Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 21

къыйма болур бу дюнья.
Къылыкъ билмес гишиге къыйын болур бу дюнья.
Къылыкъ ёкъ ерде татывлукъ болмас ‒ татывлукъ ёкъ ерде берекет болмас.
Къылыкъ ёкъ ерде татывлукъ болмас.
Къылыкъ къангъа къатыша.
Къылыкъ къыркъавну къолгъа алар.
Къылыкъ озар – яман азар.
Къылыкъгъа уьйрет яшынгны – акъчагъа уьйретме.
Къылыкъны гёзеллиги сёнмейген гюлдюр.
Къылыкъны таптагъанлар къылгъа сюрюнюр.
Къылыкъсыз – къылсыз къомуз // Къылыкъсыз адам ‒ къылсыз къомуз йимик.
Къылыкъсыз адам бир гюн ‒ ювукъ, бир гюн ‒ сувукъ.
Къылыкъсыз гиши къыркъ гишини арасында да танылыр.
Къылыкъсыз тёрге чыкъса, тёрюнг сени ер болур.
Къылыкъсыз тёрге чыкъса, тёрюнгде къылыкъ къалмас.
Къылыкъсызлыкъ оьзюнгню башгъалардан артыкъ гёрмекден башлана.
Къылыкъсызны ачуву – бурнуну уьстюнде.
Къылыкъсызны ачуву танавуну учунда.
Къылыкъсызны иши – къавгъа.
Къылын ташласа да, къылыгъын ташламас.
Къылыч ‒ сенде, баш ‒ менде.
Къылыч бирни оьлтюрюр, тил мингни оьлтюрюр.
Къылыч булан гелген къылычдан оьлюр.
Къылыч гётерген къылычдан оьлюр.
Къылыч гётерген къылычдан оьтер.
Къылыч итти, тек къынын гесмей.
Къылыч къыйын этмегенни йыкъмас.
Къылыч къынын гесмес.
Къылыч къынын ярмас.
Къылыч сувургъунча, къайтарышын ойла.
Къылыч тутгъан къылычдан оьлюр.
Къылыч урмас къалкъыгъа гьакъылдан пайсыз адам.
Къылыч яра бителер ‒ авуз яра бителмес.
Къылыч яра бителер – тил ярасы бителмес.
Къылыч яра сав болур – сююв яра сав болмас.
Къылыч яра сав болур – тил ярасы сав болмас.
Къылыч яра сав болур – юрек яра сав болмас.
Къылыч, нечакъы итти буса да, къынын гесмес.
Къылычынгдан къан тама.
Къыналгъан къылыч къылны къыркъ къыяр.
Къынгыр айтып, тюз тийдире.
Къынгыр атып, тюз тийдире.
Къынгыр бусанг, сынар къанатынг ‒ тюз бусанг, чыгъар атынг.
Къынгыр гишини юрюшю де къынгыр болур.
Къынгыр иш ‒ къыргъын иш.
Къынгыр иш къыркъ йылдан да билинир.
307
Къынгыр иш къыркъ йылдан сонг билине.
Къынгыр ишни къыйыгъы къыркъ йылдан да билинир.
Къынгыр къазыкъгъа ‒ къынгыр токъмакъ.
Къынгыр къылыч ‒ къында яхшы.
Къынгыр къылычны къыны да къынгыр.
Къынгыр олтургъан бусанг да, тюз дуван эт.
Къынгыр олтурсанг да, тюз сёйле.
Къынгыр оьсген бутакълар да раслаша.
Къынгыр оьсген терек тюз болмас.
Къынгыр оьсюп къартайгъан терекни тюз этип болмай.
Къынгыр таш чырда къыйышмас.
Къынгыр терек тюз оьсмес.
Къынгыр терекни гёленткиси де къынгыр болур.
Къынгыр терекни салкъыны да къынгыр болур.
Къынгыр уруп, тюз тийдире.
Къынгырны гёленткиси де ‒ къынгыр.
Къынгырны иши де ‒ къынгыр.
Къынгырны иши де, гёлентгиси де – къынгыр.
Къынгырны къабур тюз этер.
Къында ятгъан хынжалны тот басар.
Къында ятгъан хынжалны тот гемирир.
Къыптыны орну-ожагъы болмас.
Къыр авлакъларда къоян къувалаймы эдинг? (Хыйлы заман гёрюнмей тургъан
адамны гёргенде айтыла.).
Къыр мишик гелип, уьй мишикни къувалагъан кюй // Къыр мишик гелип, уьй
мишикни къувалагъан йимик.
Къыралы бар къуралар, къыралы ёкъ ювалар75. [Гьайдакъ диалект].
Къыргъа къарагъанны гёзюн чокъумас.
Къыргъый уясыз болмас.
Къырда – къомуз, уьйде – донгуз.
Къырда авзун япмай ‒ жыйында сёз тапмай.
Къырда айтгъан сёз ‒ къыркъ гишини тилинде.
Къырда боран болса, уьйге гирерсен, уьюнгде боран болса, къайда барарсан?
Къырда онгмагъан уьйде онгмас.
Къырда оьлсе, гиев оьлсюн ‒ уьйде оьлсе, гелин оьлсюн.
Къырда оьсген къылыкълы болур.
Къырда ярыкъмы, къарангымы ‒ сокъургъа башгъалыгъы ёкъ.
