Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 26

Сюювню чагъы болмас.
383
Сюювню ябушуп алмассан.
Сюювню яшырып болмай.
Сюювсюз ожакъ ‒ тамурсуз терек.
Сюювсюз ожакъ ошай тамуру ёкъ терекге.
Сюювсюз ожакъгъа насип къонмас.
Сюювсюз яшап бола ‒ сувсуз яшап болмай.
Сюювю ёкъ сююнмес.
Сююм сюйкюмге бакъмай.
Сююндюрген сююнюр.
Сююнч бек ташыса, ярдан атылтыр. [Терик диалект].
Сююнчге – дарай гёлек.
Сююнчге ‒ сари гёлек.
Сююнчлер болмажакъ эди, гьёкюнчлер болмагъан буса.
Сююнчлю сёзню сангырав да эшитир.
Сююнчню гёзьяшлары ‒ юрекге бальгьам.
Сююп этген иш сююнч гелтире.
Сююп этилеген иш къуванч гелтире.
Сююпге будай яйгъандай.
Т
Тaв алмадан тав этгенлер, тари сыгъып яв этгенлер.
Тaв алмадан тав этгенлер.
Тaв тавшансыз болмас.
Тypшy тувду – салкъын тюшдю.
Таба баргъан чаба барар.
Табиат – савлукъну анасы.
Табиат оьзюне бажарывлу къарайгъанланы шабагъатлай, бажарывсузланы ‒
такъсырлай.
Табиатны бир тюзсюз заты бар: эр-къатынны бири оьлюп, бириси къалагъаны
‒ яман.
Табиатны тазалыгъы ‒ тангда.
Табиатны тюзлюгю ‒ кёп.
Табулду мал сыйланмас.
Табулдуну тазиятын тергемеге тарыкъ тюгюл.
Табунугъуз тамакюге сатайым.
Табылгъандан тапмагъанынгны хадири ‒ артыкъ.
Тав ‒ тумансыз, инсан хатасыз болмас.
Тав алмадан тав этгенлер, тари сыгъып, яв этгенлер.
Тав башда туман эсгик болмас.
Тав башы тумансыз болмас.
Тав башында тав болмас ‒ янгыз терек бав болмас.
Тав булан ташны сув бузар ‒ адамланы аралыгъын сёз бузар.
Тав ел – хав ёл.
Тав еллер талмавдыр янгъан турнагъа.
Тав ер сувсуз болмас.
Тав къаясыз болмай ‒ къыргъый уясыз болмай.
384
Тав къаясыз болмас.
Тав къоянсыз болмас.
Тав нечакъы бийик буса да, гечивю болур.
Тав оьзенни алдын бувса, йырылыр.
Тав тавгъа ёлукъмас ‒ адам адамгъа ёлугъур // Тав тавгъа ёлукъмас ‒ инсан
инсангъа ёлугъур.
Тав тавгъа табушмас ‒ адам адамгъа табушур.
Тав тавгъа урунмас.
Тав тавшансыз болмас.
Тав ташсыз болмас ‒ эл башсыз болмас.
Тав ташсыз болмас.
Тав тумансыз болмас.
Тавакал адам тав ояр.
Тавакал тавну авдарар.
Тавакаллы къулгъа балагь ёкъ.
Тавакаллы тав йыгъар.
Тавакаллыкъ этип, гиши шу авараны тюбюне гирмес.
Тавакаллыны тариси бек битер.
Тавакалны ёлу ‒ генг.
Тавакалны тамуру къурумас.
Тавакел тавну авдарар.
Таваккал тавну йыгъар.
Таваккаллыкъ сатып алынмас.
Таваккалны гемеси батмас.
Таваккалны макътамасанг да ‒ таваккал, ярахсызны макътасанг да ‒ ярахсыз.
Таваккалны макътамасанг да ‒ таваккал.
Таваккалны эшегин бёрю ашамас.
Тавгъа гёре къар явар.
Тавгъа гёре тав болма ‒ агъа-ининге яв болма.
Тавгъа къарап таш атма.
Тавгъа къарап яв болма.
Тавгъа къычыр – ол да сагъа къычырыр.
Тавгъа мингенден эсе тавдан тюшмеге ‒ къыйын.
Тавгъа минме ‒ къыйын, тюшме ‒ тынч.
Тавгъа минмей, тюз гёрюнмес.
Тавгъа тав къошулмас ‒ элге эл къошулур.
Тавгъа тав тарыкъ тюгюл, адамгъа адам ‒ тарыкъ.
Тавгъа талав тиймес.
Тавгъа таш алып баргъанда йимик.
Тавгъа таш атма.
Тавгъа тюбек сокъур да атар.
Тавда ишлеген тюзде макъталар.
Тавда талайман гёрдюм.
Тавда явгъан къар чарс гёрюнюр.
Тавдан дёгереген таш да оьзюне къыйышагъан ташны къырыйында токътай.
Тавдан не зат геле деп, къарап турайыкъмы?
Тавланы аривлюгю ‒ ташда, адамны аривлюгю ‒ башда.
385
Тавлар тавгъа урунмай ‒ адам урунур тавгъа.
Тавлар тавгъа урунмай, адам урунур тавгъа ‒ эбинден геле туруп, этме
негьакъдан къавгъа.
