Къумукъланы Айтывлары ва Аталар Сёзлери - 20

Къоркъачны къолу алгъасар.
Къоркъачны къуваласанг, батыр болур.
Къоркъачны уяты ёкъ.
Къоркъачны юмуругъу – кисесинде.
Къоркъгъан айтмас – айтгъан къоркъмас.
Къоркъгъан бабиш артын ерли юзюр.
Къоркъгъан бёрю къой элтмес.
Къоркъгъан гёзге чёп тюшюр.
Къоркъгъан гёзге чёп чыгъар.
Къоркъгъан ит къуйругъун къысар.
Къоркъгъан ит къыргъа чыкъмас.
Къоркъгъан ит уьч гюн гьаплар.
Къоркъгъан къой этмес.
Къоркъгъан къоччакъ болмас.
Къоркъгъан къуру къалар.
Къоркъгъан утдурур.
Къоркъгъан уялмас – уялгъан къоркъмас.
Къоркъгъан уялмас.
Къоркъгъангъа – къош-къош.
Къоркъгъангъа – къош-къош, къоркъмагъангъа – боп-бош.
Къоркъгъангъа – къош-къош, къоркъмагъангъа – хораз баш.
Къоркъгъангъа къош-къош гёрюнюр // Къоркъгъангъа – къош-къош //
Къоркъгъангъа къош гёрюнюр.
Къоркъгъангъа къоян да аюв болуп гёрюнюр.
Къоркъгъандан къоркъ.
Къоркъгъанны – гёзю, ялгъанчыны сёзю билдирир.
Къоркъгъанны гёзю ‒ уллу, делини сёзю ‒ уллу.
Къоркъгъанны гёзю айтар, гёзю айтмаса, сёзю айтар.
Къоркъгъанны гёзю айтар.
Къоркъгъанны гёзю де, ялгъанчыны сёзю де ‒ бир йимик.
Къоркъгъанны къоя буса, къоянны къояр эди.
Къоркъдунг ‒ тутулдунг, къоркъмадынг ‒ къутулдунг // Къоркъгъан тутулур ‒
къоркъмагъан къутулур.
Къоркъма оьлюмден ‒ къоркъ пайдасыз оьмюрден.
Къоркъмагъангъа – хораз баш.
Къоркъмай душмангъа чапмакъ – уьстюнлюкге тенг бола.
Къоркъмакъ айып тюгюл.
Къоркъса да, къой оьле ‒ къоркъмаса да.
292
Къоркъса, гьакъыл да югюрюк ишлей.
Къоркъсанг, айтма ‒ айтсанг, къоркъма.
Къоркъсанг, къабурда ят.
Къоркъув – оьлюмню ёлдашы.
Къоркъув ажжалдан озмай, я оздурмай заманны.
Къоркъув ажжалдан озмай.
Къоркъув булан дос болма: о ажжалны токътатмай.
Къоркъув женнетден чыкъгъан.
Къоркъув оьлюмден къутгъармас.
Къоркъувну сабусу – он эки сагь.
Къоркъувну уьстюне къоркъув гелгенде алдагъы къайгъылар унутула.
Къоркъунчлукъ ювукъ буса, бабиш де сувгъа артын ерли чомулур.
Къоркъунчлукъ ювукъ буса, бабиш де сувгъа къуйругъуна ерли чомула.
Къоркъунчну сабы – ярым.
Къоркъуп оьмюр сюргюнче, йыгъылып оьлген ‒ яхшы.
Къоркъутма тавшанны: арслан этерсен.
Къоркъач ‒ къоркъачгъа къурдаш.
Къорлукъсуз оьрлюк ёкъ.
Къорулгъан атны юрюшю ёргъа болур.
Къотан толуп къой къырылса, къотур улакъ башчы болур.
Къотанда къой къырылса, къычыв улакъ баш болур.
Къотанда къой къырылса, къотур эчки баш болур.
Къотангъа бёрю гирсе, итлерин сатып алар.
Къотур – къолдан, балагь – ямандан.
Къотур – къолдан, балагь ямандан югъар.
Къотур къолдан югъар, балагь тилден югъар.
Къотур къолдан югъар.
Къотур къызгъа – къоргъашын тюйме.
Къотурлу къойлар къырылып, къырчын эчки баш болгъан.
Къотурну хашыса, къан чыгъар.
Къочкъар болгъан къозуну мангалайы генг болур.
