Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 27

Тенгсизине ялынмас – тенглиден алар тенглик.
Тенгсизлеге тенг болма – тери тонгъа енг болма.
Тенгсизлеге тенг болма.
Тенгсизни тири гёрмес.
Тепмей, терек авдаргъан.
Тепсиге бозаргъан дос болмас.
Тепсиз той болмас.
Тептердеги накъышдай эсде къалар эшитген.
Тер тёкген насипли яшар.
Тер тёкмеген ярлы болур.
Тер тёкмесе, бежен толмай.
Тербеген тёбеден оьтер.
Тербенген тиш тюшмей къалмас.
Тербенсе, терек йыгъа.
399
Тергевлю зат аявлу болур.
Тёрдегилер кюлегенде, этекдегилер иржаяр.
Тёре – буйругъуна, тюлкю – къуйругъуна, ярлы – билегине, батыр юрегине
инанар.
Тёре азса, эл башына ‒ къатын азса, эр башына.
Тёре гесген бармакъдан къан чыкъмас.
Тёре семирсе, къыргъын гелер.
Тёре тёрени буйругъун бузмас.
Тёре тёрени якълар.
Тёреге бармакъ силкме.
Тёреге инанма ‒ сувгъа таянма.
Тереги бар ‒ юреги ёкъ.
Тереги бар ‒ къозу ёкъ.
Тереги буса да, къозу ёкъ.
Тереги къыйыкъ буса да, алмасы татывлу бола.
Терегине гёре алмасы – анасына гёре баласы.
Терегине гёре алмасы.
Терегине гёре емиши.
Терезеден гёрмегенни эшикден гийирме.
Терек – бутакъсыз, гиши гюнагьсыз болмай.
Терек – емиш булан, адам загьмат булан – къыйматлы.
Терек – емиши булан
Терек ‒ емиши булан сыйлы.
Терек – емиши булан, адам ‒ загьматы булан.
Терек – емиши булан, адам – иши булан багьалана.
Терек – емиши булан, адам – иши булан.
Терек – емишинден, инсан – ишинден.
Терек – емишине гёре, адам – ишине гёре.
Терек ‒ ерни чырайы, гийим ‒ эрни чырайы.
Терек – ерни чырайы.
Терек – савлукъгъа дарман.
Терек ‒ тамуру булан, адам ‒ дослары булан.
Терек – тамуру булан, адам – къурдашы булан.
Терек ‒ чакъгъа гёре, адам ‒ ишине гёре.
Терек ‒ япырагъы булан, адам ‒ иши булан.
Терек бар ерде бутакъ сынар.
Терек басгъан да ичгъына, япыракъ басгъан да ичгъына.
Терек башы – япыракъ, къырав салса, саргъаяр.
Терек башын ел бутар, юзюм башын тел бутар.
Терек беклиги ‒ тамурдан.
Терек болмаса, къургъакълыкъ гелир.
Терек бутакъсыз болмас.
Терек гесилген янына авар.
Терек къалса, къайгъырма, тёгюлсе де япырагъы ‒ тиштайпа арив бола аз буса
да опурагъы.
Терек къалса, къайгъырма, тёгюлсе де япырагъы.
Терек оьсдюрген агъа болгъан.
400
Терек тамурларына таянар, инсан – тухумуна.
Терек тамуруна къарап оьсе.
Терек тамурундан къурур.
Терек халкъгъа алтындыр, иссиликде салкъындыр.
Терек чайкъалды – авду демекдир, улан уялды – оьлдю демекдир.
Терекге – емишине гёре, адамгъа загьматына гёре къыймат бериле.
Терекге – тамур, адамгъа – дослукъ.
Терекге къоркъув берген сюйрюжибиндей.
Терекге таянма: авар, адамгъа таянма: оьлюр ‒ таян Аллагьутаалагъа.
Терекге тери илгендей.
Терекде емиш кёп болгъан сайын, бутакълары оьсмес.
Терекден япыракъ тюшмей къалмай.
Тереклени чайкъалмагъы елдендир ‒ бийлени бий болмагъы элдендир.
Терекни – хурт, адамны дерт ашар.
Терекни балта бутар.
Терекни башы – япыракъ: къырав салса, саргъаяр.
Терекни башын гессенг, тюбю къалар ‒ экевню бири оьлсе, бири къалар.
Терекни башын гессенг, тюбю къалар.
Терекни беклиги – тамурларында.
Терекни гьар йыл емиш берегени гьар йыл макътала.
Терекни емиши ‒ оьсдюргенники.
Терекни емиши – тепсиден.
Терекни емиши безей ‒ адамны иши безей.
Терекни емиши тюбюне тюшер.
Терекни йымышагъын хурт басар.
Терекни ким оьсдюрсе, емиш ‒ шонуки.
Терекни ким оьсдюрсе, емишин шо ашар.
Терекни оьлюмю балтадан.
Терекни тамурлар сакълай.
Терекни тамуру сакълар, адамны ‒ досту.
Терекни тамуру сакълар, адамны ‒ къурдашлары.
Терекни тамуру чиримей, япырагъы саргъаймай.
Терекни тамуруна балта чабып, япырагъына дос болма.
Терекни хурт ашар – адамны дерт ашар.
Терекни хурту ичинде болур.
Терекни чайыры ичинден чыгъар.