Тавлардагъы ташлар да мени къардашларым болгъан буса эди.
Тавлардан тав ‒ бийик.
Тавлу билген – далалай, эшек билген – авар ёл.
Тавлу билген – далалай.
Тавлу болса да къайырмас, къулагъы майлы буса.
Тавлулар тав емирир ‒ тюзлюлер бав емирир.
Тавлуларда тах да бар ‒ тюзлюлерде пох да бар.
Тавну аривлюгю ‒ ташда, адамны аривлюгю ‒ башда.
Тавну бийигин билме сюйсенг, тавгъа минме герекмей.
Тавну инг арив заты ‒ яр, бавну инг арив заты ‒ нар.
Тавну кёркю ‒ таш булан, адамны кёркю ‒ баш булан.
Тавну кёркю ‒ таш, къызны кёркю ‒ чач.
Тавну макъта – тюзню ал.
Тавну макътап, тюзню сайла // Тавну макъта ‒ тюзню сайла.
Тавну ташын сув бузар.
Тавну ташын сув бузар ‒ адамланы аралыгъын сёз бузар.
Тавну-ташны ел бузар ‒ адамланы аралыгъын сёз бузар.
Тавну-ташны ел бузар – адамланы аралыгъын тил бузар.
Тавну-ташны сув бузар ‒ адамланы аралыгъын тил бузар.
Тавну-ташны сув бузар ‒ эллени аралыгъын сёз бузар.
Тавукъ ‒ чокъув булан, адам ‒ охув булан.
Тавукъ ашагъан бир тояр – йымырткъа ашагъан минг тояр.
Тавукъ баласы учун жанын берер.
Тавукъ гёргенин чокъур ‒ молла билгенин охур.
Тавукъ гёргенин чокъур.
Тавукъ да оьрге къарап сув иче. («Тенгирине къарай» деген маънада).
Тавукъ да, сув ичсе, кёкге къарай.
Тавукъ да, сув ичсе, Тенгирисине къарар.
Тавукъ йымырткъа къозласа, бютюн авулгъа къакъыллай.
Тавукъ къаз булан эришип, артын йыртдыргъан.
Тавукъ къаз булан эришип, гётюн йыртгъан.
Тавукъ къычыргъан булан хораз болмас. (Къатынгишиге айтыла).
Тавукъ къычырмаса да, танг къатар.
Тавукъ тюшю – тари бюртюк.
Тавукъ тюшюнде – тари, сени эсингде – мичари.
Тавукъ тюшюнде – тари.
Тавукъ урлагъан тутула – мал урлагъан къутула.
Тавукъ чакъырмаса да, танг къатары – белгили.
Тавукъ экевге – завх, къаз уьчевге – аз.
Тавукъ эсинде – тари // Тавукъну эсинде – тари.
Тавукъ эсинде – тари, ярлы эсинде – мичари // Тавукъну эсинде – тари, ярлыны
эсинде – мичари.
Тавукъ, къаз булан эришип, артын йыртгъан.
Тавукъ, тари тёбени де хозгъамай ашамас.
386
Тавукъ, тари тюпню де къозгъамай, чёплемес [Гьайдакъ диалект].
Тавукъланы тюсю башгъа буса да, къуймагъыны татыву ‒ бир.
Тавукъланы тюсю башгъа буса да, татыву ‒ бир.
Тавукъну азгъаны хораз болуп къычырыр.
Тавукъну азыгъы ‒ аякъ тюбюнде.
Тавукъну ашагъан бир тояр ‒ йымырткъасын ашагъан минг тояр.
Тавукъну багьасы тюлкюге не авара.
Тавукъну башына гелген жижекни башына гелме де умут.
Тавукъну къыйыны ‒ аз, хайыры ‒ кёп.
Тавукъну къыйыны аз буса да, хайыры ‒ кёп.
Тавукъну семизин сен билесен...
Тавукъну тангаласы йимик.
Тавукъну тюсю нечик буса да, ону йымырткъасындан этилеген къуймакъ бир
йимик бола.
Тавукъну этине гёре шорпасы.
Тавукъну, къаз йимик къычыраман деп, гётю ярылгъан.
Тавуна гёре тереги.
Тавуна гёре тюлкюсю.
Тавушу кёп буса, маънасы аз болур.
Тавушу кёп буса, маънасы таяр.
Тавушу таш яра.
Тагьир де, Зугьра да йимик.
Таз башлы хашынып битгинче, той битер.
Таза – тазаны, нас насны табар.
Таза болмакъ инсанны баш борчудур.
Таза гьавада тургъанынг – узакъ оьмюр сюргенинг.
Таза ёл адамны да тазалай.
Таза ёл адамны да тазалай: таза болмакъ инсанны баш борчудур.
Таза кёлде балыкъ ойнар.
Таза кёлден нас акъмас.
Таза къазангъа нас къашыкъны сукъгъанда йимик.
Таза къардаш къардашлыгъын тас этмес ‒ йыллар оьтген булан къардаш ят
болмас.
Таза къардаш къардашлыгъын тас этмес.
Таза темирлени арасында тот темир де йыртыллай.
Таза юрек ‒ Женнетни батгъычы.
Таза юрекли къурдаш – алтын йимик багьалы.
Таза юрекли къурдаш алтындан да сыйлыдыр.
