар.
494
Язда чалгъан къышда сююнюр.
Язда чанангны гьазирле – къышда арбангны гьазирле // Яйда – чанангны,
къышда арбангны гьазирле.
Язда чачгъанынг гюзде аларсан.
Язда чачмагъан гюзде ормас.
Язда явгъан лай этмес – урлангъан мал бай этмес. [Гьайдакъ диалект].
Язда ятгъан къышда къатар.
Яздыр – гюздюр.
Язлыгъы къолай буса, къышлыгъы да шолай болур.
Язлыгъынг нечик буса, къышлавунг да шолай болур.
Язлыкъ ишни къышда башла.
Язны бир гюню йылны тойдура.
Язны бир гюню къышны бир айына аш бере.
Язны гьар гюню къышны бир айына тие.
Язны гюню ‒ етти тюрлю.
Язны гюню гирмесе, чилледе буз иримес.
Язны ишин гюз билдирир, алдатмайлы, тюз билдирир.
Язны ишин гюз билдирир.
Язны сувугъу эт гелтирир ‒ гюзню сувугъу дерт гелтирир.
малны аяп сакъла.
Эсгик болуп къалмас учун малны аяп харжла: тиленчиликден къызгъанчлыкъ ‒
къолай.
Эсгик иш, гьабас къыйын ‒ кимни бай этген уру?
Эсгиклик ‒ хоншуларын жиргендирип иш этмек.
Эсгилеге тийсенг, эсинг гетер.
Эсгини гиймеген янгыны хадирин билмес.
Эсгини макъта да, янгыны ал.
Эсгиси болмагъанны янгысы болмас.
Эсгиси болмай, янгысы болмас.
Эсгиси ёкъну янгысы да болмас.
Эсгисиз янгы болмас ‒ ямансыз яхшы болмас.
Эсгисиз янгы болмас.
Эсгисин ямамагъан янгысын гиймес.
Эсде де ёкъ, пусдада – гёлек сюе анасы.
Эсен де бол, аман да, къарагъачда – къабан да.
Эси барлар эснесе, эси ёкълар варыллар.
Эсин ютмас эсли сёз, эссизлеге эс тапдырар эсги сёз.
Эсинг барда, эсинг тап.
Эсинде барны эрни айтар.
Эсине гелмек – варгьалыкъ.
Эсирген булан сёйлешсенг, айрылырсан сыйынгдан.
479
Эсирген йылкъычы эсги кагъызгъа тынгламас.
Эсирген элден къоркъмас.
Эсирген эсиндегин айтар.
Эсирген эсиндегин сёйлер – айыкъ гьакъылындагъын сёйлер.
Эсиргенге денгиз ‒ тобукъдан.
Эсиргенни ичинде – не, оюнда да – шо.
Эсиргенни ичинде – не, тилинде де – шо.
Эсиргенни эси азар.
Эсириклер айтгъанны айыкълар гечегендир.
Эсирсенг, эсингни тап.
Эски гийим ямавсуз болмас. (Бырынгъы айтыв).
Эски ямагъанны эси гетер. (Бырынгъы айтыв).
Эсли гиши ойламай иш этмес.
Эснеген аврув эс табар.
Эснегенде эсге геле заманлар.
Эснегенни авузундан бал тамар.
Эссизлеге эс тапдырар эсги сёз.
Эссизлеге эс тапдыргъан ‒ эсги сёз.
Эт – къанлы, эркек жанлы болсун.
Эт – къаны булан, аш – жаны булан.
Эт – къаны булан, эр – жаны булан.
Эт ‒ сизинки, сюек ‒ бизинки.
Эт – этге, шорпа – бетге.
Эт ашагъан сув ичер.
Эт бишгенде эзилир.
Эт болмагъан ерде балыкъ да этдир.
Эт булан экмек ашар.
Эт булан экмек ашармы эдинг яда сюек булан эт ашармы эдинг?
Эт гёрмегенге эшек эт де – хурма.
Эт гёрюнгюнче, йип гёрюнсюн.
Эт къанлы болсун – игит жанлы болсун.
Эт сюексиз болмас.
Эт тырнакъдан айрылмас.
Эт хуртланса – туз себер, туз хуртланса – не амал?
Эт хуртланса – туз себер, туз хуртланса – не себер?
Этген алар доллукъну.
Этген де – къатын, этдирген де – къатын.
Этген ишинг бетлеп турма, сабур эт.
Этген ишинг бютюн эт // Этер ишинг бютюн эт.
Этген ишинг бютюн эт, осурагъынг тютюн эт.
Этген ишинг нохуратгъа да тиймей.
Этген ишине гёре ем бериле буса, атлар эшеклени гюллер эди.
Этген ишни эби табылмай къалмас.
Этген къатын ‒ нас къатын, этдирген къатын ‒ хас къатын.
Этген намартлыгъына мюкюр болмагъа да эргиши тарыкъ.
Этген этилип къалар.
Этген яхшылыкъ да, берген садагъа да къайтмай къалмас.
480
Этген яхшылыкъ унутулмас.
Этгенибиз къалар дюньяда.
Этгенинг ‒ магъа, уьйренгенинг ‒ сагъа.
Этгенингни мардасын бил.
Этгенни багьасын оьпкелев толтурур.
Этгенни эби табылыр.
Этден асув болмады – ур буламукъ шорпаны.
Этден оьтген таякъдан сюекден оьтген сёз ‒ яман.
Этеген ишингни гёнгюнг булан эт.
Этеги дамгъалы буса да, эзивю – майлы.
Этеги яманны ит хабар.
Этегинден гирип, эзивюнден чыгъа.
Этегине тийген де ‒ бир, этине тийген де ‒ бир.
Этек чакъмакълары баш яргъан, айтгъан сёзлери таш яргъан.
Этер ишинг бютюн эт.
Эти ‒ сеники, сюеги ‒ меники // Эти ‒ сагъа, сюеги ‒ магъа. (Эсги айтыв: уланын охутагъан муаллимге айтылгъан сёзлер).