Терекни чайыры оьзюнден чыгъар.
Терекни япырагъы тюбюне тюше.
Терекни япыракъ безей ‒ адамны – загьмат // Терекни япыракъ безей ‒ адамны
загьмат безей.
Терекни япыракъ безей.
Терексиз бав болмас ‒ гелинсиз уьй болмас.
Терексиз бав болмас.
Терексиз орман болмас.
Терексиз элге бюлбюл къонмас.
Терексиз элге жымчыкъ къонмас.
Терен гьакъыллы адам гьабас ёл чыкъмас, эгер чыкъса, ярты ёлдан къайтмас.
401
Терен гьакъыллы адам гьабас ёл чыкъмас.
Терен оьзен тавушсуз агъа.
Терен сув аста агъар.
Терен сув енгил агъар.
Терен сув нас болмас.
Терен сув сессиз агъар ‒ шаршарлар салар къавгъа.
Терен сувлар булгъанмай.
Теренин билмей, сувгъа гирме.
Тери тонда бит къалар ‒ тойгъан ерде ит къалар.
Тери тонлугъа ол да бармай ‒ кёрпе тонлулар ону да алмай.
Тери тюклю бутума терек авгъандай.
Терисин гий, этин аша ‒ сюеклери магъа къалсын.
Терлегенче ишле ‒ тойгъанча аша.
Терлеп ишлесенг, арпа экмек де – татывлу.
Терлеп ишлесенг, тоюп ашарсан.
Терли терек къурумас.
Терс булан авлия – бир.
Терс гьакъылгъа къуллукъ этмес.
Терс ёлдан юрюген балагь табар.
Терс юрюген терисин тас этер.
Терсге терс демеген, тюзге тюз демес.
Терсейген гюн таяв болур анадаш.
Терсиз къазанылгъан байлыкъ гьарамдыр.
Терсине тюшген ишлер онг болмас.
Терслигингни яшырма.
Терслиден тегьер106 сёз де терс бурулур.
Терслик бар ерде тюзлюк болмас.
Терслик барда тюзлюк ёкъ.
Терслик гетер – тюзлюк етер.
Тёрюмден кёрюм ювукъ. [Къарт гишини сёзлери].
Тетекей къыз къартаймас.
Тёш бусанг, чыда ‒ чёкюч бусанг, ур.
Тёшегинге гёре аягъынг узат.
Тёшелген гиши – тюзелген гиши.
Тешиги бар сувда билинир.
Тешиги бар сувда билинир ‒ билими аз сынавда билинир.
Тешигини алдында чычкъан да бола тири // Тешигини алдында чычкъан бала
да ‒ тири.
Тешигини янында чычкъан да игит болур.
Тешик тамакъгъа токътав ёкъ.
Тешикде сув токътамас.
Тешикли таш ерде къалмас.
Тешикли таш ерде ятмас // Тешик таш ерде ятмас.
Тигивчюню инеси ёкъ.
Тигивчюню тюймеси ёкъ.
106
Тегьер (сёз) ‒ ойлашмай, алгъасап айтылгъан сёз.
402
Тигилмеген гийимни макътама.
Тигр тюлкюню гьызындан юрюмес.
Тиден тилге берилсе, ине де аркъалыкъ болур.
Тизгинсиз нокъта болмас.
Тизеген де ‒ адам, бузагъан да ‒ адам.
Тизи107 бар сюрюнмес.
Тизим барда сюрюнмен ‒ сюрюнсем де, йыгъылман.
Тийгенге тиер ‒ тиймегенге таш атар.
Тийишсиз ерде ант этгенни алтмыш тамуру къурур.
Тийишсиз къаргъыш тийишсиз ерге етишмес.
Тийишсизни халкъны артындан сёйлесе, Тенгири ушатмас.
Тийме магъа ‒ тиймесмен сагъа.
Тиймегенге тийме.
Тийсе – башына, тиймесе – еркъашына.
Тика къурсакъ тойдурмас, тек мугьаббатын артдырыр.
Тикген дерзи тюгюл, бичген ‒ дерзи.
Тил ‒ алтынны да эте, тил ‒ алтындан да оьте.
Тил – балагьдыр, тил – къаладыр.
Тил – билимни ачгъычы, гьакъылны батгъычы.
Тил – билимни ачгъычы.
Тил – болат, тишлер – къала.
Тил ‒ гёнгюлню гюзгюсю.
Тил ‒ гьакъыл оьлчевю.
Тил – гьакъыл терезесидир.
Тил – гьакъылны батгъычы.
Тил ‒ къылдан назик, къылычдан ‒ итти.
Тил – къылдан назик.
Тил – къылыч: тийишли ерде тий, тийишсиз ерде жый.
Тил – къылычдан итти.
Тил ‒ къылычдан оьткюр.
Тил ‒ миллетни азыгъы.
Тил ‒ миллетни гьайлеги.
Тил ‒ миллетни жан азыгъы.
Тил – миллетни жаны.
Тил ‒ миллетни талайы.
Тил ‒ миллетни талигьи.
Тил ‒ миллетни тарихи.
Тил ‒ муаллимлени инг асувлу савуту.
Тил ‒ не балагь, не насип гелтирир.
Тил ‒ сюек тюгюл.
Тил – эл байлыгъы.
Тил – юрекни ачгъычы.