Къырдагъы ашлыкъ ‒ байлыкъ тюгюл, амбардагъы ашлыкъ – байлыкъ.
Къырдагъы ашлыкъ тюгюл, амбардагъы – ашлыкъ.
Къырдагъы къызыл аякъдан уйдеги яланаякъ ‒ яхшы.
Къырдагъы къызыл мачийден уьйдеги яланаякъ ‒ къолай.
Къырдагъы къызыл яякъдан уьйдеги яланаякъ ‒ къолай.
Къырдан къыргъын ‒ яман.
Къыркъ адам ‒ бир якъгъа, къынгыр адам ‒ бир якъгъа.
Къыркъ адам да – бир, къынгыр адам да – бир.
75
Ювалар (гьайдакъ диалектде) ‒ уялар.
308
Къыркъ битди ‒ пырт битди.
Къыркъ гиши ‒ бир ян, къынгыр гиши ‒ бир ян.
Къыркъ гиши – бир янгъа, къынгыр гиши – бир янгъа.
Къыркъ гиши де – бир, къынгыр гиши де – бир.
Къыркъ гюнден сонг эшек къылыгъына гёчер.
Къыркъ йыл атгъа минмеген элли йылында айгъыргъа минмес.
Къыркъ йыл буса да къыз болсун.
Къыркъ йыл къыргъын болса да, ажжал етишген оьлюр.
Къыркъ йыл янгур явса да, мармар ташдан сув оьтмес.
Къыркъ керен дели десенг, гьар ким де дели болур.
Къыркъ къызбайдан бир къатын кёп де ‒ къолай.
Къыркъда ат минмеген эллиде айгъыр минмес.
Къыркъда буса да, къыз болсун.
Къыркъны бири вали76 болур.
Къырны къомузу – уьйню донгузу.
Къырны хомузу ‒ уьйню донгузу.
Къырчын къыз безенгинче, той битер.
Къырчын къыз безенгинче, той тозулур.
Къырчын эчки таза сувну сюймес.
Къырыйында булагъы барны сувселпичи бош болур.
Къырыйында булакъ бар буса, акъчалыгъы бош болур.
Къырылгъанда къыркъгъа ерли бар. (Тухумну кёплюгюне айтыла).
Къырым къараса, къыр къара; къыбла къараса, уьй къара.
Къырым эгев.
Къысас ерде ятмас.
Къысасдан къысас болмас, гертиден буса.
Къысгъа базыкъ къандыра ‒ узун назик яндыра.
Къысгъа дуаны хатасы аз болур.
Къысгъа язмакъ ‒ къыркъ чайнамакъ, бир ютмакъ.
Къысгъа язмакъ ‒ къыркъ чайнамакъ, бир ютмакъ, узун язмакъ ‒ ютуп
турмакъ, чайнамай.
Къысгъалыкъда – усталыкъ.
Къысмат бир башынг сыйпар, бир жанынгны ачытыр.
Къысмат къысгъан сайын адам къата, чыныгъа.
Къысмат сагъа къыйышмаса, сен къысматгъа къыйыш.
Къысматны къысмачлары адамны бир сёйлете, бир йылата, бир де кюлете.
Къысыр къалса да, гюллей ‒ къатын алса да, гюллей.
Къысыр къатын ‒ къыз йимик, къарын яву ‒ буз йимик.
Къысыр къатын ‒ къыз йимик, ятыву ‒ донгуз йимик.
Къысыр къатын ‒ къыз йимик.
Къысыр сыйыр кёп мангырар.
Къысыр тавукъ кёп къакъыллай.
Къысыр тавукъ кёп къакъыллар.
Къытыгъы ёкъну къылыгъы ёкъ.
Къытынгиши уьйню чырагъыдыр.
76
Вали – яхшы, гьалал, гьар затдан таза адам деген маънада
309
Къычыв эчки бютюн сиривни бузар.
Къычыву гетер – къылыгъы гетмес.
Къычымайгъан ерингни хашыма.
Къычырыкъ адамланы культурасы аз бола.
Къычырыкъ булан дюньяны тюз эте буса, Совет Гьукумат эшеклени жыяр эди.
Къычырыкъ булан оьрлюк ала буса, эшек пача болур эди // Къычырыкъ булан
оьрлюк ала эди буса, эшек пача болур эди.
Къычытгъан ерден къол таймас.
Къычытмагъан ерин хашымас // Къычытмагъан ерни хашымай.
Къыш ‒ чепкенли, яз ‒ тонлу.
Къыш азыгъынгны яй жый.
Къыш бoлcyн - къapлы бoлcyн.
Къыш болмаса, яз болмас.
Къыш болмаса, яз болмас ‒ къар болмаса, бар болмас.
Къыш болсун – къарлы болсун.
Къыш борансыз болмас ‒ къыз орунсуз болмас.
Къыш борансыз болмас.
Къыш гиерин яз гийсе, ярлы къайдан бай болсун?
Къыш гийгенин яз гийсе, ярлы къайдан бай болур?
Къыш гюню ‒ къарыш булан тенг.
Къыш дегенинг ‒ къылыч йимик.
Къыш кулегин77 къар гелтирир. [Гьайдакъ диалект].
Къыш къарлы буса, яз явунлу болур.
Къыш къарлы буса, яй барлы болур.