Эти гьарамны шорпасы гьалал болмас.
Эти ёкъ, эт болмаса, бети ёкъ.
«Этик гийдим», – деп, чарыгъынгны ташлама.
Этикни сыйын билмес гиймегенлер гён чарыкъ.
Этикчини бизи ёкъ.
Этикчини этиги ‒ йыртыкъ.
Этикчини этиги ‒ тешик.
Этикчини этиги болмас.
Этилмеген ишге къар явар.
Этинг гюйгенден эсе, этегинг гюйсюн.
Этине гёре шорпасы.
Этине тийген де, этегине тийген де – бир.
Этине умут этип, шорпасындан да къуру къалгъан.
Этип алгъангъа – бир, утуп алгъангъа – эки.
Этип болмайгъан ишингни башлама, башлагъан сонг ‒ ташлама.
Этме билген эбин табар.
Этме тарыкълы затны, созуп турмай, тез-тез эт.
Этмеген ишинг бурхагъа128 минип къычырсанг да, гьай бермес [Гьайдакъ диалект].
Этмегенни «этдим» деме.
Этмегенни этсе, эл кюлер.
Этмей бусанг оьзгелени къайгъысын, сени къайгъынг ким этер?
Этмей гьёкюнгенден эсе, этип гьёкюн.
Этмей гьёкюнгенден эсе, этип гьёкюн.
Этмекни чайнамай ютмассан.
Этмес ишинг айтма – ярты ёлдан къайтма.
Этмес ишинг айтма // Этмейген ишингни айтма.
Этмес ишингни айтма ‒ ярты ёлдан къайтма.
128
Бурха (гьайдакъ диалектде) ‒ пурха (адабият тилде).
481
Этни де ашады, бетни де ашады.
Этни тузу болмаса, ол хуртлар.
Этни хурту эт гелтирир – емишни хурту дерт гелтирир.
Этники ‒ этге, шорпаныки ‒ бетге.
Этсе болур къабалай – этмесе, къалар шолай.
Этсе болур къабалай.
Этсе, болур давалар.
Этсе, болур эт кюрзе ‒ эринсе, болур къалмукъ чай.
Этсиз къошгъа къаргъа къонмас.
Эчки – къойну азыгъы.
Эчки ашагъанны башында от янар.
Эчки берген къой алар ‒ къуш къонмас къуру къолгъа.
Эчки берген къой алар, гьеч бермеген не алар?
Эчки берген къой алар.
Эчки берген къой алар: къайтмай къалмас къарыву.
Эчки берген мал алар, гьеч бермеген не алар?
Эчки берип, къой ала.
Эчки къой болмас – къой эчки болмас.
Эчки тереклени душманыдыр.
Эчки эгиз табар – донгуз тогъуз табар.
Эчки эки керен гьажгъа бармай.
Эчки: «Бавгъа гирмесем, къурсагъым тоймай», ‒ дей болгъан.
Эчки: «Къойну гётю гёрюндю», – деген къой татавулдан атылып чыкъгъанда,
оьзюню гётю ачылып турагъанны гёрмей.
Эчкини ‒ apтындан, адамны бары да янындан айлан.
Эчкини ‒ алдындан, атны артындан айланма.
Эчкини ‒ артындан, атны алдындан айлан.
Эчкини ажжалы етсе, къойчуну таягъына сюелер.
Эчкини башы болгъунча, къойну къуйругъу бол.
Эчкини де аягъындан асар, къойну да.
Эчкини къуйругъу болмас.
Эчкини оьлме заманы етгенде къойчуну таягъына сюйкелер.
Эчкини товвасы болмас.
Эшәк ашсыз къалса да, ишсиз къалмас.
Эшеги бар ат излемес.
Эшеги ёкъну хуржуну авур болур.
Эшегинг ёкъ буса, гиевюнг сама ёкъму? // Эшегинг ёкъ буса, гиевюнг де
ёкъму?
Эшегинден кишени багьа.
Эшегине ёкъ буса, гиевюне де ёкъму?
Эшей де, Къошай да йимик.
Эшек ‒ иши булан, донгуз ‒ тёшю булан.
Эшек сыйпагъанны билмес.
Эшек ‒ сыйпагъанны, яман сыйлагъанны билмес.
Эшек ‒ тойгъан ерине.
Эшек алгъа тарта ‒ къуйругъу артгъа тарта.
Эшек арпаны хадирин не билсин.
482
Эшек арыгъанын билмес ‒ эр къартайгъанын билмес.
Эшек арыгъанын билмес.
Эшек баргъа санала – малгъа саналмай.
Эшек билген – арба ёл.
Эшек биченни хадирин не билсин.
Эшек булан арпа ашагъанча, ат булан хини чайнамакъ ‒ къолай.
Эшек булан арпа ашагъанча, ат булан хум чайна.
Эшек булан уьйренген ат осуракъ болур.
Эшек булан яшагъан эшек къылыкълы болур.
Эшек гелди – йыр битди.
Эшек гелтирди – ат ашады.
Эшек гетгенче, ёл битсин.
Эшек гетгенче, юк битсин.
Эшек де бола къарт. (Йыллар тюгюл адамны къарт этеген: ягь, намус,
адамлыкъ адамны уллу да, гьюрметли де эте деген маънада).
Эшек де, ат да тебишсе, эки арада бузав – языкъ.
Эшек дёрт керен Маккагъа (гьажгъа) баргъан, бешинчи керен бёрюлени авзуна
тюшюп къалгъан.
Эшек етгенче, атлы чапмас.
Эшек етгенче, юк битер.
Эшек ишлеп къазанар – ат сюйген кюйде харжлар.
Эшек ишлеп къазанар.
Эшек ишлер – ат ашар.
Эшек ишсиз къалмас.
Эшек къулагъы булан макътана.
Эшек къулакълары булан макътанар.
Эшек къыркъгъа чыкъгъанда да къылыгъын тас этмес.
Эшек малгъа саналмай – баргъа санала.
Эшек оьгюзге: «Яргъа ювукъ барма, магъа юк боласан», – дей болгъан.