Тил ‒ юрекни тилмачы.
Тил адамгъа макътав да гелтирип бола, хорлукъ да.
Тил адамны ким экенин англатар.
107
Тизи ‒ таяву деген маънада.
403
Тил айтып болмагъанны йыр айтар.
Тил Аллагьны сыйлы савгъаты.
Тил алтынгъа да ете, тил алтындан да оьте ‒ тилини яманындан биревлер
оьлюп де гете.
Тил арагъа от салар.
Тил арытгъанны бели авуртмас.
Тил ат йимикдир – токътатмасанг, йыгъар.
Тил ачуву ‒ яман ачув.
Тил байлыгъы – эл байлыгъы.
Тил байлыгъы бай этер, тил ёкълугъу ёкъ этер.
Тил байлыгъы бай этер.
Тил бал да, балагь да гелтирир.
Тил балагь да, насип де гелтирир.
Тил балагьдыр ‒ тил бекликдир.
Тил балагьдыр, тил къаладыр.
Тил бар буса – миллет бар.
Тил бар буса, миллет бар ‒ тил ёкъ буса, миллет ёкъ.
Тил бар: бал гелтирир ‒ тил бар: балагь гелтирир.
Тил барлыгъы бай этер ‒ тил ёкълугъу ёкъ этер.
Тил баш ярар.
Тил билген ёлда къалмас.
Тил билмесге сёз англатмакъ ‒ къыйын иш.
Тил билмесе, «ма» демес.
Тил билмесе, ёл билмес.
Тил бир-бирде – шатлыкъ, бир-бирде къайгъы гелтире.
Тил болмаса, миллет ёкъ.
Тил болмаса, халкъ болмас.
Тил болмаса, эл болмас.
Тил булан англамагъанны таякъ булан англатмассан // Тил булан англатмагъанны таякъ булан англатмассан // Тил булан англатып болмагъанны таякъ
булан англатмассан.
Тил булан кёп гюнагьлар къазанма бола.
Тил булан оракъ оргъанны бели авуртмай.
Тил булан оракъ орса, бел авуртмай.
Тил булан оргъан оракъгъа бел авуртмас.
Тил булан пилав бишмей.
Тил булан сёйлегенче, къул булан ишлеп гёрсет.
Тил булан сюрюнген турмас ‒ аякъ булан сюрюнген тез турар // Тил булан
сюрюнген турмас, аякъдан сюрюнген турар.
Тил булан сюрюнген турмас.
Тил булан сюрюнгенден, аякъ булан сюрюнген ‒ къолай.
Тил булан сюрюнгюнче, аякъ булан сюрюн.
Тил булан сюрюнгюнче, тиз булан сюрюн.
Тил булан тирмен тартдырып, унлу болуп болмай.
Тил булан тирмен тартып болмай.
Тил булан чапма ‒ тизлеринг булан чап.
Тил буса, баш болур.
404
Тил гиччи буса да, дюньяны бузар.
Тил гиччи буса да, сёзю дюньягъа сыймай.
Тил гишини кемчиликлерин гёрсете.
Тил де билгенин сёйлер.
Тил де, адабият да, маданият да ‒ къомузну уьч къылы йимик.
Тил де, эл де, дин де ‒ бир.
Тил де, эл де, дин де ‒ бирдей сыйлы.
«Тил» деген дерия бар, дерия тюбюнде маржан бар: билгенлер чомуп алар,
билмеген къуру къалар.
«Тил» дейген хазна бар: алма билсенг, аларсан.
Тил душманны ёймаса, татывсузлукъ таймаса, ярты болур яшаву.
Тил ёлда къоймас.
Тил етеген ерге къол етмес.
Тил йылатма да йылата, уялтма да уялта.
Тил кёркю ‒ сёз.
Тил Маккагъа етдирир.
Тил Маккагъа элтер.
Тил мени ‒ къурдашым, тил мени ‒ душманым.
Тил мингни оьлтюрюр ‒ къылыч бирни оьлтюрюр.
Тил не де сёйлер, гьакъыл тогъас салмаса.
Тил оьзю ‒ гиччи, амма сав дюньяны бийлей.
Тил оьзю ‒ гиччи, сёзю дюньягъа сыймай.
Тил оьзюню тишин сындырыр.
Тил сав адамны оьлтюрюп де бола, оьлгенни тирилтип де бола.
Тил сёйлей – къол ишлей.
Тил сёйлеп къачар – баш къайгъы гёрер.
Тил сёйлеп къутулур, баш къайгъыгъа тутулар.
Тил сёйлер – баш ишлер.
Тил сюексиз буса да, сюекни сындыра.
Тил сюексиз буса да, сюекни тешип чыгъар.
Тил сюексиз, тек сюекни сындыра // Тил сюексиз, амма сюекни сындыра // Тил
сюексиз буса да, амма сюекни сындыра.
Тил таш ярар, таш ярмаса, баш ярар.
Тил ташны да ирите // Тил ташны да иритир // Тил ташны ирите.
Тил тизме де тизе, бузма да буза.
Тил тилден озар.
Тил тилни кесер [Гьайдакъ диалект].
Тил тиш сындырыр.
Тил тузакъгъа тюшюрюр.
Тил учун баш жавап бере.
Тил учун яшагъан тилчи болур.
Тил уьйге бир де шатлыкъ, бир де къайгъы гелтире.