Къочкъардан къоркъгъан бёрю ‒ бёрю тюгюл.
Къочуну къоркъутгъан къойчу.
Къоччакъ адам айыпны оьзюне сала – осал адам ёлдашына сала.
Къоччакъ айыпны оьзюне алар – осал ёлдашына салар.
Къоччакъ бусанг, явгъа чап: къоччакъ явда сыналар.
Къоччакъ да къайнатмаса, ким къайнатар къазанны?
Къоччакъ къой – бёрюню ашы.
Къоччакъ къыйынны енгер ‒ ярахсыз башын егер.
Къоччакъ къыйынны енгер.
Къоччакъ майданда билинир.
Къоччакъ уланлар болмаса, юрт оьксюз болур.
Къоччакъ явда сыналар.
Къоччакъ явдан къоркъмас.
Къоччакъгъа рагьму ёкъ, къоркъачгъа ‒ гьюрмет.
Къоччакълыкъ билекде тюгюл ‒ юрекде.
Къоччакълыкъ сёзде тюгюл ‒ юрекде.
293
Къоччакъны къолу алгъасамас – къоркъачны къолу алгъасар.
Къоччакъны къолу алгъасамас.
Къоччакъны не къайгъы, не сююнч къайнашдырмас.
Къоччакъны не къайгъы, не сююнч оьрчюкдюрмес.
Къоччакъны хор этме, ярахсызны зор этме.
Къоша турса, къой болур.
Къоша турса, къош болур.
Къоша турсанг, къош болур ‒ ала турсанг, бош болур.
Къошда ашны еси ёкъ.
Къошда ёкъгъа уьлюш ёкъ.
Къошда оьсген эр болур.
Къошкъашлы къыз къошулгъан ерге барар.
Къошулгъан эл озар – айрылгъан эл азар.
Къошулгъан эл озар.
Къошулма ‒ къыйын, айрылма ‒ тынч.
Къошулма да ят ‒ яхшы, айрылма да ят ‒ яхшы.
Къошулушгъан явлар чапмас узакъгъа.
Къошулчан иши – къошулчан ашы.
Къою кёпню къою оьлюр, къою ёкъну неси оьлюр?
Къою тас болгъанны къулагъына къойну мангырав авазы гелер.
Къоя бусанг эртенге, ишни къойма ‒ ашны къой.
Къоя-къоя къоян болгъан къоянлар.
Къоян – къамушгъа, тюлкю – тешикге.
Къоян гёленткисинден де къоркъа // Къоян оьз гёленткисинден де къоркъар.
Къояндан арслан болуп гёрген ёкъ.
Къоянны къамуш оьлтюре, игитни ‒ намус.
Къоянны къоркъутсанг, арслан болур.
Къоянны шорпасыны да шорпасы.
Къоянны этинден шорпасы ‒ татывлу.
Къувагъан «Аллагь» деп къувалай эди, къачагъан да «Аллагь» деп къача эди.
Къуванчдан сонг къайгъы – яман.
Къуватгъа базынма ‒ юрекге базын.
Къувунлу гюн къувнакъсыз айрылыр.
Къувурмач къартламас, къувурагъан гиши къартламаса.
Къувурмач чартламас, къувурагъан гиши чартламаса // Къувурагъан гиши
чартламаса, къувурмач чартламас.
Къуда болгъунча сораш, болгъандан сонг, къул буса да, сыйла.
Къуданы ашы ‒ къойну башы.
Къудратлы ишни этме эби табылмай къалмас.
Къудратлы тюзлюк болса къанынгда, къутсуз юзлер оьзлер таяр янынгдан.
Къузгъун къара деп, къаргъаны хорлагъан.
Къузгъун учса, къув учар.
Къузгъун учса, тюк къалар.
Къузгъун учса, тюк къалар ‒ дувадакъ учса, покъ къалар.
Къузгъуннуки – энчи, бёрюнюки – ортакъ.
Къуймур болмакъ гёздендир ‒ кёп сюйдюрмек сёздендир.
Къуймур болмакъ гёздендир.
294
Къуймурну гёзю къайнай.
Къуймурну гёзю къайнар, сёзюнден оьзю къайнар.
Къуйругъу уьзюлсе де, йылан оьлмес.
Къуйругъун бассанг, чычкъан бала да хабар.
Къуйругъун бассанг, чычкъан да хабар.
Къуйругъун гесген булан бёрю итге айланмай.