Эшек оьлюп, итлеге байрам болгъанда йимик.
Эшек оьлюр – чул къалар.
Эшек сабурну хадирин билмес.
Эшек сапуран хадирин не билсин?
Эшек сапуран хадирин билмес.
Эшек семирсе, есине тебер.
Эшек сыйпагъанны билмес.
Эшек тапсанг, есисин къыдыр.
Эшек таякъны да гётере, юк де гелтире.
Эшек тебип женнетге гийирген йимик.
Эшек тебип, женнетге салгъандай.
Эшек тебип, женнетге тюшгендей.
Эшек тёшекни хадирин билмес.
Эшек тёшекни хадирин не билсин?
Эшек хурманы хадирин не билсин?
Эшек эшекге барар.
Эшек эшекден къалса, къулагъын гес.
Эшек эшекни борчгъа хашыр.
483
Эшек юксюз къалмас.
Эшек, баргъа саналса да, малгъа саналмас.
Эшек, къачып, юкден къутулмас.
Эшек, мююз салдыраман деп, къулагъын алдыргъан.
Эшек, мююзлер салдыраман деп, къулакъларын гесдирген.
Эшек, оьзю эшек экенин биле буса, юреги ярылып, оьлюр эди.
Эшек, тойгъа барса да, сув ташый.
Эшекге алтын ер салсанг да, эшек.
Эшекге алтын юклесенг де, къыйматы артмас.
Эшекге гёлек этген де, ямангъа къуллукъ этген де ‒ бир йимик.
Эшекге гьайкел такъгъан булан адам болмас.
Эшекге гьайкел такъгъан йимик.
Эшекге гьюнеринг гёрсет дегенде, гючю-гюню бар чакъы акъыргъан.
Эшекге гьюнерингни гёрсет дегенде, гючю бар чакъы акъыра болгъан.
Эшекге ер салсанг да, эшек кююнде яшар.
Эшекге кинотеатр не гьажат?
Эшекге къатын болма – болсанг, чыда.
Эшекге макътав герекмей.
Эшекге макътав ярашмас.
Эшекге минген – биринчи айып, ондан йыгъылгъан – экинчи айып.
Эшекге талав сюйсе де тие, сюймесе де тие.
Эшекге талав сюйсе де чыгъа, сюймесе де.
Эшекге тёшек салмай.
Эшекге тёшек ярашмас.
Эшекге тойгъа баргъанда да ёкъ яллыкъ.
Эшекге эрге барма – барсанг, чыда.
Эшекге юк ярашар.
Эшекден гьайкел такъгъан булан адам болмас.
Эшекден йыгъылгъан яш ат чапдырма бажармас.
Эшекден йыгъылгъанны атгъа миндирме.
Эшекден тувгъан ат болмас.
Эшеклер булан оьсген оьгюз де тепме уьйренер.
Эшеклер булан оьсген оьгюз иш табар этме.
Эшеклер булан оьсген оьгюз иш табар этме: я эшек болуп къалар, яда уьйренер
тепме.
Эшекни артындан оьтме.
Эшекни башын сыйпасанг, башынга тебер.
Эшекни гючю гьалал – сютю гьарам.
Эшекни далили – юген.
Эшекни жувма – сыйырны къувма.
Эшекни къоркъачы сувдан оьтмес.
Эшекни къулагъына къомуз сокъгъандай.
Эшекни къырыйындагъы ат эшек къылыгъына гёчер.
Эшекни нечакъы токъаласанг да, ат болмас // Эшекни нечакъы тюйсенг де, ат
болмас.
Эшекни оьлюмю – бёрюню тою.
Эшекни тюйюп ат этмессен.
484
Эшекни эти гьарам – гючю гьалал.
Эшекни югю авур буса, бек юрюр.
Эшекни ягъында тургъан бузав бузулур.
Эшекни яманы ат булан ойнар ‒ атны яманы тай булан ойнар.
Эшекни яманы ат булан ойнар.
Эшекни янында тургъан ат осуракъ болур // Эшекни янындагъы ат да осуракъ
болур.
Эшиги къайсы якъгъа ачылагъанын билмей.
Эшиги яманны уьюне барма – анасы яманны къызын алма.
Эшик артда ер тапсанг, тёрге алгъасама.
Эшик артда ер тапсанг, тёрге озма.
Эшик артда ер тапсанг, тёрге чыкъма // Эшик артда ер тапсанг, тёрге чыгъып
олтурма.
Эшик артын билмеген тёрню билмес.
Эшик ачыкъ буса да, сорап гир.
Эшикден гелгенни ит хапмас.
Эшикден гирип, тюнгюлюкден чыкъма.
Эшикден къуваласа, терезеден гиреген.
Эшикден къуваласанг, терезеден гире.
Эшиклени ачмай: «Къагъагъан кимдир?» деп сорамас.
Эшикни артда гирген ябар.
Эшикни артында токътамас.
Эшикни янында ер болса, тёрге чыкъма.
Эшитген билир ‒ гёрген уьйренер.
Эшитген гёргенге хабар айта эди.
Эшитген гёргенге хабар бере.
Эшитгенден гёрген ‒ яхшы.
Эшитгеним эшик артда къояман – гёргениме атгъа йимик минемен.
Эшитгеним эшик артда къояман.
Эшитгенинг – ялгъан, гёргенинг – герти.
Эшитгенинг эшитген ерде къалсын.
Эшитгенинге инанма – гёргенинге инан.
Эшитгенни гёрген енгер.
Эшитдингми – терге, гёрдюнгмю – сына.
Эшитдингми – эшитмедим, гёрдюнгмю – гёрмедим.
Ю
Юван Авухгъа барагъанда йимик.
Юваш ата ‒ баланы насиби.
Юваш атны тебиви гючлю болур.
Юваш болсанг, абурунг артар.
Юваш етер муратгъа.
Юваш эшекге экев минир.
Ювугъу ёкъну сыйы ёкъ.
Ювугъу кёп ярлы болмас.