Тил халкъны байлыгъыдыр.
Тил шатлыкъ да, къайгъы да гелтире.
Тил эте туруп, тилсиз болгъан.
Тил эте туруп, тилсиз къалгъан // Тил эте туруп, тилсиз болуп къалгъан.
Тил югюрюгю ‒ яшгъа, аякъ югюрюгю ‒ ашгъа.
405
Тил юрекге ёл ишлер.
Тил юрекге ёл салар.
Тил яра сав болмас ‒ хынжал яра сав болур.
Тил ярасы ‒ бичакъ ярадан яман.
Тил ярасы бичакъ ярасындан гючлюдюр.
Тил ярасы къылыч ярасындан ямандыр.
Тил ярасы сав болмас.
Тил ярасы терен болур.
Тил, дюньяны къырыйына барма сюйсенг де, ёл табар.
Тилге ‒ уста, гьакъылгъа ‒ мукъ.
Тилге ‒ уста, ишге ‒ чолакъ.
Тилге усталыкъ адамлыкъны ашыдыр.
Тилге усталыкъ адамлыкъны башыдыр.
Тилде сюек болмаса да, сюек сындырыр // Тилде сюек ёкъ, амма сюек сындыра.
Тилде сюек ёкъ, тек сюекни чартлата.
Тилде сюек ёкъ.
Тилден бал да тама, агъу да тама.
Тилден бал да тамар, загьру да тамар.
Тилден гелген къолдан да гелсин.
Тилден гелген яра сав болмас.
Тилден сакъ бол.
Тилден сёз чыгъагъандай, гюлле чыгъа тюбекден.
Тилден татли зат да ёкъ, тилден аччы зат да ёкъ.
Тилден тийген яра сав болмас ‒ тириден тийген яра сав болур.
Тилден тийген яра сав болмас.
Тилден тийген ярадан ахыр бир гюн дав болур.
Тилден тил озар ‒ къолдан къол озар.
Тилден тилге берилсе, аркъалыкъ болур ине.
Тилден тилге гёчюлсе, таякъ аркъалыкъ болур.
Тилден тилге гёчюлсе, чурпу да аркъалыкъгъа айланар.
Тилден чыкъмагъан тишден чыкъмас.
Тилевде гьажатлыкъ бар.
Тилевде пасатлыкъ бар.
Тилевчюню дорбасы толмас.
Тилевчюню къабыны тюбю ‒ тешик.
Тилевчюню къабыны тюбю ёкъ.
Тилеген къуру къалмас.
Тилегенге айып ёкъ.
Тилегенде сув бермеген, тюйгенде саба берген.
Тилек булан тарыкъны бир йимикдир абуру.
Тилемегенге берме, берсенг де, оьзюнгден байгъа берме.
Тилемесе, «ма» демес // Тилемесе, «ма, ал» демес.
Тиленчи адам гьюрметсиз болур.
Тиленчи адам исбатсыз болур.
Тиленчи къуру къалмас.
Тиленчи тонавчудан къоркъмас.
406
Тиленчи уручудан къоркъмас.
Тиленчиге борчлу болма: я тойда тилер, я ‒ байрамда.
Тиленчиден тиленчиге пай болмас.
Тиленчиликден къызгъанчлыкъ ‒ къолай.
Тиленчини – торбасы, ялгъанчыны хуржуну толмас.
Тиленчини жаны ‒ торбасында.
Тиленчини торбасы ‒ тешик.
Тиленчини торбасы толмас.
Тилеп алгъанынгны айтдырмай бер.
Тилеп баргъан сыйдан тюшюр.
Тилеп береген затны багьасы учуз бола.
Тилеп гелген адамгъа тирелип сёйлеме.
Тилеп гелген адамгъа тирелип сёйлесе, эдепсизлик санала.
Тилесе, анасындан айырып, къызын да бере.
Тилесенг, бермей ‒ урласанг, билмей.
Тили – бал, юреги – таш.
Тили ‒ зек, къолу ‒ бек, Аллагь салгъан уллу эммек.
Тили ‒ татли, жаны ‒ аччы.
Тили ‒ татли, къолу ‒ бек.
Тили ‒ телбавдан узун.
Тили ‒ туздан да аччы.
Тили ‒ узун, гьакъылы ‒ къысгъа // Тили узунну гьакъылы ‒ къысгъа.
Тили ‒ узун, намусу ‒ къысгъа // Тили узунну намусу ‒ къысгъа.
Тили ‒ уста, къолу ‒ къысгъа.
Тили ‒ харбуз, юреги ‒ буз.
Тили авзуна сыймай.
Тили бал йимик ‒ жаны буз йимик.
Тили барда эси ёкъ, сёзю барда маънасы ёкъ.
Тили барда эси ёкъ, сёзю барда сеси ёкъ.
Тили барда эси ёкъ.
Тили барны ёлу бар.
Тили барны тиркеси бар.
Тили барны эли бар ‒ эли барны тили бар.
Тили барны эли бар.
Тили барны эркеклиги бар.
Тили барны эрлиги де бар.
Тили башына яв.
Тили бекни – башы сав.
Тили бузукъну гёнгю де ‒ бузукъ.
Тили булан гемени юздюре.
Тили булан гемени юрюте.
Тили булан дюньяны гезей.