Къуйругъун гесген булан бёрюден ит болмай.
Къуйругъун гесгенни йылан унутмас ‒ атасын оьлтюргенни уланы унутмас.
Къуйругъун гесгенни йылан унутмас ‒ атасын хорлагъанны уланы унутмас.
Къуйругъун гесгенни йылан унутмас.
Къуйрукъ да сюесен, хапма да къоркъасан.
Къуйрукъ сюйген къозуну эрнин оьбер.
Къуйрукъ сюртме не тарыкъ май толгъан акъчалыкъгъа.
Къуйрукъгъа май сюртгендей.
Къуйрукъгъа май сюртмес.
Къуйрукъну ичиндеги хурт йимик.
Къул башгъа – ялчы башгъа.
Къул болуп гишини къолун оьпгюнче, адам болуп оьзюнгню къолунгну
гессенг, къолай.
Къул болуп яшагъанча, ябушуп оьлген ‒ къолай.
Къул булан ашама: къусдурмаса ‒ чычдырыр.
Къул булан ишлесенг, башынг булан жавап берерсен.
Къул булан къошулма.
Къул булан къуймакъ ашама: къусдурмаса ‒ чычдырыр // Къул булан къуймакъ
ашама: я къусдурур, я чычдырыр // Къул булан къуймакъ ашасанг,
къусдурмаса, къарарсан.
Къул буса да къайырмас, булагъы явлу буса.
Къул буса да къайырмас, къазаны майлы буса.
Къул буса да къайырмас, къулагъы майлы буса.
Къул буса да къайырмас, къулагъы явлу буса ‒ оьзденге де от тюшсюн, отбашы давлу буса.
Къул йимик ишле ‒ бий йимик аша.
Къул йимик ишлесенг, бий йимик ашарсан.
Къул йимик ишлесенг, бий йимик яшарсан.
Къул оьзден болмас.
Къул тап, тек къул болма.
Къул улан оьзден болмас – бурнунг оьрге гётерме.
Къул улан оьзден болмас.
Къулагъы сангырав – ярты аврув, юреги сангырав – герти аврув.
Къулагъын аяйгъан тиштайпа гьалкъа такъмас.
Къулагъын аяйгъан тиштайпа сыргъа такъмас.
Къулагъын чайнап юрюй.
Къулагъын ятдыргъан атдан сакъ бол.
Къулагъына урмаса, эшек ёлгъа тюшмес.
«Къулагъындан тут» десе, къуйругъундан тута.
Къулагъыны арты сама терлемей.
Къулакъ – гёзню шагьаты.
295
Къулакъ ‒ сёз учун, алам ‒ гёз учун.
Къулакъ ‒ сёз учун.
Къулакъ – эки, авуз – бир.
Къулакъ ‒ эки, авуз ‒ бир: аз сёйлеп, кёп эшитмели.
Къулакъ – эки, авуз – бир: айтагъанынгны ойлашып айт.
Къулакъ – эки, тил – бир: эки тынгла, бир сёйле.
Къулакъ булан эшитгенден эсе, гёз булан гёрген ‒ яхшы.
Къулакъ сангырав – ярты аврув.
Къулакъ сангырав – ярты аврув, юрек сангырав – герти аврув.
Къулакъ эшитгенден тоймас.
Къулакъ эшитгенни барысын да гёз гёрмес.
Къулакъ эшитгенни гёз гёрмес.
Къулакъ эшитмегенни де юрек эшите.
Къулакъгъа гирген сувукъ сёз юрекге барып буз болур.
Къулакъгъа гирсе, юрекге барып буз бола.
Къулакъдан гёз гьакъ.
Къулакъдан гирген яман сёз, юрекге тийип, буз болур.
Къулакъдан чолакъ ‒ яхшы.
Къулакъдан эсе гёз тюз: гёзге инан.
«Къулакъларынг да, къуйругъунг да меники йимик» ‒ дей болгъан тавшан баласына. [Гьайдакъ диалект].
Къулгъа инанма.
Къулдай ишлеген байдай яшар.
Къулдан къул болмас, къулакъ арты яв буса.
Къулдан къул болмас, къулакъ арты яв буса ‒ оьзденден оьзден болмас,
ожагъында дав буса.
Къулдан тувгъан бий болмас.
Къулдан тувгъан къул болмас ‒ къынгыр тувгъан къул болур.