Тазалар бары халкъны гёрмеге сюе таза ‒ наслар, насланы макътап, тазагъа
къую къаза.
Тазалыкъ – савлукъну белгиси.
Тазалыкъ – савлукъну булагъы.
Тазалыкъ – савлукъну бутагъы.
Тазалыкъ байлыкъдан артыкъдыр.
Тазаны от гюйдюрмес.
Тазаны от да гюйдюрмес ‒ насны сув да тазаламас.
Тай асырагъан атгъа минир.
387
Тай асырамагъан атгъа минмес.
Тай ат болгъанын сезмес.
Тай ат болгъунча, еси ит болур.
Тай ат болгъунча, еси къарт болур.
Тай бакъмагъан атгъа минмес.
Тай берип къутуртгъан ‒ ат берип токътатма болмай.
Тай излей бусанг, уллу атны янында ятгъан тайны сайла.
Тай минген ат да минир.
Тай оьсдюрмеген атгъа минмес.
Тай тайны табар ‒ сув чонгурну табар.
Тай тепсе, атдан да яман тебер.
Тай тувмагъан йылкъыдан ат чыкъмас.
Тай хорлагъан таякъ минир.
Тай яманы ёргъа болур.
Тайгъалагъан сазгъа, сыргъалагъан бузгъа.
Тайгъан сыргъадан къалгъан къулакъ ‒ къолай.
Таймайгъан аякъ болмас.
Тайны «тай» деп ер этме: эртенине ат болур.
Тайны асырасанг, ат болур.
Тайны къыйыны тиймес.
Тайны сакъласанг, ат болур.
Тайны яманы ат болур ‒ досну яманы ят болур.
Тайны яманы ат болур.
Тайны яхшысы атгъа иерер.
Тайпа ‒ тайпадан танывлу.
Тайып йыгъылгъан таянып турар.
Такъалыбакъа къояндан озгъан.
Такъалыбакъа такъасына къарап: «Не уллу сарайым бар!» – деген.
Такъмакъ сёзлер тас болмас. (Гьакъыллы сёзлер, айтывлар ва аталар сёзлери
тас болагъан сёзлер тюгюл деген маънада).
Такъта бичсенг, узун бич: къысгъа бичсенг, бузарсан.
Такъта бичсенг, узун бич: къысгъа бичсенг, бузарсан ‒ темир гессенг, къысгъа
гес: тарыкъ буса, созарсан.
Такътадан маша болмас.
Такъчадан тюшсе де, бир ‒ сынса да.
Такъчалы сарайланы чайкъагъан.
Тал агъачдан къашыкъ болмас.
Тал терекге емиш терек къыйылмас, далаплыгъа далапсызлар къыйышмас.
Тал терекге емиш терек къыйылмас.
Тал тюбюнде къалав ёкъ.
Талав – оьчлюкню ишарасы.
Талав къабургъадан чыгъар.
Талагъа йиберген атынга инанма.
Талагъы шишгенде таш сындырыр.
Талай булан талашма.
Талайлы адам талчыкъмас.
Талайлы гишини душманы гьакъыллы болур.
388
Талайлы эр талчыкъмас (тарчыкъмас).
Талайсыз гиши ‒ тарчыкълы гиши.
Талайсызгъа бош тюбек де атылыр // Талайсызгъа бош тюбек де атылгъан дей.
Талайсызгъа къуннакъ атылыр.
Талайсызгъа тари явса таш болуп, тирменташы танкъ этер танг къатгъанча.
Талайсызгъа тартгъан – талайсызгъа табушур.
Талайсызгъа таш авар.
Талайсызгъа тюбек къап да атылыр.
Талайсызлыкъгъа тартгъан талайсызгъа табушур.
Талайсызлыкъгъа тарыгъан талайсызгъа табушур.
Талайсызны арбаны уьстюнде де ит хабар.
Талайсызны гьакъылы да тар болур.
Талайсызны къурсагъы тойда кёп аврур.
Талайсызны тойда да къурсагъы аврур.
Талайына таш явгъан.
Талалагъа ташлангъан манкъа ат йимик.
Таланы гюлю таза болур.
Талап этген – мурадына етген.
Талапчы гиши ач къалмас.
Талашгъан талай табар.
Талашгъан чычкъан сютде батылыр.
Талашып, талай алып болмас.
Талгъыр алсанг, танып ал ‒ танымасанг, – къараны.
Талгъыр алсанг, танып ал.
Талдан гегей болмас – душмандан дос болмас.
Талдан гегей болмас.
Талдан къашыкъ этмес.
Талигьсиз гишиге къамуш тюбек атылыр.
Талкъынг бар буса, накъышгъа чыгъар.
Талпынгъан къуш учмай къалмас.
Там къырыйда сёйлеме: тамны да къулакълары бар.
Тама турса, кёл де толур.
Тама турса, таш да тешиле ‒ айта турса, адам да къайта.
Тама турса, таш да тешиле.
Тама турса, таш да чартлай.
Тамагъы ачыкъны къарны ‒ языкъ.
Тамагъы саялы къазыкъгъа тюшген.
Тамагъы токъну къайгъысы ёкъ.
Тамагъы тургъан тана сояр.
Тамагъындан къызгъангъанны талагъы шишер.