Тили булан жува.
Тили булан кир жува.
Тили булан къуш тута.
Тили булан парахотну юрюте.
Тили булан таш жувар.
407
Тили булан таш жыяр.
Тили булан тирмен сибире.
Тили булан ув ялап ант эте.
Тили булан ун тарта.
Тили булан чалагъанны бели аврумай // Тили булан чалагъанны бели авуртмас.
Тили геме юрюте.
Тили де ‒ бир, гёнгю де ‒ бир.
Тили де бар ‒ тиркеси де // Тили де бар, тиркеси де бар.
Тили ёкъну гюню ёкъ.
Тили ёкъну сыйы ёкъ.
Тили ёкъну тегенек талар.
Тили ёкъну эли ёкъ – эли ёкъну гюню ёкъ.
Тили ёкъну эли ёкъ.
Тили зек, къолу бек, Аллагъ салгъан уллу эммек.
Тили къычытгъан сёз бузар ‒ къолу къычытгъан иш бузар.
Тили оьз тишин сындыра.
Тили покъну иши ‒ покъ.
Тили табанына ете.
Тили талакъ чакъы.
Тили татли ‒ юреги сувукъ.
Тили татли бал ашар.
Тили татлини досу ‒ кёп.
Тили тилине тиймей. (Уста тилчиге айтылгъан).
Тили тирмен айландыра.
Тили тирмен къатын алгъанча, къатынсыз къал.
Тили тирмен сибире.
Тили тутулгъур тилмач.
Тили узун гишини гьакъылы къысгъа болур.
Тили узунну амалы ‒ къысгъа.
Тили узунну гьакъылы ‒ къысгъа.
Тили узунну имканы ‒ къысгъа.
Тили узунну къарыву ‒ аз.
Тили узунну къарыву ‒ осал.
Тили узунну оьмюрю – къысгъа.
Тили яманны гюню ‒ яман.
Тилибиз де ‒ бир, динибиз де ‒ бир.
Тилигиз гъакъылыгъыздан алгъа чыгъардан сакъ болугъуз.
Тилим башыма яв.
Тилим къычыта айтмасам, айтсам, сёзюм оьрчюй. [Терик диалект].
Тилим-тилим болгъур, тилим.
Тилим-тилим болсун мени тилим – тилиме байла.
Тилим-тилим болурсан, тилим.
Тилин жыйгъан ‒ гьакъыллы.
Тилин сан этмейгенлени башы сыйланмас.
Тилин сатгъан ‒ динин сатгъан. [Терик диалект].
Тилин тас этген – динин тас этген.
Тилин тас этген – элин тас этген.
408
Тилин тас этген миллетин де тас этер.
Тилин унутгъан ‒ Ватанын да, халкъын да унутгъан.
Тилин унутгъан – талигьин ютгъан.
Тилин унутгъан ‒ элин унутгъан.
Тилинг булан айтгъанны къолунг булан гёрсет.
Тилинг булан алгъасама ‒ билиминг булан алгъаса.
Тилинг булан алгъасама – ишинг булан алгъаса.
Тилинг булан байласанг, тишинг булан чечерсен.
Тилинг булан макътанма ‒ ишинг булан макътан.
Тилинг булан озма – билиминг булан оз.
Тилинг булан озма.
Тилинг булан пикир этме – мийинг булан пикир эт.
Тилинг булан сюрюнгюнче, аягъынг булан сюрюн.
Тилинг булан чапма – билиминг булан чап.
Тилинг булан эришме – билиминг булан эриш.
Тилинг булан юрюме ‒ билиминг булан юрю.
Тилинг де, гёнгюнг де бир болмалы.
Тилинг не айтса, къулагъынг шону эшитир.
Тилинг сёйлесе де, къолунга ихтияр берме.
Тилинг сёйлесин – къолунг ишлесин.
Тилинг тирмен сибирсин: тилингден гелди балагь.
Тилинг тирмен сибирсин: тилингден гелди.
Тилинг тирмен сибирсин: тирмен чакъы токътамай.
Тилинг токътаса, аркъанг токъаланмас.
Тилинг токътаса, сыртынг токъаланмас.
Тилинг узун болмаса, оьмюрюнг узакъ болур.
Тилинг узун буса, авзунг ябыкъ болсун.
Тилинг узун буса, оьмюрюнг къысгъа болур.
Тилингде бар тынч турмас.
Тилингден гелген къолунгдан да гелсин.
Тилингден гелеген къолунгдан да гелсин.
Тилингден тартагъан бармы?
Тилингден тартамы эди?
Тилинге инанма – гючюнге инан.
Тилинге орун тапмасанг, тишлерингни арасына къысдыр.
Тилинге таянма – гючюнге таян, гючюнге таянма – ишинге таян.
Тилинге таянма ‒ гючюнге таян.
Тилингни батыр гёрме ‒ оьзюнгню батыр гёр.
Тилингни сакъла: ол йыландыр – сени тигер.
Тилингни тишлер артында сакъла.
Тилинде ‒ бал, юрегинде ‒ буз.
Тилинде – тоба, тининде – оба.
Тилинде балы да ёкъ – кисесинде малы да ёкъ.
Тилине шайтан тюкюрген.
Тилини яманындан биревлер оьлюп гете.
Тилкъавну тилин анасы англар.
Тиллер билген ‒ эллер билген.