Къыш къышлыгъын этер.
Къыш къышлыгъын этмей къоймас.
Къыш къышлыгъын этмей, яз гелмес.
Къыш къышлыгъын этмесе, яз язлыгъын этмес // Къыш къышлыгъын этсе, яз
язлыгъын этер.
Къыш къышлыгъын этсе, яхшы.
Къыш умутунг яйда толур.
Къыш уьйретер – яй ишлетер.
Къыш чилледе къув сакъла – яй туршуда сув сакъла.
Къыш чилледе къув сакъла – яй чилледе сув сакъла.
Къыш чилледе къув сакъла.
Къыш чилледе сувукъ ‒ яхшы, яй чилледе сув ‒ яхшы.
«Къыш» десе, къысыла ‒ «яз» десе, языла.
Къышгъа гирсенг, яйны ойла, яйгъа чыкъсанг, къышны ойла.
Къышгъы гюн ‒ къоянны къуйругъу чакъы.
Къышгъы къар ‒ гюзге экмек.
Къышда ‒ мююз, язда ‒ кийиз. [Терик диалект].
Къышда – юргъан78, яйда – айран. [Гьайдакъ диалект].
Къышда – язны, язда къышны унутма.
Къышда айран, яйда юргъан юрюлмес. [Гьайдакъ диалект].
77
Кулек ‒ ел.
Юргъан ‒ ювургъан.
78
310
Къышда арба ишле – яйда чана ишле.
Къышда арбангны гьазирле ‒ язда чанангны гьазирле // Къышда ‒ арбангны,
яйда чанангны гьазирле.
Къышда къалия сюйсенг, гюзде согъумгъа мал сой.
Къышда къар кюремеген язда инныр кюремес.
Къышда къар тилесенг де ‒ бермес.
Къышда къушлар агъачлыкъны ягъасына къонса, гюн сувукъ болур.
Къышда къушлар терекни башына къонса, гюн йылы болур.
Къышда къушлар терекни башына къонса, гюн йылы болур ‒ агъачлыкъны
ягъасына къонса, гюн сувукъ болур.
Къышда къызыл аякъ ‒ язда яланаякъ.
Къышда тилеп, къар да алмассан.
Къышдагъы къар гюзге экмек.
Къышдан къоркъма: арты булан яз гелер.
Къышдан къоркъма: арты булан яз гелер ‒ гюзден къоркъма: арты булан къыш
гелер.
Къышдан яз ‒ алдын, къашдан гёз ‒ алдын.
Къышдан яз ‒ алдын.
Къышдан язда къоркъма – гюзде къоркъ.
Къышны алды йымышакъ буса, арты къатты болур.
Къышны бир гюню де къышдыр.
Къышны боранындан тилни сёзю ‒ сувукъ.
Къышны гёзю – къырав.
Къышны гийимин язда жый.
Къышны гюню ‒ къыркъ тюрлю, къыркъысы да ‒ къылыкъсыз.
Къышны гюню – къыркъ тюрлю.
Къышны гюню де, къоянны къуйругъу да – тенг.
Къышны гюнюнде къар тилесенг де, бермес.
Къышны тарыгъы къыркъ тюрлю болур.
Къышны яздан къаршылар.
Къышы – къарлы, язы – барлы.
Къышы къарлы буса, яйы барлы болур.
Къышында къырда болсанг, язбашында уьйде бол.
Л
Лайыкълы буса, кёмексиз къалмас.
Лакъыр да гертини гелечисидир.
Лачин алашагъа къонмас.
Ленинсиз элге эм ёкъ, партиясыз ‒ гюн ёкъ.
Ломлар бузуп болмайгъан киритни ача ачгъыч.
Ломлар бузуп болмайгъан киритни ачар ачгъыч.
Лопа-лопа къар явса, кюреме кюрек герек; гьар заманда бир йимик эргиши
юрек герек.
М
311
Мapт ‒ cyвлy, aпpeль ‒ oтлy.
«Ма» дегенде алмагъан, «бер» дегенде табылмас // «Ма» дегенде алмасанг,
«бер» дегенде тапмассан.
«Ма» дегенни билмесенг, «бер» дегенни билмессен.
«Ма» дейген – досу, «бер» дейген – душманы.
Мавуллайгъан мишик чычкъан тутмас.
«Магъа» дегенде молла да гечинди.
«Магъа» десенг, не исси тюгюл, не сувукъ тюгюл.
Магъа минсе, сени унута – менден тюшсе, мени унута.
«Магъа» деген бай болмас.
«Магь» берме – мангалай бер.
«Магь» десе, гьайван да къарай.
«Магь» десе, гьайван да къарай ‒ халкъ къараса, айыпмы?
Мадар болса, къадар болур.
Мадар къарын тойдурур.
Мадарсыз бёрю аякъларын чайнар.
Мадарсыз янгыз малын сояр.
Мажар79 арбаны дёгерчиги йимик.
Мажар оьгюзню мююзю йимик, мажар арбаны дёгерчиги йимик.
Мажар оьгюзню мююзю йимик.
Мазаллы бирни тизер – гьакъыллы юзню тизер.
Май (яв) тутгъан къашыкъ ялар.
Майданлагъа янгыз терек битмесин, битсе де бир, иелмесин, сынмасын.
Майлы къолларынгны башынга сюрт // Майлы къолунгну башынга сюрт.