Тамада болма тынч ‒ тамадалыкъ этме къыйын // Тамадалыкъ этме къыйын ‒
тамада болма тынч.
Тамадасы къаргъа буса, къонгъан ери нас болур.
Тамазаны гючю бир гюнге буса да, ‒ гючлю.
Тамазасы къаргъа болса, къонгъан ери покъ болур.
Тамакъ сыйыр сокъмакъчы болур.
Тамакю тартгъан – бузукълугъу артгъан.
389
Тамакю тиленме уьйретер.
Тамакю тютюн – кёкюрек бютюн.
Тама-тама кёл болур – душман гёзю кёр болур.
Тама-тама кёл болур, гьеч таммаса, чёл болур.
Тама-тама кёл болур.
Тама-тама таш билер.
Тама-тама таш чартлар.
Тама-тама турса, ташны да тешер.
Тама-тама, кёп болур.
Тамгъа – къулакъ, бетге сёз ‒ яхшы.
Тамгъа да таяв тарыкъ.
Тамгъа ургъан тезекдей къыйыша.
Тамгъан тамчы таш тешер.
Тамда – къулакъ, бетде – гёз.
Тамны да къулагъы бар.
Тамтюпде сёйлеме: тамны да къулагъы бар.
Тамур ташны тешер.
Тамурсуз зат болмас.
Тамурсуз терек – авгъан терек.
Тамурсуз терек – авгъаны герек.
Тамурсуз терекге таянма: йыгъыларсан.
Тамурсуз ювшан да оьсмей.
Тамурсузну ташгъын алар
Тамурсузну ташгъын алар ‒ тамуру бар тамурундан гюч алар.
Тамуру бар тамурундан гюч алар.
Тамуру терен агъачны оьмюрю ‒ узакъ.
Тамуру терен терекни ел алмас.
Тамуру терен терекни оьмюрю – узакъ.
Тамуруна гёре ‒ бутагъы.
Тамчы бузну теше.
Тамчы сел болмас ‒ душман ел болмас.
Тамчы сел болмас.
Тамчы тамса, кёл болар.
Тамчы тамса, кёл болар ‒ явун явса, сел болар.
Тамчы таш яра.
Тамчы ташны тешер // Тамчы таш тешер.
Тамчыгъа таш чыдамас ‒ къамучугъа ат чыдамас.
Тамчыгъа таш чыдамас.
Тамчыдай тама – къамучудай яра.
Тамчылар бирлешип эте океанланы.
Тана берип авзун ачдыргъан эдим ‒ оьгюз берип авзун япдырып болмайман.
Тана берип къутуртгъан ‒ оьгюз берип токътатма болмай.
Тана берип сёйлетген эдим, оьгюз берип токътатажакъ эдим. (Къайнана
гелинине айтгъан сёзлер).
Тана екген тарчыкъмас ‒ оьгюз екген хар къалмас.
Тана екген тарчыкъмас.
Тана екген тарыкъмас ‒ бугъа екген мунгаймас.
390
Тана екген тарыкъмас ‒ оьгюз екген зар къалмас.
Тана екген тарыкъмас.
Танг ‒ аламны эзивю, Чолпан ‒ эзив тюймеси.
Танг ‒ талайны яркъычы.
Танг алада башласанг, этген ишинг танг битер.
Танг артындан танг къатар.
Танг къатарын тавукъ билир.
Танг къатмай, гюн къоймас.
Танг къатмайлы, гюн чыкъмас.
Танг къатмайман десе де, гюн къоймажакъ.
Танг къатмаса къатмасын, тек гюн чыгъар.
Танг юхусу татли болур.
Тангала болажакъ тавукъдан эсе, бугюнгю йымырткъа ‒ къолай.
Тангала дегенде торгъайгъа къуйрукъ чыкъмай къалгъан.
Тангала не болагъанны бирев де билип болмай.
Тангалагъы ‒ тавукъдан.
Тангалагъы ишингни бугюн ойлап къой.
Тангалагъы къаздан бугюнгю тавукъ ‒ яхшы.
Тангалагъы тавукъдан бугюнгю жижек ‒ къолай.
Тангалагъы тавукъдан бугюнгю йымырткъа ‒ къолай.
Тангаланы арты ёкъ.
Тангаласы гьар гюнню де бар.
Танггъа чыгъар тавушу // Тангда чыгъар тавушу.
Тангда хораз къычырса, юхуну мазасы гете.
Тангдан башласанг, этген ишинг тез битир.
Танглай-танглай – тазгъа, тайгъалап йыгъылгъан сазгъа.
Танглап алсанг, талгъырны ал ‒ тангламасанг, генг авузлу къонгурну ал.
Танглап алсанг, талгъырны ал.
Тангчолпан ‒ тангны гёзю, Ай батса да, батмайгъан.
Тангчолпан ‒ тангны гёзю.
Тангчолпан – тангны элчиси.
Танкъ-танкъны оьмюрю шанкъ-шанкъ булан гетер.
Таныгъан ерде бой ‒ сыйлы, танымагъан ерде тон ‒ сыйлы.
Таныйгъан ерде баш ‒ сыйлы, танымайгъан ерде тон ‒ сыйлы.
Таныйгъан къолун алар – таныймайгъан тонун багьалар.