Ювугъу кёпню яву – аз.
«Ювугъум» деп осал эрге сыр чечме.
485
«Ювугъум» деп осал эрге сыр чечсенг, очарлагъа чыгъып шону ятгъа айтар.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатма – халбат сёзге къатынынгны тынглатма.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатма.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатсанг, гюн де гетмей, бармакъларынг
хабарсан.
«Ювугъум» деп ятгъа сёзюнг англатсанг, гюн де гетмей, досдан душман
табарсан.
Ювугъунгдан айрылсанг, унутмассан узакъ замангъа ‒ ата юртдан айрылсанг,
унутмассан гьамангъа.
Ювугъунгну къыйын гюнде сына.
Ювукъ барсанг, этегингни гюйдюре ‒ йыракъда турсанг, санларынгны
сувукъсындыра.
Ювукъ барсанг, этегингни гюйдюре.
Ювукъ болмай арексиз.
Ювукъ хоншу ‒ артыкъ йыракъ къардашдан.
Ювукъдагъы ‒ ювукъ, узакъдагъы – сувукъ.
Ювукъдагъы хоншу ‒ йыракъдагъы къардашдан яхшы.
Ювукъдагъын гёрмеген узакъдагъын гёрмес.
Ювукълар къыйынлы гюн танылыр.
Ювукъну яманы-яхшысы болмас.
Ювукъсуз адам ‒ тамурсуз терек.
Ювургъан да гетди – къалмагъал да битди.
Ювургъангъа гёре аягъынгны узат.
Ювургъангъа гёре узат аякъларынгны // Ювургъанынга гёре аягъынгны узат.
Ювурт тёгюлсе, югъу къалар – айран тёгюлсе, не къалар?
Ювушанны тюбюнде гюл оьсмес.
Юген ‒ кимде, ат ‒ шонда.
Юген болмаса, ат алма.
Юген сюймей бусанг, юрегинг болсун.
Югенсиз ат болмас.
Югенсиз атгъа минме ‒ башсыз жыйынгъа гирме.
Югенсиз атгъа минме.
Югенсиз атны уьйретип болмас.
Югю авур буса, къачыр шат юрюр.
Югю авур буса, эшек ёргъа болур.
Югю авур эшек бек чабар.
Югю авур эшек ёргъа болур.
Югю етишмеген эшек къычыравуч бола.
Югюрюк ат къамучу урдурмас.
Югюрюк ат юген булан урушур.
Югюрюк ат югюн ёлда къоймас.
Югюрюк атгъа къамучу герекмей.
Югюрюк атгъа ял ёкъ.
Югюрюк атны къамучуламас.
Югюрюк итни тюлкю сюймес.
Юз атынг болса да, баш энишде минме ‒ бир атынг болса да, тик ерде тюшме.
Юз аягъым буса да, бирин де алман.
486
Юз аягъым буса да, бирин де басман.
Юз балтагъа ‒ бир къайракъ.
Юз гишини юзюн таныгъынча, бир гишини атын бил.
Юз грам – бир литрге телеграм.
Юз гюн арек ‒ бир гюн герек.
Юз гюн арек болур – бир гюн герек болур.
Юз гюн ташланып тургъан бир гюн тарыкъ болур.
Юз дос – аз, бир душман – кёп.
Юз жувгъан булан яманлыкъны къарасы гетмес.
Юз ишчиге ‒ бир башчы.
Юз йыл яша ‒ юз йыл уьйрен.
Юз керен айтгъанча, бир керен этип гёрсет.
Юз керен оьлче – бир керен гес.
Юз керен оьлче де, бир керен гес.
Юз керен халкъдан эшитгенден эсе, бир керен гёзюнг булан гёр.
Юз керен эшитгенден бир керен гёрген ‒ яхшы.
Юз керен эшитгенден эсе, бир керен гёзюнг булан гёр.
Юз къоркъачдан бир батыр ‒ къолай.
Юз манатынг болгъунча, юз ювугъунг болсун.
Юз сугъарма – гюз сугъар.
Юз сугъарма ‒ гюз сугъар: огъар тенг зат табылмас.
Юз тюменинг болгъунча, юз ювугъунг болсун.
Юз юхлап, бир тюшюмде гёрмесем де къайырмайман.
Юз ялгъанны бир герти баса.
Юзге чыдагъан минге де чыдар.
Юзде – йымырткъа. (Юз яшагъан тамазаны дыгъыжары битип, чертсе, сынагъан даражагъа етгенни англата).
Юзелдирик129, юз аврувгъа – гёзелдирик.
Юзме билмей бусанг, сувгъа гирме.
Юзме билмей бусанг, сувгъа гирме: сувда батып оьлюрсен.
Юзню сюер – бирни алар (къызланы).
Юзню ярты-юрту билгенче, бирни яхшы бил.
Юзю агьмакъны сёзю – агьмакъ.
Юзю акъ деп алданма – ичи къара болмасын.
Юзю ачыкъны гёнгю ‒ ачыкъ.
Юзю ачыкъны ёлу да ‒ ачыкъ.
Юзю ёкъну гёзю ёкъ.
Юзюк ‒ бармакъгъа гёре.
Юзюк бармакъгъа гёре – сююв юрекге гёре.
Юзюк бармакъда болур ‒ гьалкъа къулакъда болур.
Юзюм тапсанг, къайсы бавдан болгъанын сорама.
Юзюм чёптюксюз болмас.
Юзюмге гёз тюшгенни яшлар тез билир. [Терик диалект].
Юзюнгню гёрме сюйсенг, алып гюзгюге къара.
129
Юзелдирик деп Борагъанда къансиялагъа айтыла.
487
Юзюнгню гёрме сюйсенг, алып гюзгюге къара; оьзюнгню билме сюйсенг,
барып хоншунга сора.
Юзюне бакъма – ишине бакъ. [Гьайдакъ диалект].
Юзюне къарама ‒ билимине къара.
Юзюне къарама – сёзюне къара.
Юзюне къарап юзюкню ур.
Юкъкъа адам сёзлю болур.