Маймун да ойнай бергенге.
Маймунну сюйсенг, «марал» дерсен.
Майсан эки явса, байсан ‒ уьч явса, урусбайсан.
Майсанда бир явса – байсан, эки явса – гъогъойсан, уьч явса – урусбайсан.
Майсыз къашыкъ авуз йырта.
Майсыз къуймакъ тавагъа ябушур.
Макансыз адам – тавушсуз бюлбюл.
Макансызгъа ватан ёкъ.
Маккагъа баргъан булан тюеден гьажи болмай – тюсю акъ болгъан булан
кежиден мамукъ болмай.
Маккагъа баргъан булан тюеден гьажи болмас.
Маккадан гелген менмен ‒ хабар айтагъан сенсен.
Мактап – геме, илму – денгиз.
Макътав ‒ халкъдан.
Макътав юхлатар ‒ танкъыт уятар.
Макътавлукъ яшда тюгюл ‒ башда.
Макътагъанынг сёкме ‒ сёкгенинг макътама.
Макъталагъан малны багьанасы бар.
Макъталгъан инек челегин тёгер.
Макъталгъан къыз тойда йыгъылгъан.
Макъталгъан малны дынкъы бар.
79
Мажар ‒ венгр.
312
Макътангъан адам ишни бажармас.
Макътангъан къыз тойда йыгъылыр.
Макътангъан къыз тойда юхлар.
Макътангъанны аты озмас.
Макътанма хораз: гьюнеринг ‒ аз.
Макътанма, къаз: гьюнеринг ‒ аз.
Макътанма: сени булан гьавда мен де бар эдим.
Макътанмакъ ‒ къартлыкъгъа хас хасият.
Макътанчы эр – къанатсыз къуш.
Макътанчыкъ – эринчекге оюнчакъ.
Макътанчыкъ адам ишни бажармас.
Макътанчыкъ аювдан къоркъмагъан – чычкъандан жаны гетген.
Макътанчыкъ дос тутма, дос тутсанг да, иш тутма.
Макътанчыкъ дос тутма.
Макътанчыкъ кёп сёйлер.
Макътанчыкъ къыз тойда халкъны кюлетген.
Макътанчыкъ оьзю этип билмес, тек гиши этгенин де сюймес.
Макътанчыкъ эр – къанатсыз къуш.
Макътанчыкъ, тютюшюп битген сонг, батыр болур.
Макътанчыкълыкъ сенден къалгъан.
Макътанчыкъны арты ‒ ачыкъ, авзуна – къуру къашыкъ.
Макътанчыкъны арты ‒ ачыкъ.
Макътанчыкъны башы ‒ ачыкъ.
Макътанчыкъны бир ери тешик.
Макътанчыкъны гётю ‒ ачыкъ.
Макътанчыкъны дос тутма ‒ дос тутсанг да, иш тутма.
Макътанчыкъны дос тутма.
Макътанчыкъны къолундан гелмесе де ‒ тилинден геле.
Макътаныв ‒ кукайлыкъдан чыгъагъан аврув ‒ хантав болма: югъажакъ.
Макътаныв ‒ кукайлыкъдан чыгъагъан аврув.
Макътасанг, чомартны макъта.
Макюр этгенге мал ‒ кёп.
Макюрден йымырткъа алсанг, ичинде сариси болмас.
Мал – ашагъан ерине, эр тувгъан элине къайтар.
Мал ‒ бакъгъанныки, ер ‒ екгенники.
Мал – бакъгъанныки, ер – сюргенники.
Мал ‒ барлыдан, къыз ‒ ярлыдан.
Мал – бир гюнлюк, билим – оьмюрлюк.
Мал – гёбюк, билим – хазна.
Мал – тойгъан ерин, эр тувгъан ерин унутмас.
Мал ‒ тойгъан ерин, эргиши тувгъан ерин унутмас.
Мал – тойгъан ерине, адам – тувгъан ерине.
Мал – тургъан ерин, эр тувгъан элин унутмас.
Мал алсанг, барлыдан ал – къыз алсанг, ярлыдан ал.
Мал алсанг, барлыдан ал.
Мал ашавдан тоймас ‒ жан яшавдан тоймас.
Мал багьасы акъчадыр ‒ сакъланар ер – бокъчадыр.
313
Мал бакъгъанны бармагъындан май тамар.
Мал бакъгъанны малына бакъ, бакъмагъанны ‒ гьалына.
Мал башы – тавукъ.
Мал бермей, ювукъ болмас.
Мал бир гюнлюк – гьюнер оьмюрлюк.
Мал болмай, ювукъ болмас.
Мал болмаса, ювукъ ёкъ ‒ ел болмаса, сувукъ ёкъ.
Мал болмаса, ювукъ ёкъ.
Мал болса, ювукъ кёп болур.
Мал гёрмеген мал гёрсе, къувалай туруп, оьлтюрюр.
Мал да къайтар орнуна.
Мал да, къан да къарт болмас.
Мал деген зат къолну кири йимикдир.
Мал дегенинг сувну уьстюндеги гёбюкге ошай: гьали бар, гьали ёкъ // Мал
сувну уьстюндеги гёбюкге ошай: гьали бар ‒ бираздан ёкъ.
Мал дегенинг сувну уьстюндеги гёбюкдюр.
Мал есине – душман, илму буса – дос.