Таныйгъанлар абурлап къысып алар къолунгну, танымайгъанлар къарап багьаларлар тонунгну.
Танымагъан талгъырны алар.
Танымайгъан арба ёлдан таныйгъан яяв ёл ‒ яхшы.
Танымайгъан ерде ‒ тон, таныйгъан ерде баш ‒ сыйлы.
Танымайгъан ерингни тайгъагъы ‒ кёп.
Танымайгъан тюз ёлдан таныйгъан тик ёл ‒ къолай.
Танымайгъан тюз ёлдан эсе, таныйгъан тик ёл ‒ яхшы.
Танып алсанг – талгъырны, танымасанг – къонгурну.
Танып алсанг – талгъырны, танымасанг, генг авузлу къонгурну ал // Танып
алсанг, талгъырын ал ‒ танымасанг, генг авузлу къонгурун ал.
Таныш болмакъ гюмюш буса, сувсамакъ алтындыр.
391
Таныш болсанг, яхшы адам булан таныш бол.
Таныш тавуш узакъдан эшитилир.
Танышлыкъ ташны да тешер.
Танышны тарыкъсызы, тарыкълы болса ‒ таныш.
Танышынг кёп буса, табушунг кёп болур.
Тапгъан ана тюгюл, бакъгъан – ана.
Тапгъан къуванар – таныгъан алар.
Тапгъан сююнюр – таныгъан алар.
Тапгъанда тана ютар – тапмагъанда там тутар // Тапгъанда тана ютуп ‒
тапмагъанда там тутуп.
Тапгъанын – итге, аркъасын битге ашата. (Эсги айтыв).
Тапгъанын итге ашата.
Тапса, ашар ‒ къойса, яшар.
Тапса, тай ютар ‒ тапмаса, там тутар.
Тапса, тай ютар.
Тар ер дослар булан майдан болур ‒ генг ер душман булан зиндан болур.
Тар ерге тана къыстырылыр.
Тар юрекли бар болмас ‒ бар юрекли тар болмас.
Тар юрекли бар болмас.
Таракъ – къызда, тарамакъ – гёзде.
Тарбия – багьасыз байлыкъ.
Тарбия етишмесе, яшама къыйын болур.
Тарбия ожакъдан башлана.
Тарбия тилден башлана.
Тарбияны дазусу ёкъ.
Тарбиясы ёкъ илмулу адам ‒ емиши ёкъ терек йимик.
Тарбиясызны бола тарбиялап, тюзлеме – авлияны гьакъыллы этмеге ёл излеме.
Таргъа тар дюнья – генге генг дюнья.
Тари ‒ беженде яхшы.
Тари ‒ гьамарда яхшы.
Тари беженге ярашар // Тари беженде ярашар.
Тари салгъан боза ичер – сал байлагъан сув гечер.
Тари салгъан боза ичер.
Тари сыгъып гьюрбеч этгенлер.
Тари сыгъып яв этгенлер.
Тари тёбеде де тавукъ хотгъанмай ашамас.
Тари чачгъан боза ичер – сал байлагъан сув ичер.
Тари чачгъан боза ичер.
Тарили уьйню тавугъу.
Тарини бюртюгюнден Тенгирини гюню ‒ кёп.
Тариси бар тар болмас – къуш къапулда хар болмас.
Тариси бар тар болмас.
Тариси бишгенни тавугъу бол.
Тариси ёкъну тавугъу ёкъ.
Тариси кёпню ‒ тавугъу, шорпасы кёпню ‒ ити.
Тариси кёпню тавугъу къырылыр.
Тарих – элек: онда кёплер эленген.
392
Тарихин тарыкъсыз гьисап этген талигьсиз къалар.
Тарихин унутгъан халкъны гележеги ёкъ.
Тарихсиз адам – тарыкъсыз адам.
Тарлыкъда барлыкъ болмас.
Тартагъан да оьгюз, таякъ тиеген де оьгюз.
Тартагъан оьгюзге чубукъ кёп тиер.
Тартар къыйынлыкъны авзундан табар.
Тартар оьзюню оьзю сатар.
Тартарны тили башына душман.
Тартарны тили башына етер.
Тартарны тили башына яв.
Тартарны тили етер башына.
Тартса, йыртылагъан ери.
Тарыкъ болгъанда денгиздеги сув да къуруй.
Тарыкъда кепек де манат йимик болур.
Тарыкълы болмай туруп, хынжалны сувурма.
Тарыкълы болса, таш да табылмас.
Тарыкълы гюн билинир досну хадири.
Тарыкълы таш авур болмас.
Тарыкъсыз сёзлер булан вакъти оьтгермек ‒ оьмюрюн зая этмек.
Тарыкъсыз сёзню сёйлеген абурсуз яшар.
Тарыкъсыз сёзню сёйлеме: оьзюнг сюймейген сёз эшитирсен.
Тарыкъсыз сёзню сёйлемес.
Тарыкъсызда жыймаса, тарыкълыда табылмас.
Тас болгъан бичакъны сабы – алтын.
Тас болгъан зат ‒ лап да тизив зат.
Тас болгъан сыргъадан къалгъан къулакъ ‒ къолай.
Тас этген затынгны аякъларынг булан тюгюл, башынг булан изле.
Тас этме тынч ‒ тапма къыйын досланы.