409
Тилли гиши тили булан къуш тутар.
Тилмачны тилинде ‒ тузакъ.
Тилни абурун гётермек ‒ миллетни абурун гётермек.
Тилни азабын баш гёре.
Тилни безейген ‒ тюз сёз.
Тилни гьайбатлыгъы ‒ айтывда.
Тилни кёркю – сёз.
Тилни къыйынлыгъы башгъа етер.
Тилни къыйынлыгъы башгъа тиер.
Тилни сувугъу тиш чартлатар.
Тилни сюеги ёкъ.
Тилни татлиси есине бал ашатар.
Тилни тигип болмай.
Тилни узуну делелге герек.
Тилни узуну делелге тийишли.
Тилни узуну ‒ делелге яхшы.
Тилни узуну тиш сындырыр.
Тилни учунда къылычны гючю бар // Тилни учунда ‒ къылычны гючю.
Тилни яманы ‒ боюнгъа илмек.
Тилсиз кёп сёйлер.
Тилсиз миллет ёкъ болур.
Тилсиз тилсизни сюймес.
Тилсизлени башчысы тилкъав болур.
Тилсизни душманы ёкъ.
Тилсизни къолуна тюшме.
Тилсизни тили аврумас.
Тилсизни тилин анасы билир.
Тилсизни тилин тилкъав билир.
Тилсизни тилин тилсиз англар.
Тилсизни тилин тилсиз билир.
Тилсизни тилмачы анадыр.
Тилсизни янында тилкъав да – дилбар.
Тилчи адамланы аралыгъын бузар.
Тилчи акъгъа къараны сюртюр.
Тилчи акъгъа къараны ягъар.
Тилчи алты акъчалыкъ сув тёгюр.
Тилчи бир сагьатгъа айлыкъ хата этер.
Тилчи бир сагьатда айлыкъ зарал этер.
Тилчи савлай халкъны арасын бузар.
Тилчи сёзюн ичинде жыймас.
Тилчи сёзюн ичинде сакъламас.
Тилчи сый гёрмес.
Тилчи тилден тоюнмас.
Тилчи тили булан балагь гелтирир.
Тилчи тили булан къайгъы салар.
Тилчи тили булан от салар.
Тилчи тырнакъда тюк оьсдюрюр.
410
Тилчи халкъны аралыгъын бузар.
Тилчи эки досну оьч этер.
Тилчи эки досну яв этер.
Тилчи эки къардашны бир-бирине оьч этер.
Тилчи эки къурдашны яв этер.
Тилчи эрте-геч тилини яманындан оьлюр.
Тилчи юрт бузар.
Тилчиге – Аллагьны налаты.
Тилчиге Аллагьны юз налаты.
Тилчиден ари бол // Тилчиден ари тур.
Тилчикде бар тилде токътамас.
Тилчилер тилсиз болмас.
Тилчини гьюнери ‒ яла ябыв.
Тилчини иманы ёкъ.
Тилчини иманы-дини болмас.
Тилчини тили – аччы.
Тилчини тили ‒ тегенек.
Тилчини тили ‒ узун, гьакъылы ‒ къысгъа.
Тилчини тили ‒ узун, юреги ‒ кир.
Тилчини тили ‒ узун, юреги ‒ нас.
Тилчини тили ‒ узун.
Тилчини тили етер башына.
Тилчини тили йыландай тигер.
Тилчини тили йыландай хабар.
Тилчини тили къурусун.
Тилчини тили къычытар.
Тилчини тили таш чартлатар.
Тилчини тили тирмен сибирир.
Тилчини тили тирмен таш сибирсин.
Тилчини тили тынмас ‒ ишчини къолу тынмас.
Тилчини тили тынмас.
Тилчини тили уьзюлсюн.
Тилчини тилин юлкъ.
Тилчини тилине тегенек тюртюлсюн.
Тилчини тиркеси бар.
Тилчини юреги ‒ кир.
Тини ёкъну дини ёкъ.
Тиревлю сёз таш ярар, таш ярмаса, баш ярар.
Тиревлю сёз таш ярар.
Тири болуп ерде де ёкъ ‒ оьлю болуп кёрде де ёкъ.
Тири гиши ач болмас // Тири гиши ач къалмас.
Тириге тирев ёкъ.
Тирмен ‒ эки ташдан, сююв ‒ эки башдан.
Тирмен сибирме чакъы тили бар.
Тирмен сувсуз айланмас.
Тирменге гирген гьюрге бёленер.
Тирменге гирген унгъа боялар.
411
Тирменге къап ярашар.
Тирменде къапчыкъ ярашар.
Тирменде тувгъан чычкъан давдан къоркъмас.
Тирменде тувгъан чычкъан кёк кёкюревден къоркъмай.
Тирмендеги чычкъан кёк кёкюревден къоркъмас.
Тирмени бар ач болмас.
Тирмени гючлю тарта. (Кёп сёйлейген адамгъа айтыла).
Тирменингни оьзюнг тарт.
Тирменни ишлетеген де ‒ сув, бузагъан да ‒ сув.
Тирменни сув бузар ‒ адамны адам бузар.
Тирменни чанчелегин токътатма тынч: чоргъадан сувун къайтарса, бите.
Тирменчи къатын алгъандан эсе, къатынсыз къал.