Мал есине ошар.
Мал излеген мал табар.
Мал оьлсе, сюек къалар – адам оьлсе, иши къалар.
Мал сакъласанг, авзунг-бурнунг май болур.
Мал сакъласанг, тон бола ‒ будай чачсанг, ун бола.
Мал семирсе, май болур – ер семирсе, бав болур.
Мал семирсе, май болур.
Мал тойгъан ерин излер.
Мал урлагъан – бир гюнагьлы, малы тас – минг гюнагьлы.
Мал урлагъан къутула ‒ тавукъ урлагъан тутула.
Мал учун адам харлы болмас.
Мал учун ялчы турмакъ – адилсиз ярлыны иши.
«Мал» дей туруп баш гетген, мурадына ким етген?
Малай оьлдю – мал къалды, юван оьлдю – юрт къалды.
Малай оьлдю – мал къалды.
Малгъа бакъсанг, токъ болур ‒ бакъмай къойсанг, ёкъ болур.
Малгъа къазылгъан къую маънасыз толур.
Малгъа намус сатагъан къызлар сюер къызбайны.
Малдан тоймагъан топуракъ тюпде тояр. (Бу яшавда малдан тоймагъан адам
оьлген сонг тояр, – деген маънада)
Маллы болгъунча, билимли бол.
Маллыны малы гюер ‒ малсызны жаны гюер.
Малны гиреген къапусу тар, чыгъагъаны – генг.
Малны гьагъын бакъгъан билир. [Гьайдакъ диалект].
Малны гьалын бакъгъан билир ‒ отну гьалын якъгъан билир.
Малны гьалын бакъгъан билир.
Малны маллыгъын малчыдан сора.
Малны маллыгъын орушчугъа80 сора. [Гьайдакъ диалект].
80
Орушчу ‒ туварчы.
314
Малны маллыгъын сиривчюге сора.
Малны сатма тынч – сакълама къыйын.
Малны семиртип сояр.
Малны токълугъу – къаравгъа гёре.
Малны токълугъу – орушдан. [Гьайдакъ диалект].
Малны токълугъу – орушунга гёре. [Гьайдакъ диалект].
Малсызгъа мал тувду – маллыгъа Аллагь урду.
Малсызланы солу кёпдюр онгундан.
Малсызлыкъ ярлылыкъ тюгюл, гьакъылсызлыкъ – ярлылыкъ.
Малчы май ашар – балчы бал ашар.
Малчы мал къарар ‒ балчы бал къарар // Малчыгъа ‒ мал, балчыгъа ‒ бал.
«Малы бар» деп ямангъа яхшы деме.
Малы барны назы бар.
Малы барны сыйы бар ‒ малы ёкъну сыйы ёкъ.
Малы барны сыйы бар.
Малы болгъан эт табар – эти болгъан бет табар // Малы барны эти болур – эти
барны бети болур.
Малы буса, ким де алар уллу сый.
Малы ёкъ бёрюден къоркъмас.
Малы ёкъ гишини халкъны арасында абуру-сыйы болмай.
«Малы ёкъ» деп эрден къалма // «Малы ёкъ» деп эрсиз къалма.
Малы ёкъну гюню ёкъ – гюню ёкъну нюрю ёкъ.
Малы ёкъну гюню ёкъ.
Малы ёкъну гюнюдюр. (Дёргелини къазакълар яллатгъанда айтылгъан дей).
Малы ёкъну къайгъысы ёкъ.
Малы ёкъну сыйы ёкъ.
Малы кёпню къайгъысы ‒ кёп.
Малы кёпню ювугъу ‒ кёп.
Малы тас ата-анасыны къойнундан излер.
Малын тас этген тюгюл, ягьын тас этген – ярлы.
Малынг аз буса да, билиминг кёп болсун.
Малынг болмасын – билиминг болсун.
Малынг мал болгъунча, базарынг базар болсун.
Малынг мал болмасын, базарынг базар болсун. (Алыш-беришчилени сёзю).
Малынгны багьасын билмей туруп, базаргъа чыгъарма.
Малынгны сатсанг да, бетингни сатма.
Мамайны асгери гетгенде йимик // Мамайны асгери гетгендей.
Мамукъ булан соя.
Мамукъ зарал этген, къар гёрсе де, къартыллар.
Мамукъ сатагъан гиши акъ итни гёрюп ярамас.
Мамукъ ялламай, гюе.
Мамукъдан зарал гёрген къар гёргенде къоркъар.
Манавун айтгъанда анавун англай.
Манатны хадирин билмеген кепекге тиймес.
Мангалай теринг булан табылгъан мал ‒ гьалал.
Мангалай терлемей, мал болмас.
Мангалайы тар болса, къылыгъы да тар болур.
315
Мангалайы терлемегенни къазаны къайнамай.
Мангалайымда болса, гёрюрмен ‒ аямда болса, яларман.
Мангалайын терлетмеген малдан мал болмас.
Мангалайын терлетмей жыйылгъан малдан мал болмас.
Мангушлукъ – миллетни ёкълар.
Мангушну авазы аз болур.
Марагъанны къарагъан озар.
Маралны баласы агъачлыкъда оьсер.
Маралны баласы агъачлыкъны ичинде оьсер.
Маралны макамы агъачлыкъда болур.