Къулдан тувгъан къул болмас ‒ яман тувгъан къул болур.
Къулдан тувгъан къул болмас ‒ ямандан тувгъан къул болур.
Къуллугъун этмей къойгъунча, чачмай къой.
Къуллукъ ‒ кёп, гелим ‒ кёп.
Къуллукъ этген бийлик табар.
Къуллукъ этген доллукъ алар.
Къуллукъ этген доллукъ табар.
Къуллукъ этген уллулукъ алар.
Къуллукъ этген уллулукъ табар.
Къуллукъ этгенде къулдай бол, атлангъанда бийдей бол.
Къуллукъ этгенде къулдай бол.
Къуллукъчу къатынны эри тез оьлмес.
Къулну ‒ бир гёзю, ялчыны эки гёзю ‒ сокъур.
Къулну бий этсенг, анасын къараваш этер.
Къулну къулу болуп яшагъанча, яшамагъан ‒ къолай.
Къулну къулу болурман, болмас учун ярлы оьзден.
Къумачсыз къыз болмас ‒ ожакъсыз улан болмас.
Къумукъ ‒ гётю юмукъ.
Къумукъ къутурса, къатынгъа чаба.
296
Къумукъ къутурса, къатынгъа чаба ‒ эрмени къутурса, алтынгъа чаба.
Къумукълуну ичегинден май тама ‒ ногъайлыны ичегинден бокъ тама. (Деген
ногъайлы къумукъ къонагъында къакъ ичек ашап, сонг уьюнде этдирип
ашагъан сонг).
«Къумукълуну сонг гьакъылы ‒ магъа», ‒ деген ногъайлы.
Къумукъну къудадан сыйлы къонагъы болмас.
«Къумукъну сонггъу гьакъылы магъа буса эди», – деген ногъайлы.
Къунан – туз деп, ат бола, улан – къыз деп, къарт бола.
Къуралсыз уста болмас ‒ тизгинсиз нокъта болмас.
Къуралсыз уста болмас.
Къурбансыз яв болмас.
Къургъакъ буса да, яз ‒ яхшы, сокъур буса да, къыз ‒ яхшы.
Къургъакъ ерге сув яраша ‒ гёк кёлге акъ къув яраша.
Къургъакъ къашыкъ авзун йыртар.
Къургъакъ сёз баш аврутур.
Къургъакъ сёзде маъна ёкъ.
Къургъакъ сёзден пайда болмас.
Къургъакъ сёзден юху ‒ яхшы.
Къургъакълыкъ сув излетер ‒ балагь дос излетер.
Къургъакъны ютундан янгурну юту ‒ яман.
Къургъашынны ялын ирите ‒ гёнгюлню яхшылыкъ ирите.
Къурдашлагъа йыбанч бол ‒ къардашлагъа къуванч бол.
Къурдашланы ‒ эсгиси, гийимни янгысы ‒ яхшы.
Къурдашланы болдурма тынч – оланы сакълама къыйын.
Къурдашлар бир-биринден тоймас.
Къурдашлар къыйынлы гюн табылыр.
Къурдашлар къыйынлы гюн танылыр.
Къурдашлар тапма тынч – сакълама къыйын.
Къурдашлардан айрыла бусанг, къошулма ер къой.
Къурдашлары бар адамгъа къайгъысын енгме де тынч бола.
Къурдашлары кёпню яву болмас ‒ гьакъылы кёпню даву болмас.
Къурдашлары кёпню яву болмас.
Къурдашларынг бар буса, оланы якъла.
Къурдашларынг бар буса, оланы якъла: якъламасанг, олар сагъа душмандыр.
Къурдашларынг булан дослукъ юрют: юрютмесенг, олар сагъа душманлыкъ
этме болур.
Къурдашларынг минг буса да ‒ аз, душманынг бир буса да, ‒ кёп.
Къурдашлыкъ да ‒ гьавайын, къардашлыкъ да ‒ гьавайын, гьайсызлыкъдан
этмейбиз гьавайын затны гьайын.
Къурдашлыкъ ябушувда сынала.
Къурдашны тапмагъа тынч, къурдашлыкъны сакъламагъа ‒ къыйын.
Къурдашынг ёкъ буса, изле, бар буса, сакъла.
Къурдашынг учун я борангъа къарама, я къаргъа.
Къурдашынга борчлу болма.
Къурмангъа сойма эшек ярамай буса, ону акъчасы да ярамаймы?