Юкъкъа буса, ун къош – къалын буса, сув къош.
Юкъкъа эринли адам гьиллачы болур.
Юлдузлар – кёкде, гьислер – гёнгюлде.
Юмурукъ гёрсетмек – игитлик тюгюл.
Юмурукъ йимик бирикген элни бир гюч де алма болмас.
Юмуш130 берген барып алар.
Юмуш берген юмуш алар.
Юмуш битдирмейген хоншу макъталмас.
Юн ‒ тюкден, ашлыкъ ‒ бюртюкден.
Юнге тюшген тавукъ йимик.
Юнлю къойну къуйругъу уллу болмас.
Юнсюз ит итти бекиден къоркъар.
Юню барны, гюню бар.
Юню узун, къуйругъу къысгъа къой болмас.
Юню узун, къуйругъу уллу къой болмас.
Юреги – ув, авзу – бал.
Юреги бай адамны яшаву болмай пакъыр.
Юреги бар – гьюнери ёкъ.
Юреги бар тар болмас.
Юреги барны юреги аврур.
Юреги къарангыны гёзю де – къарангы.
Юреги сангыравну къулакълары да эшитмей.
Юреги сокъурну гёзлери де гёрмей – юреги сангыравну къулакълары да эшитмей.
Юреги сокъурну гёзлери де гёрмей.
Юреги тазаны гьакъылы ‒ тюз.
Юреги тазаны гьакъылы да таза.
Юреги ушатмаса, арив тиймей гёзге де.
Юреги яхшы гиши хуйланамы?
Юрегиме гёре ‒ юрек, гёлегиме гёре гёлек тапмадым.
Юрегингде рагьмулукъну къурутма.
Юрегинде бар билегинде де бар.
Юрегинде барны билегинде де бар.
Юрегинде сюювю ёкъ адам уьйде де уьшюр.
Юрек ‒ кирит, тил ‒ ачгъыч.
Юрек ‒ къоркъач, къол ‒ батыр.
Юрек ‒ юрекни ачгъычыдыр.
Юрек булан къуллукъ этсенг халкъынга, ябалакълар къонмас сени къалкъынга.
130
Юмуш – гишини къуллугъун битдирмек учун берилген зат.
488
Юрек гёзден алда гёрюр.
Юрек гёрмесе, гёз де гёрмей.
Юрек парахат буса, гёзьяш акъмас гёзлерден.
Юрек сокъур болгъанда гёзлер де бола сокъур.
Юрек сырынг юрекде къалсын.
Юрек сюйгенден гёз таймас ‒ авруйгъан ерден къол таймас.
Юрек сюйгенден гёз таймас.
Юрек сюювден тоймас.
Юрек талчыкъсыз болмай.
Юрек тебип чыкъмагъан сёз йыр болмай.
Юрек токътады – къан токътады, къан токътады – жан токътады.
Юрек токътады – къан токътады, къан токътады – жан токътады: къансыз яшав
ёкъ.
Юрек тынмай, билек тынмас.
Юрек ушатагъан ишни – тапмагъа къыйын.
Юрек ювукъ – ёл айланч.
Юрек ювукъ – ёл йыракъ.
Юрек юрекни ачгъычыдыр.
Юрек янмаса, гёзден яш чыкъмас.
Юрек яра бителмес.
Юрекге арив – гёзге де арив.
Юрекге базын – кёкюрекге базынма.
Юрекге гелген башына гелер.
Юрекге гелген сёз башына да гелер.
Юрекге гёре бола юрюш.
Юрекде ‒ тенг дослукъ, тилде ‒ гертилик.
Юрекде болса, билекде болур.
Юрекдегин ятлар билсе, сыр болмай ‒ юрек тебип чыкъмагъан сёз йыр болмай.
Юрекдегин ятлар билсе, сыр болмай.
Юрекден айтылгъан сёз етмей къалмай юрекге.
Юрекден айтылгъан юрекге етер.
Юрекден гелеген исив юрекге чабар.
Юрекден чыкъгъан сёз – юрекге // Юрекден чыкъгъан сёз юрекге барар.
Юрекден чыкъгъан сёз – юрекге, башдан чыкъгъан сёз – башгъа, къалгъанлары
– саякъ къулакъгъа.
Юрекден чыкъгъан сёз – юрекге, башдан чыкъгъан сёз – башгъа.
Юрекден чыкъгъан сёз юрекге гире, юрекден чыкъмагъан къулакъгъа да
гирмей // Юрекден чыкъгъан сёз юрекге гирир, юрекден чыкъмагъан –
къулакъгъа да гирмес.
Юрекден чыкъгъан юрекге етер.
Юрекден чыкъмагъан сёз юрекге гирмес.
Юрекден чыкъмай, юрекге гирмес.
Юрекден юрекге ёл бар.
Юреклер ювукъ буса, ёл йыракъ болмас.
Юреклер ювукъ буса, ёлну айланчын гёрмейсен.
Юреклер ювукъ буса, ювукъланы арасындагъы ёл йыракъ болмас.
Юрекли жигерли болур.
489
Юрекни ачгъычы ‒ тил.
Юрекни ачылагъан эшиклери – арив сёз.
Юрекни сыры юрекде къалсын.
Юрекни тазалыгъы ‒ дюньядагъы бары да байлыкъдан артыкъ.
Юрексиз адам ‒ адам тюгюл.
Юрексизден йыракъ бол.
Юрексизлер юрек бавун юлкъар.
Юрт алгъанча хоншу ал.
Юрт ювугъун таныр.
«Юрт» десе, югюрюп бар.
«Юрт» десе, югюрюп ишле.
Юртда къувун ‒ къувдан енгил, елден тынч.
Юртда яман къалар.
Юртну абдалы хоншу юртланы сёгер.
Юрту байны оьзю ‒ бай.
Юрту парахатны эли ‒ парахат.
Юртун сатгъан бетин сатар.
Юртун сатгъан кюртде къалар.
Юртун сатгъанны бёрю ашар.
Юртун сюйген алгъа юрюр.