Маркъалы маркъа81 болмас, олжасы маркъа болмаса.
Март ай ‒ дерт ай.
Март82 басып къалгъай эди.
Март гелди ‒ дерт гелди.
Март гелди – шатлыкъ гелди.
Март гетмейли, дерт гетмес.
Март сувлу – апрель отлу // Март сувлу буса, апрель отлу болур.
Март чыкъды – дерт чыкъды.
Март чыкъмайлы, дерт чыкъмас.
Мартда бакъа сувгъа сув къошмасын.
Мартда явмасын ‒ апрелде тынмасын.
Масалдан пайдаланмагъан масхарасыз эшекдир.
Маслагьат – бизден, эдеплик – сизден.
Маслагьатны алмайгъан адам — тешик хадира.
Маслагьатны игитден сора.
Масхара ‒ гёнгюлню ачгъычы.
Масхара ‒ гертини гелечиси.
Масхара айтгъанны гертиге алма.
Масхара айтсанг да, ойлап айт.
Масхара озар – оюнну бузар.
Масхарагъа айта бусанг да, ойлап айт.
Масхараны арты герти болмаса да, нечик де яртысы чы болур.
Масхараны арты герти болур.
Масхараны бары да герти болмаса да, яртысы чы герти болур.
Масхараны гьар-ким де билмес: адамгъа гёре сёйле.
Масхарачы адамларсыз юрт болмас.
Маша бар тура, къолунгну биширме.
Маша булан тутсанг, къолунг бишмес.
Маша буса, къол бишмес.
Маша узун буса, къол гюймес.
Маъналы сёз ‒ малдан артыкъ.
Маънасыз кюлеме ‒ эдепсиз юрюме.
Маънасыз кюлемес.
Маънасыз кюлкю эдепсизликни башы.
81
Маркъа ‒ кир, майлы.
Март – къаражибин.
82
316
Маънасын билмей, иш башлама.
Маялыкъны инче учу – гётенни базыкъ башы.
Маясыз ювурт тутмас.
Мегьтерчи83 болсанг, бийик тутарсан абурунг.
Межитни минмарасы нечакъы бийик буса да, эртен чыгъып гелеген гюнню
токътатмас.
Межитни оьрю-тёбени болмас // Межитни оьрю-эниши болмас.
Межитни тёрю-тюбю болмас. [Терик диалект].
Мекенли затгъа мин чыкъмас.
Мекенли малгъа мин чыкъмас.
Мелтеси ёкъ чыракъ янмас.
Мен баш урмагъан ер де къалмады.
Мен болмагъан учун дюнья бузулмажакъ.
Мен гёргенни душманым да гёрмесин.
Мен гетгендей, аврувунг да гетсин.
Мен не сёйлеймен – сен не сёйлейсен.
Мен не сёйлеймен, домбрам не чала?
Мен оьлгенде чали башда къара къаргъа да къычырмасын.
Мен сагъа ёкъман ‒ сен магъа ёкъсан.
Мен сени булан сабангъа чыкъмас эдим.
Мен харс ургъан булан той болмас.
Мен эгизин айтаман, сиз англар деп сегизин.
Мен этгенни этме – мен айтгъанны эт.
«Мен яманман» деп бирев де айтмай.
«Мен, мен» дегенни иши онг болмас.
«Мен, мен» ябушувну ювугъудур.
Менден баш – сенден хынжал. (Бырынгъы айтыв: эгер мен айтагъан тюз болмаса, башымны гесме къояман, деген маънада).
Менден башгъа неме де ёкъ, сувну уьстюнде геме де ёкъ.
Менден гёрмеген заралны Аллагьдан гёргюр.
Менден гетсин, есисине етмесин. (Сатывчуну сёзю).
Менден къайры – неме де, сувну уьстюнде – геме де.
Менден къайры неме де ёкъ, денгиз уьстде геме де ёкъ.
Менден сагъа ёкъ, сенден магъа ёкъ.
Менден яхшылар да оьлген.
Мени ашама ‒ шуну аша. (Кикимав къычыргъанда адамлар, аш атып, айта
болгъан).
Мени бёркюмню тюбюнде менден онглу ёкъ.
Мени гёрмейгенни гёзю чыкъсын.
Мени дёрт гёзюм бар.
Мени тилим – мени душманым.
Мени уююмде мен – эркин, сени уьюнгде сен – эркин.
Менликни минбарасы уьч гюндюр.
«Мен-мен» дейген игитни яв гелгенде гёрербиз // «Мен-мен» дейген игитни яв
гелгенде гёр.
83
Мегьтерчи ‒ темирчи.
317
«Мен-мен» дейгенлени иши оьр болмас.
Мидирни сёзю – минчакъ.
Мийиси барны сыйы да бар.
Мийисинде къазан къайната.
Миллет аздыргъан улан тувмай къалсын анадан.
Миллет бирлешсе, къырал болур.
Миллет миллетине базар.
Миллет онгар, къоччакълары кёп болса.
Миллет ятса, кийиз ‒ турса, мююз.
Миллетин сюймеген ата-анасын да сюймес.
Миллетингни аминлигин сакъла.
Миллетингни менлигин якъла.
Миллетингни оьзденлигин якъла.
Миллетине намарт болгъан атасын сатар.
Миллетни аслу белгиси тилдир.
Миллетни гьайын этмеген ‒ дюньяны гьайын да этмес.