Къурсагъы ач ёнкюмес.
Къурсагъы ач къазангъа къарар.
297
Къурсагъы ачныки – къыр, ялангъачныки – уьй.
Къурсагъы бек оьссе, башы аста оьсе.
Къурсагъы тойгъан къонакъны гёзю ёл къарай.
Къурсагъы тойса да, гёзлери тоймас.
Къурсагъы токъну къайгъысы ёкъ.
Къурсагъыны уьстю – чилле, ичи – бош.
Къурсакъ аврув герек буса, Аллагьдан тиле. [Терик диалект].
Къурсакъ ач буса, папахны хырындан салгъандан пайда ёкъ.
Къурсакъ не ашагъанны билмесе де, къол не этгенни биле.
Къурсакъ не де сюе, гёз не де гёре.
Къурсакъ не де сюе, не де гёре.
Къурсакъ тоймас бош сёзден.
Къурсакъ тойса да, гёз тоймай.
Къурсакъ чалт оьсе буса, баш аста оьсе.
Къурсакъ чалт оьсе буса, билим аста оьсе.
Къурсакъгъа гирген затгъа не къар явмас, не къырав тюшмес // Къурсакъгъа
гирген затны уьстюне къар да явмас, къырав да тюшмес.
Къурсакъны бетин этген бетьярыкълыкъ тапмас.
Къурсакъны да, гёзлени де къулу болмагъа тарыкъ тюгюл.
Къуру барып, бош гелдим.
Къуру къармакъгъа балыкъ гелмес.
Къуру къашыкъ авзун (авуз) йыртар.
Къуру къашыкъ тамакъ йырта.
Къуру къушгъа гюмюш челтирлерде тургъунча, ялангъач турса, яхшы.
Къуру сёз баш авурта.
Къуру сёзден аш болмас, май (яв) булан дюгю болмаса.
Къуру сёзден аш болмас.
Къуру сёзден пилав болмас.
Къуру сёзден четен эшилмес.
Къуру сёзден яв таммас.
Къуру столгъа алгъыш айтылмас.
Къуру сувукъ – къардан яман, яман гиши – явдан яман.
Къуру сувукъ – къардан яман.
Къуру тарбия гёрген учун хайыр ёкъ, охуп илму болмаса.
Къуругъа къошулуп чий де янар.
Къуругъан къамуш йыракъдан тавуш этер.
Къуругъан терек къув болур.
Къуругъан терек къув бутакъдыр.
Къуругъан терек яшгъармас ‒ сёнген гюл яшнамас.
Къуругъан терек яшгъармас // Къуругъан терек яшнамас.
Къурудан къуйрукъ къолай.
Къурулгъан къызны къувуну узакъ къалмас.
Къурулгъан уьй бош къалмас.
Къуруну янында яш да янар.
Къурусуз къонакъгъа къуллукъ ‒ аз.
Къутан бёрюсюз болмас ‒ эл урусуз болмас.
Къутгъарылгъан сагьатны йыл чапсанг да, тутмассан.
298
Къутсуз адам ёлукъса, ёлунг онг болмас.
Къутсуз къатын олтургъан ожакъ онгсуз болмай къалмас.
Къутургъан гьайвангъа ёл бер.
Къутургъан ит есин танымас.
Къутургъан ит есин хабар.
Къутургъан ит есисине гьаплар.
Къутургъан ит къуйругъуна етгенде юзер.
Къутургъан оьгюз гирсе, мююзюне алып чыкъма заты ёкъ.
Къутургъан оьгюзню мююзюне илме малы ёкъ.
Къутургъан оьрдек гётюнден чомулур.
Къутургъан сув тав бузар.
Къутургъан сувгъа гирсенг, ажжалсыз оьлюрсен.
Къутургъан хытанны харбузу гечигир.
Къуш – гьавада, ат – тавда, игит явда сыналар.
Къуш ‒ къанаты булан, агьлю ‒ татывлугъу булан гючлю.
Къуш ‒ къанаты булан, адам ‒ юртун сатгъан кюртде къалар
Къуш ‒ къанаты булан, адам ‒ иши булан.
Къуш ‒ къанаты булан, адам ‒ рагьмусу булан.
Къуш ‒ чарнавундан белгили.
Къуш айланып, айланып, оьзюню уясына геле.
Къуш баласы уяда не гёрсе, учгъанда да шону этер.