Тастымалгъа бакъгъандан дос болмас. [Гьайдакъ диалект].
Татавул тар еринден йырылыр.
Татавул терен болмас, беллер булан къазмаса.
Татавулдан атылып чыкъмай туруп, «гьоп» деп айтма.
Татавулну сув бузар – адамны адам бузар.
Татар болсун – хатар болмасын.
Татарны тили етер башына.
Татли ашынг болмаса да, татли тилинг болсун // Татли ашынг болмасын – татли тилинг болсун.
Татли ашынг болмасын ‒ татли тилинг болсун.
Татли болсанг – ашарлар, аччы болсанг – асарлар // Татли болма ‒ ашарлар,
аччы болма ‒ асарлар.
Татли булан аччыны татыгъан билир.
Татли бусанг, ашарлар ‒ аччы бусанг, атарлар.
Татли бусанг, балдай бол – аччы бусанг, туздай бол.
Татли бусанг, ютар ‒ аччы бусанг, тюкюрюр.
Татли сёз – балдан татли.
Татли сёз ‒ татывлу.
393
Татли сёз ‒ шекерден татли.
Татли сёз ‒ язгъы гюн йимик.
Татли сёз йыланны ининден чыгъарар.
Татли сёз йыланны кебинден чыгъарар.
Татли сёз йыланны тешигинден чыгъарар.
Татли сёз оьлгенни де тирилтир.
Татли сёз темир къапуланы да ачар.
Татли сёз темирден оьтер.
Татли сёз тынглата – маънасыз сёз юхлата.
Татли сёз тынглатар.
Татли сёзге талав ёкъ.
Татли сёзден тил къурумай // Татли сёзден тил къурумас.
Татли тил аювну бийитир.
Татли тил гертини ачар.
Татли тил есине бал ашатар.
Татли тил йыланны ининден чыгъарар.
Татли тил не гертини де ачар.
Татли тил талигьге кюрчю салар.
Татли тил талигьге тюп салар.
Татли тил таш билер.
Татли тил темир къапкъанны ачар.
Татли тил, гёзел юз.
Татли тил, герти сёз, гёзел юз насиплиге ярашар.
Татли тил, герти сёз, гёзел юз насиплиде болур.
Татли тилге инанма.
Татли тилге талав ёкъ // Татли тилде талав ёкъ.
Татли тилли къозу эки ананы ичер.
Татли тилли къозу эки ананы эмер.
Татли тилли улакъ эки ананы ичер // Татли тилли улакъ эки ананы эмер.
Татли тилли, герти сёзлю, гёзел юзлю насипли болур.
Татли тиллини досу – кёп.
Татли чайынг болмаса да, татли тилинг болсун.
Татли юзюнгден татли сёзюнг ‒ яхшы.
Татли ялгъан айтгъанча, аччы гьакъ айтса, яхшы.
Татли ялгъандан аччы герти ‒ яхшы.
Татли ялгъандан герти ‒ яхшы.
Татлиге ‒ татли җавап.
Татлиден де татли – татывлу сёз.
Татлиден де татли – яхшы сёз.
Татлиден татли де – тил, аччыдан аччы да – тил.
Татлини билмек учун аччыны татыма герек.
Татлини кёп чайнама: ахыры аччы болур.
Татлини кёп чайнасанг, ахыры аччы болур.
Татлини тиледим – тилни гелтирдинг, аччыны тиледим – тилни гелтиргенсен.
Татлини хадирин билмей туруп, аччыны хапмай.
Татли-татли сёйлесенг, йылан кебинден чыгъар.
Татывлу агъа-инилер, татывугъуз ит билир // Агъа-инини татывлугъун ит
394
билир. (Агъа-ини татывлу яшай буса, олар бир-бирине гелгенде, оланы итлери
гьапламас деген маънада).
Татывлу агьлюде аш ‒ татли.
Татывлу агьлюде аш да ‒ татывлу.
Татывлу аш кимни сююндюрмей?
Татывлу аш татли болур.
Татывлу ашны аай этме. [Гьайдакъ диалект].
Татывлу ожакъда аш да ‒ татывлу.
Татывлу сёз тынглатар.
Татывлукъ бар агьлюде бешик бошамас.
Татывлукъ ёкъ ерде берекет болмас.
Татывлулукъ ‒ анасыдыр бирликни.
Татывсуз агьлю тёшекде тартышыр.
Татывсуз ашгъа – туз, гьакъылсыз башгъа сёз кар этмес.
Татывсуз ашны туз татывлу этмес.
Татывсуз тил ‒ талайсызлыкъны башы.
Татывсуз харбузну урлугъу ‒ кёп.
Татыву тамагъымда къалгъан.
Татымайлы тапмас ашны татывун.
Тахана тахдан тюшгюнче.
Тахтадан маша болмас – абдалдан пача болмас.
Тахтадан маша болмас.
Тахчадан тюшсе де, бир, сынса да, бир.
Тахчалы сарайланы чайкъалтгъан.
Таш – ташгъа, баш башгъа тиер.
Таш атгъангъа аш ат.
Таш атма билмейген башына урар.
Таш атса, аш ат.
Таш атып билмеген башына урар.
Таш булан ургъангъа аш булан ур // Таш булан урса, аш булан ур.