Тирменчи тирменчини сюймес.
Тирменчи унсуз къалар.
Тирменчиге тийишип, кёрюкчюге гёрюшюп.
Тирменчини сакъалы унгъа булгъанып акъ болур.
Тирменчини сакъалы, унгъа боялып, акъ болур.
Тирменчини сув – дерти.
Тирменчини сув бузар.
Тирсеклерден къан акъдырып оьлген ‒ къолай, яшагъанча илыгъып.
Тиш арадан оьтген сёз тавлардан да оьтер.
Тиш барда таш чайна, тиш тюшгенде аш къайда?
Тиш берген чишлик де берер.
Тиши ёкъ буламукъну аявлар.
Тиши йыртыллай – ичи къартыллай.
Тиши къуш елер уяны.
Тиши къуш этер уяны.
Тиши чыкъгъан балагъа чайнап-чайнап аш бермес.
Тишинг сынса да, намусунг сынмасын.
Тишине бакъма – ишине бакъ. [Гьайдакъ диалект].
Тишине къарама – ишине къара.
Тишлевюне къарама – ишлевюне къара.
«Тишлер чыкъгъан», ‒ деп, сагъа сют берген эмчекни хапма.
Тишлеринг сакъланса, сёз сеники ‒ эринлеринг сакъланса, сёз – гишиники.
Тишни агъусу ‒ сувукъ сув.
Тишсиз авуз – ташсыз тирмен.
Тиштайпаны баш савуту – ону ярап болмакълыгъы.
Тиштайпаны сыйракълары узун буса, яхшы болмас. [Терик диалект].
Товба этген тутулмас ‒ товба этмеген къутулмас.
Товва этгенни эл гечер.
Тогъайларынг тюзелсе, туздан къала тизерсен.
Тогъуз гюн яшар ерде, сегиз гюн ишлеме герек.
Тогъуз къат опуракъ гийгинче, токълу тери тон гийген къолай.
Тогъуз къат опуракъдан токълу тери тон ‒ къолай.
Тогъуз къат опуракъдан токълу тери тон ‒ яхшы.
Тогъуз къат опуракъдан токълу териси – къолай.
Тогъуз эрге баргъан тулкъатын тогъуз денгизге салгъан булан чайылмас.
412
Тогъузда болмагъан гьакъыл токъсанда да болмас.
Тогъузу торгъай йыкъмайгъан.
Тогъузунда болмагъан гьакъыл токъсанында да болмас.
Той гёрмеген тойдан къачар.
Той да, яс да ‒ къойгъа къайгъы.
Той йырсыз болмас ‒ ер ташсыз болмас.
Той йырсыз болмас.
Тойгъа алда да барма, геч де къалма.
Тойгъа баргъан сёзден тояр.
Тойгъа барсанг, тоюп бар – къазанынгны жувуп бар.
Тойгъа барсанг, тоюп бар.
Тойгъа барсанг, тоюп бар: ач болурсан къайтгъанча.
Тойгъа барсанг, тоюп бар: ачувунгну къоюп бар.
Тойгъа барсанг, тоюп бар: эсги тонунг къоюп бар.
Тойгъа барсанг, тоюп бар: яманлыгъынгны къоюп бар.
Тойгъан антын унутур.
Тойгъан бусанг да, ёлгъа азыкъ ал.
Тойгъан бусанг да, ёлгъа азыкъ ал; гюн чыкъгъан буса да, ямучунгну унутма.
Тойгъан бусурмандан да, йылайгъан гавурдан да Аллагь сакъласын! [Терик
диалект].
Тойгъан ерге ‒ тогъуз къат.
Тойгъан ерге тогъуз гюн баш ур.
Тойгъан ерде ит къалар.
Тойгъан ерден тувгъан ер ‒ сыйлы.
Тойгъан ерден тувгъан ер ‒ татли.
Тойгъан ерден тувгъан ер ‒ татывлу.
Тойгъан ерден тувгъан ер ‒ яхшы.
Тойгъан ерден эсе тувгъан ер ‒ аявлу.
Тойгъан ит гьапламас.
Тойгъан ит есин танымас.
Тойгъан мишик чычкъан булан ойнар.
Тойгъан сонг ашалгъан аш ‒ гьарам.
Тойгъан сонг ашны сёкме.
Тойгъан сонг ит гьапламас.
Тойгъан уьйге тогъуз бар – къонгъан уьйге янгыз бар.
Тойгъан уьйге тогъуз бар.
Тойгъан эшек емин чачыратып ашар.
Тойгъангъа от якъдырма // Тойгъангъа от якъдырмас.
Тойгъангъа от якъдырма, ачгъа къазан асдырма.
Тойгъанда бал да ‒ аччы // Тойгъангъа бал да ‒ аччы.
Тойгъанча аша ‒ терлегенче ишле.
Тойда йылама – генгешде кюлеме.
Тойда макъталгъан къыз – исбатлы.
Тойда тойгъунча дели ичер.
Тойда тонун унутгъан.
Тойдагъына къарама – тондагъына къара.
Тоймайлы, етим йырламас.
413
Тойну да сюймей тавукъ, ясны да сюймей тавукъ; къонакъ гелсе, гетгенче тавукъну аву – бавукъ.
Тойну той чакъы аварасы бар.
Тойса, бал да аччы бола.
Тойса, етим йыламас.