Къуш гетсе де, оьз элине къайтар.
Къуш къанаты булан ‒ тири, адам ‒ гьаракаты булан.
Къуш къанатына умут эте, адам ‒ досуна.
Къуш къапулда хар болмас.
Къуш къарт болса, чычкъанланы къувар.
Къуш къонмагъан терек болмас.
Къуш къонмас къуру къолгъа.
Къуш къутулмас болжалдан – эр къутулмас ажжалдан.
Къуш къутулмас болжалдан.
Къуш уясында гёргенин этер.
Къушгъа, гюмюш челтирде тургъунча, ялангъач бутакъда ‒ яхшы.
Къушкъонмас терек о да тюгюл ‒ къуштутмас эркек сен де тюгюлсен.
Къушлагъа кёк де алаша.
Къушлар кёп буса да, сарнайгъанлары – аз.
Къушлукъ аш къуш йимик енгил болмагъа герек.
Къушлукъ ашынг къуш йимик.
Къушну – ем булан, адамны – татли сёз булан.
Къушну аривлюгю ‒ тюсюне къарап // Къушну аривлюгю ‒ тюсюне гёре.
Къушну аривлюгю ‒ тюсюне къарап, адамны аривлюгю ‒ ишине къарап //
Къушну аривлюгю ‒ тюсюне гёре, адамны аривлюгю ‒ ишине гёре.
Къушну да тувгъан уясы бар.
Къушну сютю – авзунда.
Къушну сютюнден къайры не де бар.
Къушну тилин къуш билир.
Къуюгъа бир авлия ташлагъан ташны заралы минг гьакъыллыгъа тие.
Къуюгъа тюкюрме: ичмели болурсан.
299
Къуюгъа тюкюрме: ким биле, сув ичмеге тюшюр.
Къуюгъа тюкюрме: къайтып сув ичерсен.
Къуюшгъанынг къойма, алтындан буса да.
Къыдырагъан къатынны товвасы болмас.
Къыдыргъан не аш табар, не сёз эшитир.
Къыдыргъан саякъ табар таякъ.
Къыдыргъыч (къыдырым) къатын уьюне етегенде алгъасар.
Къыдыргъыч къатын эрге бармас.
Къыдыргъыч къатынны авругъаныны багьасы ёкъ.
Къыдыр-къыдыр, уьйню сыдыр.
Къыдырма саякъ, къыркъаякъ.
Къыдырмагъан итге таякъ тиймес.
Къыдырым къатын уьйге етегенде алгъасай.
Къыз ‒ башгъа агьлюню чырагъы.
Къыз ‒ бешикде, къалын ‒ сандыкъда.
Къыз ‒ къачыргъанныки, ат ‒ мингенники. (Эсги айтыв).
Къыз ‒ къачыргъанныки. (Эсги айтыв).
Къыз ‒ къылыгъы булан.
Къыз – уьйде, къылыгъы – элде.
Къыз – элники, къатын – сеники.
Къыз алсанг, гёрюп ал.
Къыз арив деп, яманлардан къыз алма – къыз эрши деп, яхшылардан къыз
къойма.
Къыз арив деп, яманлардан къыз алма.
Къыз бар уьй къызылдан тоймас. [Гьайдакъ диалект].
Къыз баргъан еринде таш болуп батсын.
Къыз берсенг, атасына къарап бер ‒ къыз алсанг, анасына къарап ал.
Къыз болсанг, къыздырып сёйле.
Къыз буса, къыз болсун – юлдузгъа тенг болсун.
Къыз да ‒ бир, ярылмагъан харбуз да ‒ бир.
Къыз да сюесиз, тез де сюесиз.
Къыз дегенде къытыгъы геле – мал дегенде чычыгъы геле.
Къыз дегенде къытыгъы геле.
Къыз заманда къыз эди: яман къатын къайдан чыкъды?
Къыз къартаймай ‒ бал чиримей.
Къыз къартаймас.
Къыз къонакъдыр.
Къыз къылыгъы булан сюйдюрюр.
Къыз кюйде оьлсе, жагьаннемни къап ортасына сала дей.
Къыз насибинден къоркъар.
Къыз оьзюню уьюнде де къонакъдыр.
Къыз сайлагъан къысыр къалмас.
Къыз сакълагъан да, къанлы сакълагъан да ‒ бир. [Терик диалект].
Къыз сакълагъанча къаз сакълагъан ‒ къолай.