Юртун сюйген юртда къалар ‒ юртун сатгъан кюртде къалар.
Юртун сюйген юртда къалар.
Юртундан айрылгъан оьмюрю телмирир.
Юртунгдан айрылсанг да, халкъынгдан айрылма.
Юртундан айырылгъан етти йыл йылар.
Юртундан чыкъгъанны бёрю ашар.
Юрюген аякъгъа ёрме илинир.
Юрюген ёл алар ‒ олтургъан ял алар.
Юрюген ёл алар ‒ токътагъан ял алар.
Юрюген ёл алар – юрюмеген ёлда къалар.
Юрюген ёл алар.
Юрюгенге – ёрме, юрюмегенге берме.
Юрюгенинг ёл билсин ‒ этегенинг къол билсин.
Юрюгенни ёлу гетер ‒ ятгъанны гюню гетер.
Юрюй туруп байлангъан белбав ёлда чечилир.
Юрюме билмейген ёлну бузар.
Юрюме жибин кюшлеп: къатынсыз къаларсан.
Юрюмеге билмейген ёлну бузар.
Юрюмеге билмейген ёлну бузар – сёйлемеге билмейген лакъырны бузар.
Юрюмеген сюрюнмес.
Юрюп билмейген ёл бузар ‒ сёйлеп билмейген сёз бузар.
Юрюп билмейген ёл бузар.
Юрюрсен саякъ ‒ алырсан таякъ.
Юрюсенг саякъ, тиер таякъ.
Юрюшю ‒ онглу, оьзю де ‒ онглу.
Юрюшю онглуну уьлюшю ‒ онглу.
Юрюшюн ёл билсин, турушун къол билсин (къачакъны).
490
Юсуп пайхаммар яхшылыкъгъа ёрасын.
Ютгъан таза ашынгны сюймей бусанг къусмагъа, эсги досланы сырын чечме
янгы дослагъа.
Юхлагъан аювню уятма.
Юхлагъан юху тапгъан ‒ юхламагъан йылкъы тапгъан.
Юхлагъангъа уьлюш ёкъ.
Юхлайгъан аювну уятма.
Юхлайгъан йыланны уятма.
«Юхлап тура» деп басма йыланны къуйругъундан.
Юху ‒ эринчекни иши.
Юху да, оьлю де ‒ бир.
Юху къарнын тойдурмас // Юху къарын тойдурмас.
Юху къурсакъ тойдурмай.
Юху орун тангламас.
Юху оьлю булан ‒ тенг.
Юху оьлюмню къардашыдыр.
Юху семирте ‒ акъча тилете.
Юху тамакъ тойдурмай.
Юху ястыкъ излемей.
Юху ястыкъ сорамай.
Юху ястыкъ тилемес.
Юхулу ер тангламас // Юхусу бар ер тангламас.
Юхуну кёбю де ‒ бир, азы да.
Юхусу бар тёшек айырмас.
Юхучу адам семиз болур.
Юхучу адам семиз болур.
Юхучу ер тангламас.
Юхучугъа аш ёкъ.
Юхучуну заманы ёкъ.
Я
Я акъчасы ёкъ, я бокъчасы ёкъ // Я акъчасы ёкъ, я ‒ бокъчасы.
Я алажагъым ёкъ, я бережегим ёкъ // Алажагъым да ёкъ ‒ бережегим де ёкъ.
Я къабына, я сабына.
Ябагъы тайны тери – аччы, тилчини тили – аччы.
Ябагъы тайны тери ‒ аччы, яман гишини тили ‒ аччы.
Ябагъы тайны хорлама: язгъа чыкъса, ат болур – яш игитни хорлама: охуса,
элге баш болур.
Ябагъы тайны хорлама: язгъа чыкъса, ат болур.
Ябагъылы тай да, язгъа чыкъса, ат болур.
Ябагъылы яман тай, язгъа чыкъса, ат болур.
Ябагъыны атгъа санама – яхшы адамны ятгъа санама.
Ябагъыны атгъа санама.
Ябалакъ гёрмейгенге гюн айыплы тюгюл.
Ябалакъ къычырса – оьлюге.
Ябалакъ не ойлашагъанны къоян не билсин?
491
Ябудан айгъыр къойма: явгъа минир ат тувмас.
Ябушгъан агъач – явлу агъач, гюйрюч агъач – гюйлю агъач.
Ябушмагъа сюйгенни ташы гьазир бола.
Ябушмагъа сюйгенни ташы да гьазир бола ‒ ярашмагъа сюйгенни ашы да гьазир бола.
Ябушувгъа чабагъанда ол ‒ артда, уьюне къайтагъанда ол ‒ алда.
Ябылгъан авузгъа жибин къонмас.
Яв (май) тёкмесе, машин де юрюмей.
Яв гетгенде къылыч сермеме.
Яв ёлланы барламакъ явда уьстюнлюк берер.
«Яв ете», ‒ деп, ашынгны битдирме.
Явар гюн исси болур.
Явгъа чабар эр тувмас – явгъа минир ат болмас.
Явда артда турмагъан ‒ окъдан гёзюн юммагъан.
Явдан къачып къайтгъанча, яралы къайт.
Явдан къоркъгъан ‒ явгъа дос, элни сюйген ‒ элге дос.
Явдан къоркъгъан ‒ явгъа дос.
Явдан яхшылыкъ чыкъмас.
Явдан яхшылыкъ юкъмас.
Явлугъум чечсем, башым ачыла.
Явлукъ байлагъанлар бары да къатын болмас.
Явлукъ байлагъанлар бары да къатынлар тюгюл ‒ башлыкъ гийгенлер де
барысы да эркеклер тюгюл.
Явмагъан янгургъа челек тутмай.
Явну аягъан оьзю оьлюр.
Явну сёз оьлтюрмес.
Явну сёзю ‒ питне.
Яву барны досу да бар.
Явун ерге ярашар.
Явун явса, ер яшнар.
Явун явса, ер яшнар; яман тувса, дав башлар; осал тувса, эл ташлар.