Таш булан ургъанны аш булан ур // Сени таш булан ургъанны сен аш булан ур.
Таш ташны ярар ‒ яман тил башны ярар.
Таш чолмекге103 урулса да, чолмек уватыла ‒ чолмек ташгъа урулса да, чолмек
уватыла. [Гьайдакъ диалект].
Таш яраман деп, баш ярма.
Ташгъа ‒ талав, къазгъа ‒ къалав.
Ташгъа атгъан бир окъдур.
Ташгъа оьлчев болсун. [Терик диалект].
Ташгъа сюрюнген йыгъылыр ‒ адамгъа сюрюнген йыгъылмас.
Ташгъа талав битмей.
Ташгъа талав тиеми?
Ташгъа талав тиймей.
Ташгъа талав чыгъамы?
Ташгъа талав чыкъмас.
Ташгъа тюк чыкъмай.
103
Чолмек ‒ акъчалыкъ.
395
Ташгъа тюк чыкъмас ‒ теке териден йип чыкъмас.
Ташгъа урса да, таш булан урса да, къарчыгъа оьле.
Ташгъа язмас сёз сёйлеме.
Ташгъын гетер – таш къалар // Ташгъын гетсе, таш къалар.
Ташгъын гетер – таш къалар, къатын гетер – яш къалар // Ташгъын гетсе, таш
къалар ‒ къатын гетсе, яш къалар.
Ташгъын сувну башын гёрсе, айтгъан негетине ете.
Ташгъын ярны гемире – гюллев жанны гемире.
Ташдан авур эдим ‒ къушдан енгил болдум.
Ташдан талайын бичер, таш уста оьзю сюйсе.
Ташлама элингни: къан басар гёзюнгню.
Ташлама элингни: къан басар ёлунгну.
Ташны атып билмеген башына урур.
Ташны емиш терекге тюгюл атмайлар.
Ташны къысып, къан чыгъаргъан.
Ташны ташгъа ургъан йимик.
Ташны уьстюнде таш къоймас.
Ташыма: ташыгъан сув да къайта.
Ташына къонмагъа тавугъу ёкъ.
Таявгъа – тирев, йыртыкъгъа – ямав.
Таявсуз – аявсуз.
Таявсуз гиши – аявсуз.
Таякъ ‒ этге, сёз ‒ сюекге.
Таякъ аювгъа намаз уьйретген
Таякъ аювну да молла этер.
Таякъ булан бала тарбияламас.
Таякъ булан иш тутсанг, тав башгъа тез чыгъарсан.
Таякъ булан яшны тарбияламас.
Таякъ женнетден чыкъгъан.
Таякъ ташласа, тюшме ер ёкъ.
Таякъ этден оьтер ‒ сёз сюекден оьтер.
Таякъ этден оьтер.
Таякъны эки башы бола.
Таякъчы таякъ тутсун – таракъчы таракъ тутсун.
Таяна турса, таш да авар ‒ тама турса, кёл де толур.
Таяна турса, таш да авар.
Таянма белинге – таян элинге.
Таянма таякъ да ‒ къолай.
Тёбеге сабан салма.
Тебегенге алдан бар.
Тёбенг кёкге тийсе де, аягъынг ерде болсун.
Тёбенг кёкде буса да, аягъынг ерде болур.
Тёбенгден гирип, табанынгдан чыгъар.
Тёбенгден жибин тиксе, гьакъылынга ел салмас.
Теберсе – яна, тартса – сёне. (Сёзню басылма къоймай сёйлейген адамны
гьакъында шулай айтыла).
Теберсе, ягъадагъы йыгъылыр.
396
Тёбеси аяздан къоркъ.
Тегенек арасында оьсген чечекден сакъ бол.
Тегенек чачгъан будай ормас // Тегенек чачып, будай ормассан.
Тегенек чачгъан юзюм жыймас // Тегенек чачып, юзюм жыймассан.
Тегенекни арасында оьсген гюлден сакъ бол.
Тегенекни арасында оьсген чечекден сакълан.
Тегенекни билеп итти этмес.
Тегенексиз гюл болмас.
Тегин къогъа тегенек де илинмей.
Тегин къуйрукъ ёлда ятмас.
Тегин къуйрукъ ерде ятмас.
Тегин манатдан ишлеп къазангъан аппасы ‒ яхшы.
Тегин манатдан, ишлеп алгъан аппасы ‒ яхшы.
Тегин тамакъ ташип чыгъар.
Тегинлейин эгер тапгъан ав да ёкъ.
Тёгюлген къан ерде ятмас.
Тёгюлген теринг ‒ ишлеген еринг.
Тез бай болгъан ярлыдан Аллагь сакъласын.
Тез бишген емиш тез чирир.
Тез инанагъан тез алданар.
Тез сюйген тез айрылыр.
Тез тургъан пашман болмас.
Тез уьйленген пашман болмас.
Тез чапгъан ‒ тез арыр.
Тез чапгъан тез арыр ‒ тез янгъан тез сёнюр.
Тез чапгъан тез арыр.
Тез янгъан тез сёнюр.
Тезекли ожакъ – оьзекли ожакъ.
Теке териден йип чыкъмас.
Текени де сакъалы бар.
Телден тувра хабар.
Тёлеген ‒ санап, тилеген ‒ сынап.