Къыз сакълагъанча, къаз сакъла.
Къыз узатсанг, къып-ялангъач къаларсан.
Къыз уьюне гёре болур.
300
Къыз хасияты булан сюйкюмлю.
Къыз чагъында – солтан, гелин чагъында – ултан.
Къыз эрши деп, яхшылардан къыз къойма.
Къыз, анадан гёрмейли, инсап алмас ‒ улан атадан гёрмейли, гезме яймас.
Къыз, сюймесе, къарамас.
«Къыз» дегенде ‒ къытыгъы, «мал» дегенде ‒ чычыгъы.
Къыза турса, таш да атыла.
Къызардашы оьлмек – бавур эти уьзюлмек.
Къызбай абзарында батыр болур.
Къызбай батырлыкъ этмес.
Къызбай болма – доммай бол.
Къызбай ит абзарында батыр болур.
Къызбай оьзюню гёленткисинден къоркъар.
Къызбай уьйде батыр болур.
Къызбай уьюне сав къайтмас.
Къызбайгъа къыз береми?
Къызбайлыкъ этмеген батырлыкъ этмес.
Къызгъа – къурчакъ, душмангъа – бичакъ.
Къызгъа – къучакъ, къойгъа – бичакъ,.
Къызгъа берген гёрюнмес.
Къызгъа гелер юз гиши – алып гетер бир гиши.
Къызгъа къызыл къыйыша.
Къызгъан темирни – чёкючге, эринчек атны – къамучугъа.
Къызгъан урлукъну чачмас.
Къызгъангъан мал хайыр гелтирмес.
Къызгъангъанынг ‒ къызыл отгъа.
Къызгъангъанынг къызыл итге аш болур.
Къызгъанч авлия болмас ‒ авлия къызгъанч болмас.
Къызгъанч адам – насибин тас этген адам.
Къызгъанч адам ант этер.
Къызгъанч адам олтургъан ерине къарамай турмас.
Къызгъанч адам ялгъанчы да болур.
Къызгъанч адам, тегин берсенг, увну да ичер // Къызгъанч адам, гъавайын берсенг, увну да ичер.
Къызгъанч акъчадан тоймас.
Къызгъанч бергенин унутмас.
Къызгъанч бермес, берсе, гёзюне юху гелмес.
Къызгъанч берсе, унутмас ‒ алса, «алдым» деп айтмас.
Къызгъанч болма ‒ чомарт бол.
Къызгъанч булан саламлаш, тек чыкъма узакъ ёлгъа.
Къызгъанч гишиден къышны гюнюнде къар да алмассан.
Къызгъанч оьзден болмас.
Къызгъанч тоймас, къызгъанчлыгъын къоймас.
Къызгъанч чомартгъа кюлер.
Къызгъанч чомартны сюймес.
Къызгъанч ялгъанчы болур.
Къызгъанчгъа аш этдирме – эринчекге от якъдырма.
301
Къызгъанчгъа аш этдирме.
Къызгъанчгъа чомарт – дели.
Къызгъанчгъа чомарт дели гёрюнюр.
Къызгъанчдан да бир тиле ‒ чомартдан да бир тиле.
Къызгъанчдан къыркъ керен чыгъар.
Къызгъанчдан къышда буз да алмассан.
Къызгъанчдан къышда къар да алмассан.
Къызгъанчлыкъ, ялгъан, гьилла – къошсанг, болур намартлыкъ.
Къызгъанчны акъчасын гюе ашар.
Къызгъанчны ашы бишмес.
Къызгъанчны бармагъын гессенг де, къан чыкъмас.
Къызгъанчны гёзю тоймас.
Къызгъанчны къарны тояр – гёзю тоймас.
Къызгъанчны къолу ‒ авур.
Къызгъанчны къолу авур оьзю береген затгъа.
Къызгъанчны къылыгъы ‒ къысгъа.
Къызгъанчны къылыкъ айтар.
Къызгъанчны сыйы болмас.
Къызгъанчны тереги оьсмес – оьссе де, емиш бермес.
Къызгъанчны топуракъ тойдурур.
Къызгъанчныки ‒ даим «ёкъ».
Къызгъанчыны бети ёкъ: къазан асар эти ёкъ.
Къызгъанчыны малын къыйынсыз ашар.
Къыздан учуз зат болмас, сатылгъан сонг къалымгъа.