Явун явса, къаракъуш балаларын яшырыр – буз явса, оьзю яшыныр.
Явунда чалсанг, гюнде жыярсан.
Явундан къачып, чоргъагъа гиргендей.
Явундан къачып, чоргъаны тюбюне тюшген.
Явунлар явса, ер яшнар ‒ яманлар тувса, дав башлар.
Явунлар явса, ер яшнар.
Явунну алдында ел болур.
Явъёрме де ёлавчугъа азыкъдыр.
Ягъал басса, къатынгиши улан табар.
Ягъалагъа яв гелсе, юртда яманлар къалар.
Ягъылмагъан печден тютюн чыкъмас.
Ягъымлы сёзге бирев де ачувланмай – ачувлу сёзге бирев де къуванмай.
Ягъымлы сёзге бирев де ачувланмай.
Ягъынлы ат къамучудан тоймас.
Ягь яр авдарар.
Ягьны къырыяты да, ойчусу да ‒ намус.
492
Ягьсыз айрылгъан сонг, ягьлысы чабар.
Ягьсыз къалгъандан нагьсыз къалмакъ кёп ‒ къолай.
Ягьсыздан нагьсыз да ‒ къолай.
Ягьсызлыкъдан сакъла бизин, Тенгири.
Ягьсызны савуту кантдыр – ялгъанчыны савуту антдыр.
Ягьсызны савуту кантдыр.
Ягьсызы айрылгъан сонг, ягьлысы чыдар.
Ягьы бар ярышда озар.
Ягьы бар яшынмас.
Ягьы ёкъну ёрме табар ‒ намусу ёкъну налат хабар.
Ягьын сакълап болмайгъан адам ‒ намуссуз адам.
Ягьын тас этген ‒ ярлы.
Ягьынга ‒ ягь, гьакъылынга гьакъыл къош.
Яз – яйны посагъасы.
Яз бар ерде гюз болур – сув бар ерде буз болур.
Яз бар ерде гюз болур, сув бар ерде буз болур ‒ ялгъан айтмай, герти айтсанг,
ишни арты тюз болур.
Яз бар ерде гюз болур.
Яз башлана тюслерден – яш башлана гьислерден.
Яз болсун, къыш болсун – алдынгда иш болсун.
Яз гелгенде жибинге де жан гире.
«Яз гелди», ‒ деп сююнюп, яз опуракъ гийинип.
Яз гелсе де, къар таймайлы, от битмес.
Яз гелсе де, къышы битмес.
Яз гетген сонг гюз гелер.
Яз гетмесе, яй гелмес.
Яз гиерни къыш гийсе, ярлы къачан бай болур?
Яз гийимин къыш гийсе, ярлы къайдан байысын?
Яз гюню – тогъуз тюрлю.
Яз гюню йылытыр ‒ къыш гюню сувутур.
Яз да болсун, къыш да болсун – алдынгда иш де болсун.
«Яз исси, ‒ деп, ятмадым ‒ къыш сувукъ», ‒ деп, къайтмадым.
Яз ишге гюзден гьазирлен.
Яз ишлеген къыш тишлер.
Яз йырлагъан къыш йылар.
Яз ойнагъан къыш йылар.
Яз онгмагъан гюз онгмас.
Яз оьлмесе, гюз оьлмес.
Яз тизгенни къыш бузар – къыш тизгенни яз бузар.
Яз яллавда къышда болажакъ боранланы ойла.
Яз яллавда янын салып ятмагъан.
Яз янгурлу буса, сагъын ойнар гюзде.
Яз янгурлу буса, туман ойнар гюзде.
Яз янгурлу буса, чарс ойнар гюзде.
Язбаш гелмей, бюлбюл йырламас.
Язбаш гелсе, гечикмей, сабанлыкъгъа урлукъ чач.
Язбаш гетип, яз гетип, гюз айланмай, къыш болмас.
493
Язбаш яшгъартармы, къыш йылатмаса.
Язбаш яшгъартармы, къыш йылытмаса.
Язбашгъы янгур берекет гелтире.
Язбашда башы къайнамаса, къышда къазан къайнамас.
Язбашда юз сюрме ‒ гюзде бир сюр.
Язгъа чыкъсакъ, туякъ эдик.
Язгъан болмаса, къазгъангъа гирмес.
Язгъан болур язбашда.
Язгъан болур янбашда // Язгъан болур ян башында.
Язгъан оьзю болмаса, ону билеген болмас.
Язгъандан къачып, къазгъангъа тюшген.
«Язгъандыр» деп ярдан атыламысан?
Язгъанман – кисеге салгъанман: заманы гелсе, охурман. [Терик диалект].
Язгъанны гёрерсен – чачгъанынг орарсан.
Язгъанны гёрмей, кёрге тюшмей.
Язгъанны гёрмей, къабургъа гирмей.
Язгъанны гёрмей, къазгъангъа гирмес.
Язгъанны гёрмей, къазгъангъа тюшмей.
Язгъаны болур.
Язгъы бузну ястыкъ къалынлыгъына да инанма.
Язгъы гюн ‒ тогъуз тюрлю.
Язгъы гюн йыл тойдура.
Язгъы ел ер тенгли бугъаны йыгъар.
Язгъы загьмат – гюзге гьюрмет.
Язгъы ишингни къышда (къыш) башла.
Язгъы йыр гюзде йырланар.
Язгъы сувукъ жандан оьтер.
Язда ‒ азыкъсыз, гюзде гийимсиз ёл чыкъма.
Язда асырамагъанынгны къышда тапмассан.
Язда башы бишмесе, къышда ашы бишмес // Язда башы бишмегенни къышда
ашы бишмес.
Язда башын къыйнамаса, къышда къазан къайнамас.
Язда гиегенни къышда да гийсе, ярлы къачан бай болур?
Язда гьаракат – гюзде берекет.
Язда иши къайнагъанны къышда къазаны къайнар.
Язда ишле – къышда тишле.
Язда ишлеген къышда тишлер.
Язда ишлемеген къышда тишлемес.