Миллион акъчасы бар ‒ бай тюгюл, эдепли бир баласы бар – бай.
Минг адам салгъан кёпюрню бир адам бузар.
Минг балтагъа ‒ бир къайракъ.
Минг башчы – бир ишчи.
Минг гишиге – бир башчы, он гишиге – бир ашчы.
Минг гьайваны бар оьлген ‒ минг къурдашы бар къалгъан.
Минг дос ‒ аз, бир душман ‒ кёп.
Минг ишчиге – бир башчы // Минг ишчи – бир башчы.
Минг керен бурлукъгъунча, бир керен къара.
Минг керен сюрюнген бир гюн йыгъылыр.
Минг керен эшитгенден бир керен гёрген ‒ яхшы.
Минг къулакълы эл билмей къаламы?
Минг манатынг болгъунча, бир ювугъунг болсун.
Минг сёзден бир гьакъ сёз ‒ яхшы.
Минг сёзден бир иш ‒ яхшы.
Минг сёзден гьакъ сёз ‒ яхшы, яшама ватан ‒ яхшы.
Минг чычкъан уьйге ташый ‒ бир чычкъан къыргъа ташый.
Минг эшит – бир сёйле // Минг керен эшит – бир керен сёйле.
Минг эшитген бир гёргенге тиймес.
Минг явдан бир душман ‒ яман.
Минг яхшылыкъны бир яхшылыкъ къаплай.
Мингден бир тулпар чыгъар амалы ёкъ сюрюнме.
Мингсиз гиши ёлукъмас.
Минилмеген ат арымас.
Минмара нечакъы узун буса да, молла билгенин охур.
Минмарагъа минме – миннерге мин.
Минутлукъ хата оьмюр бузар.
Минутну йиберсенг, сагьатны тас этерсен.
Мичари булан къара чай, истемесенг, ари тай.
Мичари кюлегенде кюлегир.
Мичари сёйлегенде сёйлегир.
318
Мичариден къач ари.
Мичаринг таза буса, ёлда олтуруп ашарсан.
Мишик баласын ашама сюйгенде кюлге бояр (булгъар).
Мишик баласын ашама сюйгенде: «Чычкъангъа ошай», – дер.
Мишик баласын ашама сюйсе, чычкъангъа ашатар.
Мишик баласын ашар.
Мишик болмагъан ерде чычкъанлар гьавгъа чыгъар.
Мишик гьажгъа баргъан кюй.
Мишик де адамгъа ёлдашдыр.
Мишик ёкъ ерде чычкъан баш гётерер.
Мишик ёкъ ерде чычкъан къутурур.
Мишик оьлсе, чычкъангъа – байрам.
Мишик сакъламагъан чычкъан сакълар.
Мишик сакълыкъ этмесе, чычкъан да берер зарал.
Мишик тюшюнде чычкъан гёрюр.
Мишик чычкъангъа арслан гёрюнюр.
Мишик чычкъанлар булан къурдаш болса, ичкерюй бош болур.
Мишик чычкъанны уясына гирип болмас.
Мишикге мююз битгенде, бакъалар кёкге учгъанда...
Мишикге оюн – чычкъангъа оьлюм.
Мишикге эки къанат берилген буса, болмас эди дюньяда къаргъагъа яшама ер.
Мишикге эт тюшмегенде: «Бугюн мен оразаман», – дей болгъан.
Мишиклер чычкъанлар булан дос болса, беженде ашлыкъ къалмас //
Мишиклер чычкъанлар булан дос болса, беженде бир зат да къалмас.
Мишикни кёп ёртагъан ери – алачыкъ.
Мишикни кёп ёртгъан ери ‒ къувукъ алачыкъ.
Мишикни къанатлары бар буса, кёкде учагъан бары да къушланы тутар эди.
Мишикни къанаты болса, кёкде къушну къоймас эди.
Мишикни оюну ‒ чычкъанны оьлюмю.
Мишикни тюйсенг, чычкъан сююнюр.
Мишикни югюрюшю алачыкъгъа етише.
Миялы ер – гьуялы ер, къамушлу ер – гюмюшлю ер. (Сабанчыны сёзю).
Мол тюшюм алма сюйсенг, шо гюзюнде ургъа сюр.
Молла айтгъанны эт, этгенин этме.
Молла акъчаны дос тутмай, къолуна бергенде бош тутмай.
Молла ашны гёрсе, Къуранын унутур.
Молла бардан къайры оьлюп къалайыкъ.
Молла берерден бек сакъ.
Молла бермес – береген ерден къалмас.
Молла билгенин охур ‒ къаргъа гёргенин чокъур.
Молла билгенин охур ‒ тавукъ гёргенин чокъур.
Молла билгенин охур.
Молла гьалваны гёрсе, Къуранны унутур.
Молла макътагъанча, йырав макътагъан ‒ къолай.
Молла молланы сюймес.
Молла оьзюне ёл табар.
Молла оьлюден къоркъмас.
319
Молла хорлама къараса, кимге арзгъа барарсан?
Моллагъа баргъанча, бойдакъ яшагъан ‒ къолай.
Моллагъа гьакъыл уьйретген – тамакъ.
Моллагъа къол-алыш этдинг буса, юзюгюнгню терге: къашы бармы экен.
Моллагъа мазар герек – савдюгерге базар герек.