Тойчу тойчуну сюймес.
Токъ ачны хадирин билмес.
Токъ бала ач бала булан ойнамай.
Токъ болма сюе бусанг, сал хуржунгъа ашынгны.
Токъ кекирир ‒ ач тюкюрюр.
Токъ турма сюе бусанг, сал хуржунгъа ашынгны, Аллагь! Аллагь! — деп кёкге
чайкъап турмай башынгны.
Токъ яш ач яш булан ойнамас.
Токъ: «Ач болмасман», – дер.
Токъгъа хамур басдырмас ‒ тойгъангъа от якъдырмас.
Токъгъа хамур басдырмас.
Токълу оьмюрю тоймас.
Токълу тоймас тогъуз гюн. (Гюзню ахырында, къышны башында: декабрь
айны 16-сындан 25-не ерли).
Токълу тоймасланы заманы. (18-нчи декабрден 26-нчы декабрге ерлиги 9 гюнню аралыгъы).
Токълу, гюз болмай, къойгъа къошулмас.
Токълукъ йыл – язындан белгили.
Токълукъ ярашдырыр – ачлыкъ талашдырыр.
Токълукъ ярашдырыр – ёкълукъ талашдырыр.
Токълукъда ачлыкъны унутма.
Токъмакъ тийгинче, уьтюргю солур.
Токъну ачдан хабары ёкъ.
Токъну гёзю ‒ гьикматда.
Токъну сыйлама ‒ къыйын.
Токъсан ‒ дюньяда ёкъсан.
Токъсан ‒ покъсан.
Токъсан тогъуз яхшылыгъынгны билмес ‒ бир яманлыгъынгны билир.
Токъсанда – торгъай. (Токъсан йыллыкъ тамазаны къолундан иш гелмесе де,
торгъай къушдай сарнап чы бажарар деген маънада).
Токъсансыз торгъай чарнамас – етим тоймай йырламас.
Токъсансыз торгъай чарнамас – тойса, етим йыламас.
Токъсансыз торгъай чарнамас.
Токътагъан сув ийис болур.
Токътагъан сув ийис этер.
Токътагъан сув чирир.
Токътагъан сувну хурту кёп болур.
Токътагъан ял алар – юрюген ёл алар.
Толгъан къазан тёгюлюр.
Толгъан савут бирдагъы толмай.
Толгъан топланы атмай, узакъ сакъламакъны яхшы айтмай.
Толгъан топланы атмай, узакъ сакъламас.
414
Томакълы сёзю де, тонкъу оьзю де.
Тон – гийгенники.
Тон бичме тери ‒ къолай, гьар сёзню ери ‒ къолай.
Тон гёрмеген тон гёрсе, къагъа-къагъа тоздурур.
Тон гиймеген тон гийсе, къагъа-къагъа битдирир.
Тон сакълагъан тонун гиер.
Тон ягъасыз болмас ‒ эл агъасыз болмас.
Тон ягъасыз болмас.
Тонавчугъа – къазыкъ, ёлавчугъа – азыкъ.
Тонавчугъа гече ‒ къара, гюндюз ‒ акъ, огъар балагь ‒ яман ерде танг
къатмакъ.
Тонавчугъа гече ‒ къара, гюндюз ‒ акъ.
Тонгъа таякъ ургъандай.
Тондан гёлек ‒ ювукъ.
Тонкъ-тонкъну оьмюрю шанкъ-шанкъ булан гетер.
Тонкъуну къабур тюзлер.
Тонлукъдан – къоллукъ.
Тону ёкъ печ булан давламас.
Тону майлы болгъан булан тёр алмас.
Тону майлы болгъан булан тёр болмас ‒ оьлчевсюз сёз берген булан эр болмас.
Тону майлы болгъан булан тёр болмас.
Тону янгы тёрге чыгъар.
Тонум эсги буса да, ихтиярым ‒ оьзюмде.
«Тонум яхшы», – деп тёрге чыкъма.
Тонунга тёшек деме, атынга эшек деме.
Тонунга тешик дегенменми, атынга эшек дегенменми?
Топ ойнагъан тозар – ашыкъ ойнагъан азар.
Топ ойнагъан тозар – ашыкъ ойнагъан азар; къырчын улакъ сакълагъан барысындан да озар.
Топ ойнагъан тозар.
Топгъа таякъ ургъандай, татавулну йыргъандай.
Топурагъы аз къалкъыдан тамчы тамар // Топурагъы аз къалкъы тамар. (Эсги
айтыв).
Топурагъы кёп къалкъыны ирахылары къажыр // Топурагъы кёп къалкъыны
ирахысы сынар.
Топуракъ – загьматдан, адам – сыйдан, дин ибадатдан тоймас.
Топуракъ бизин байлыгъыбыз да дюр, барлыгъыбыз да.
Топуракъ къара болса да, алтындыр.
Топуракъдан айрылма.
Топуракъны уьстдеги «гумус»108 дейген къатлавун тайдырмай туруп, кюрчю
салма.
Торайлагъа инанып, чырагъынгны сёндюрме.
Топуракъгъа оьсюмлюклер жан бере.
Торайларынг торайса, тогъуз элге бийкесен (бийке эдинг).
Торайларынг торайса, тогъуз элге торкъасан.
108
Гумус ‒ къара топуракъ.
415