Язда йыландан къоркъгъан къышда аркъандан къачар.
Язда йыландан къоркъгъан къышда жыжымдан къоркъар.
Язда къушлар чыкъ ичсе, чугъул бола сарнама.
Язда мийиси къайнагъанны къышда къазаны къайнар.
Язда не чачсанг, гюзде шону аларсан.
Язда ойнагъан къышда йылар.
Язда онгмагъан гюзде онгмас.
Язда оьлмесе, гюзде оьлмес (малны гьакъында).
Язда тырнагъан гюзде йырлар.
494
Язда чалгъан къышда сююнюр.
Язда чанангны гьазирле – къышда арбангны гьазирле // Яйда – чанангны,
къышда арбангны гьазирле.
Язда чачгъанынг гюзде аларсан.
Язда чачмагъан гюзде ормас.
Язда явгъан лай этмес – урлангъан мал бай этмес. [Гьайдакъ диалект].
Язда ятгъан къышда къатар.
Яздыр – гюздюр.
Язлыгъы къолай буса, къышлыгъы да шолай болур.
Язлыгъынг нечик буса, къышлавунг да шолай болур.
Язлыкъ ишни къышда башла.
Язны бир гюню йылны тойдура.
Язны бир гюню къышны бир айына аш бере.
Язны гьар гюню къышны бир айына тие.
Язны гюню ‒ етти тюрлю.
Язны гюню гирмесе, чилледе буз иримес.
Язны ишин гюз билдирир, алдатмайлы, тюз билдирир.
Язны ишин гюз билдирир.
Язны сувугъу эт гелтирир ‒ гюзню сувугъу дерт гелтирир.
You have read 1 text from Kumyk literature.
Next - Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 33
- Parts
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3614Total number of unique words is 172937.9 of words are in the 2000 most common words56.1 of words are in the 5000 most common words66.5 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3732Total number of unique words is 141041.9 of words are in the 2000 most common words60.0 of words are in the 5000 most common words69.8 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3800Total number of unique words is 145139.7 of words are in the 2000 most common words58.7 of words are in the 5000 most common words67.6 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3752Total number of unique words is 148938.3 of words are in the 2000 most common words59.3 of words are in the 5000 most common words67.7 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3890Total number of unique words is 142039.7 of words are in the 2000 most common words56.7 of words are in the 5000 most common words66.6 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3844Total number of unique words is 146337.4 of words are in the 2000 most common words56.9 of words are in the 5000 most common words65.3 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3786Total number of unique words is 148136.7 of words are in the 2000 most common words55.2 of words are in the 5000 most common words65.8 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3745Total number of unique words is 150339.2 of words are in the 2000 most common words57.6 of words are in the 5000 most common words65.5 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3708Total number of unique words is 144239.7 of words are in the 2000 most common words59.0 of words are in the 5000 most common words68.9 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3962Total number of unique words is 150440.7 of words are in the 2000 most common words58.1 of words are in the 5000 most common words66.2 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3689Total number of unique words is 163236.9 of words are in the 2000 most common words53.6 of words are in the 5000 most common words63.6 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3750Total number of unique words is 161738.0 of words are in the 2000 most common words56.0 of words are in the 5000 most common words66.9 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3645Total number of unique words is 137342.0 of words are in the 2000 most common words61.1 of words are in the 5000 most common words70.1 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3833Total number of unique words is 152938.5 of words are in the 2000 most common words56.7 of words are in the 5000 most common words66.0 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3776Total number of unique words is 172137.8 of words are in the 2000 most common words56.0 of words are in the 5000 most common words65.4 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3792Total number of unique words is 146336.9 of words are in the 2000 most common words55.4 of words are in the 5000 most common words64.1 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3863Total number of unique words is 157236.2 of words are in the 2000 most common words53.8 of words are in the 5000 most common words63.6 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3565Total number of unique words is 151536.1 of words are in the 2000 most common words52.2 of words are in the 5000 most common words62.4 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3609Total number of unique words is 145338.4 of words are in the 2000 most common words56.8 of words are in the 5000 most common words66.8 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3577Total number of unique words is 154738.4 of words are in the 2000 most common words56.6 of words are in the 5000 most common words66.8 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3735Total number of unique words is 164636.1 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words61.7 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 167138.2 of words are in the 2000 most common words56.6 of words are in the 5000 most common words65.0 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3702Total number of unique words is 154438.3 of words are in the 2000 most common words55.4 of words are in the 5000 most common words65.5 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3686Total number of unique words is 155137.8 of words are in the 2000 most common words56.6 of words are in the 5000 most common words64.5 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3810Total number of unique words is 161736.9 of words are in the 2000 most common words53.1 of words are in the 5000 most common words62.8 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3740Total number of unique words is 158433.7 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3790Total number of unique words is 154335.1 of words are in the 2000 most common words52.9 of words are in the 5000 most common words62.0 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3802Total number of unique words is 166136.6 of words are in the 2000 most common words55.0 of words are in the 5000 most common words64.7 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3697Total number of unique words is 165736.0 of words are in the 2000 most common words53.4 of words are in the 5000 most common words61.9 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3962Total number of unique words is 166936.4 of words are in the 2000 most common words54.3 of words are in the 5000 most common words64.0 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3879Total number of unique words is 140838.5 of words are in the 2000 most common words56.4 of words are in the 5000 most common words65.3 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3858Total number of unique words is 169137.2 of words are in the 2000 most common words54.7 of words are in the 5000 most common words64.0 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3910Total number of unique words is 133038.7 of words are in the 2000 most common words58.5 of words are in the 5000 most common words68.1 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3890Total number of unique words is 141439.2 of words are in the 2000 most common words58.2 of words are in the 5000 most common words67.9 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3937Total number of unique words is 129344.1 of words are in the 2000 most common words62.5 of words are in the 5000 most common words72.7 of words are in the 8000 most common words
- Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 1596Total number of unique words is 103146.5 of words are in the 2000 most common words65.0 of words are in the 5000 most common words74.6 of words are in the 8000 most common words