Тели тамур тербенсе, Тенгирисин танымас.
Телижибин бал этмес.
Телиянгур тез токътар.
Тембелге104 иш буюрсанг, сагъа гьакъыл уьйретер. [Гьайдакъ диалект].
Тембелни иши битмес. [Гьайдакъ диалект].
Тембелни юху басар. [Гьайдакъ диалект].
Темир – мечде, батыр майданда чыныгъа.
Темир болса, алтын да табыла.
Темир гессенг, къысгъа гес.
Темир гессенг, къысгъа гес: тарыкъ болса, созарсан.
Темир де отда чыныгъа.
Темир къаласы баргъа темир эшик де герек.
Темир къармакъгъа ‒ алтын балыкъ.
104
Тембел ‒ чабан, ишсюймес.
397
Темир къатты буса да, узакъ къалса, тот бола.
Темир мечде чыныгъа.
Темир тюкенге ит бармас.
Темир уьйге де темир чюй герек.
Темир юреклиге агъач хынжал да ‒ таман.
Темири бар телмирмес.
Темирни гюе ашамас – тот ашар.
Темирни де къызывунда ийле.
Темирни де къызывунда токъалай.
Темирни къызывунда къайтар. [Терик диалект].
Темирни къызывунда тёбеле.
Темирни къызывунда тюй ‒ сёзню къызывунда айт.
Темирни къызывунда тюй.
Темирни сувгъа къызывунда сукъ ‒ балыкъны ойнайгъанда тут.
Темирни сувгъа къызывунда сукъ.
Темирни хадирин уста билир.
Темирчиге кёмюрчю ‒ ёлдаш.
Темирчиге тийишип, кёрюкчюге гёрюшюп.
Темирчини – къоллары, халкъ йыравну сёзлери – алтын // Темирчини ‒
къоллары, халкъ йырчыны сёзлери ‒ алтын.
Темирчини балтасы болмай.
Темирчини бичагъы ёкъ.
Темирчини къоллары – алтын, йыравчуну сёзлери – алтын.
Темирчини къоллары – алтын.
Темирчини къолу – алтын, халкъ йыравну сёзю – алтын.
Темирчини къолунда темир балавуз йимик ирир.
Темирчини чёкючю де, юмуругъу да бир йимик бола.
Тембелге105 иш эт десенг, башы аврур.
Темтек адам жыйын бузар.
Темтек еллер тербетмес терен гетген тамурну ‒ яш этмесе, ким этер
яшагъангъа абурну?
Темтек еллер тербетмес терен гетген тамурну.
Темтек ойлашгъанча, гьакъыллы сувдан оьтер.
Темтек терисин тас этер.
Темтек той этер – тёрюнде оьзю олтурур.
Темтекге сорама: оьзю айтар // Темтекден сорама: оьзю айтар.
Темтекде сёз турмас ‒ элекде сув турмас.
Темтекде сёз турмас.
Темтекни ‒ не къолу, не тили токътамас.
Темтекни гьакъылы ‒ тюшден сонг.
Темтекни досу кёп болур.
Темтекни не къолу тынмас, не тили тынмас.
Темтекни сёзю айтар.
Темтекни я къолу тынмас, я тили тынмас.
Тенг ‒ тенги булан, тон ‒ енги булан.
105
Тембел ‒ эринчек, ялагъай.
398
Тенг бола бусанг, тенг бол ‒ тенг болмай бусанг, генг бол.
Тенги болгъан тенгине къарар, тенги болмагъан енгине къарар.
Тенгинг булан тери ийле.
Тенгинг булан тери тарт, тенгинг тюгюлмен сени.
Тенгинг булан тери тарт.
Тенгинг гелсе, тегин бер.
Тенгинг сени гюзгюдюр.
Тенгингни йылатып, душманынгны къувандырма.
Тенгингни тапсанг, тегин бер.
Тенгири алсын къызгъанч кукай байланы.
Тенгири кёп гёрмесин.
Тенгириден бир явса, терекден эки явар.
Тенгиримден бир явса, терекден эки явар.
Тенгиримни язувундан озгъан ёкъ ‒ къандан гелген къардашлыкъны бузгъан
ёкъ.
Тенгиримни язувундан озгъан ёкъ.
Тенгирини гюню ‒ кёп.
Тенгирини малын шайтан къызгъанар.
Тенгирини торундан пачалар да къутулмай.
Тенгирни ярыгъы – терезеден, терекни емиши – тепсиден.
Тенглешип тикген тон тар болмас.
Тенглиден тёбен къалып, юхлап уьюнде ятмас.
Тенглиден тёбен къалып, юхлап уьюнде ятмас ‒ ата юртюн, оьз халкъын
миллион берсе де, сатмас.
Тенглик ‒ генглик.
Тенглилерим гёрген асил гюнлени терезеден къарап сама гёрмедим.
Тенглисине эр саламын мунг бермес.
Тенгсиз булан тенг болма.
Тенгсизин тири гёрмес.
Тенгсизинг булан гёрюшме ‒ гёрюшген сонг йыгъылма.
Тенгсизинг булан гёрюшме ‒ гёрюшсенг де, оьбюшме.
Тенгсизинг булан тутушма ‒ тутушсанг да, йыгъылма.
Тенгсизине ялынмас ‒ тенглиден алар тенглик.