Моллаланы яманы – гьакимлер булан, гьакимлени яманы – моллалар булан.
Молланы авзу «бер»-ге ачылгъан.
Молланы айтгъанын эт – этгенин этме.
Молланы алдында тилингни жый ‒ устаны алдында къолунгну жый.
Молланы гьилласы мол буса, къадиники ‒ къадавлу.
Молланы къызы да мингсиз тюгюл.
Молланы оьзюне къарама – сёзюне къара.
Молланы сакъалы ‒ узун, гьакъылы ‒ къысгъа.
Молланы уьюнде аш болмас ‒ оьлюню гёзюнде яш болмас.
Молланы уьюнде аш болмас.
Молланы шагьаты ‒ имам.
Молланы этгенине къарама – айтгъанына къара.
Молланы юзюне бакъма – сёйлейген кююне бакъ. [Гьайдакъ диалект].
Молласына гёре межити.
Муна болду маркача, къайда бизин тапанча.
Мунгу булан йыласа, сокъур гёзден яш чыгъар.
Мунда къакъыллай – онда къозлай, онда къакъыллай – мунда къозлай.
Муну беш керен сёйлетсе, беш шагьарны бузар.
Муну да бир хайыры бардыр.
Мурады ‒ уллу, оьзю де ‒ уллу.
Мурады битмей – болжалы бите.
Мурадынг нечик буса, адамлыгъынг да шолай.
Мурат – къая башда, ажжал – инбашда.
Мурат барда яшав бар.
Муратдан мурат тува.
Муратларыбыз ‒ тавбашда, ажжалыбыз ‒ инбашда.
Муратсыз гиши ‒ къанатсыз къуш.
Муслимандан тувгъан булан боламы, юрютмесе иман-ислам ёлларын?
Муштарлы булан сатыв эт.
Муштарлыны гёзю – сокъур.
Мыйыгъы мишикни де бар.
Мыйыгъын балта гесмей.
Мыйыгъындан алып сакъалына сала.
Мычыгъышланы молласына да инам ёкъ: артынга салма, алдынга юрют. [Терик
диалект].
Мюлк ‒ адамны къыйыны.
Мюлк ‒ къолну кири.
Мюлк де, мал да ата-анадан къалагъан варисликдир.
Мюлк тас болса, табылыр – намус тас болса, табылмас.
Мююз ‒ сюзме, бут ‒ тепме яратылгъан.
Мююз салдыраман деп, эшек къулагъын алдыргъан.
Мююзлер чыкъмагъан булан дава къарт болмаймы?
320
Мююзлер чыкъмаса да, дава къарт бола.
Мююзю бар туруп, къуйругъундан тутма.
Н
Навруз байрам – язбашда.
Нагь алгъан тутулду – айран ичген къутулду.
Нагь да сув бола, тилеме барсанг.
Нагь да сют бола, тилеме барсанг.
Нажжасны налат енгер.
Назлы назлангъанча, назсыз ашап тояр.
Найсан эки явса ‒ байсан, уьч явса ‒ урусбайсан.
Найсан эки явса, байсан.
Найсан84 эки явса, байсан; уьч явса, урусбайсан.
Найсан, бир тамса да, байсан; эки явса, урусбайсан; кёп явса чы, гьогьайсан.
Накъыра-зурнай сокъ – эшитмес.
Накъыра-зурнай сокъсанг да, пайда ёкъ.
Налат баш ярмас ‒ тюкюрюк гёз чыгъармас.
Налат берген терек де къурур.
Налат сюймей бусанг, намусунг болсун.
Налатдан ‒ отну, хорлукъдан оьлюмню къолай гёремен.
Наллангъан ат да сюрюне.
Наллангъан ат да тайгъалай // Наллангъан ат да тая.
Налчы нал гесмей ‒ акъча гесе.
Налчыны кёмекчиси болма.
Намаз жувунгъан сувун ташлагъан гишиге ‒ кёп уллу зувап.
Намазгъа ‒ азан, сёзге къазан ярашар.
Намазгъа азан ярашар ‒ сёзге къазан ярашар.
Намазынг ёкъ буса, авзунга да алма.
Намарт – намартлыгъын, ит итлигин этмей къоймас.
Намарт адам сырынг ачар.
Намарт болуп кёрге гиргинче, чомарт болуп оьлген яхшы.
Намарт болуп минг оьлгюнче, бир оьлген ‒ къолай.
Намарт гиши къоркъач болур.
Намарт намартлыгъын этмей къоймас.
Намарт насибине тебер.
Намарт токътагъан ерни къазып ташла балчыгъын.
Намарт токътагъан ерни къазып ташла балчыгъын: яллат чёп-чёпюрелер
яшырмасын къылчыгъын.
Намарт эрлер бир онгса да, бир онгмас.
Намарт, тилин берип, юрегин ачмас // Намарт тилин берер, юрегин ачмас.
Намартгъа арекден къара.
Намартгъа налат ‒ ошавлу.
Намартгъа налатдан башгъа савгъат ёкъ.
Намартгъа налатдан яхшы савгъат болмас.
84
Найсан – язбашгъы янгур.
321
Намартгъа ялынгъынча, чомартгъа ялын.
Намартгъа ялынма ‒ чомартгъа ялын.
Намартгъа ялынма.
Намартда намус болмас.