Къыздыр уьюнгню кёркю, улан – уьюнгню бёркю.
Къыздырса, таш да чартлай.
Къызлагъа къызгъан ‒ къатынсыз къалгъан.
Къызлагъа эдебин ачма да тынч болмай.
Къызланы арасында оьсген улан къызбай болур.
Къызланы жаны къыркъ бола.
Къызланы кёп сайлама, сайлай турсанг, сюйдюрюр.
Къызланы кёп сайласанг, къысыр къаларсан.
Къызланы кёп тангласанг, бойдакъ къаларсан.
Къызланы къыркъ гиши сюер – бир гиши алар.
Къызлар – гишини чырыны ташы.
Къызлар къуймур болалар.
Къызлар учун къыйналма къызы кёплеге къыйын.
Къызлы уьй къызылдан тоймас.
Къызлы уьйде нюр бола.
Къызлы юрт – нюрлю юрт.
Къызны айыбы – анагъа, уланныки – атагъа.
Къызны аривлюгю ‒ юрегинде.
Къызны аривлюгю булан сув ичмессен.
Къызны аривлюгюне сувдан тоймассан.
Къызны аривю – къашдан.
Къызны артындан юрюсенг, къызарарсан.
Къызны бир аягъы ‒ посагъада.
302
Къызны бир гёзю ‒ ашда, бир гёзю ‒ яшда.
Къызны гёзю – алтында.
Къызны гёзю къыл къыяр.
Къызны иши ‒ гюлню иши.
Къызны кёркю ‒ наз, батырны кёркю ‒ гьюнер.
Къызны ким сюймес.
Къызны къыйыгъы уьйде къалар.
Къызны къылыгъы кёп болур.
Къызны къылыгъы къыркъ болур.
Къызны къылыгъы орамда билинир.
Къызны къыркъ гиши сюер – бир гиши алар.
Къызны къыркъ гиши сюер – бириси алар.
Къызны къыркъ гиши тилер – бирев алар.
Къызны малы – къыз оьзю.
Къызны назы кёп болур.
Къызны намусу булан ойнасанг, бёркюнгню ерден изле.
Къызны насиби ‒ эрни девлети.
Къызны озгъаны ‒ юртну азгъаны.
Къызны сюйгенине бер.
Къызны тамагъы къылдай.
Къызны таныма сюе бусанг, анасына бакъ (къара).
Къызны танымай, аривлюгюне къарама.
Къызны тёшюн макътамас – ишин макътар.
Къызны тилер юз гиши – алып гетер бир гиши.
Къызны тою – къыйын, уланны тою – оюн.
Къызны уьйде къылыгъы сакълай.
Къызны уьйдеги къылыгъы тышында да болур.
Къызны уьйретмеген гьёкюнюр.
Къызны уялчанлыгъы уьй болгъунча.
Къызны уяты – анагъа, уланны уяты – атагъа.
Къызны эркеси дели болур – уланны эркеси бёрю болур.
Къызны эркеси дели болур.
Къызны эркеси тилли болур.
Къызны яхшысы – къуллугъундан.
Къызны яхшысы ‒ къылыгъындан белгили.
Къызны яхшысы – къылыгъындан.
Къызны яхшысы – халкъдан белгили.
Къызны яхшысы ‒ хасиятындан.
Къызны, анасына къарап, ал.
Къызъяш къонакъдыр.
Къызъяш папах ургъанда йыгъылмаса, эрге берме ярай.
Къызъяшны къысматы ‒ къыркъ ерде.
Къызъяшны назы ‒ яхшы, кёп сёзню азы ‒ яхшы.
Къызъяшны назы ‒ яхшы.
Къызы бар уьйге къыркъ ат байланар.
Къызы баргъа ‒ гюзгю.
Къызы барны абзарына къыркъ ат байланар.
303
Къызы барны дарайы бар.
Къызы барны къызы чакъы назы бар.
Къызы барны назы бар.
Къызы болур гишини – къызы булан иши бар, къызы болмас гишини – гиши
булан не иши бар.
Къызы магъа яраса, бёрю ашасын анасын.
Къызы оьлмек – узун тамы бош къалмакъ.
Къызыл алма хуртсуз болмас.
Къызыл гийим къыркъны къаратар.
Къызыл гийимни мал сюймес.
Къызыл йымырткъадан къойнунг толтура // Къызыл йымырткъадан къойнунг
толтургъандай.
Къызыл йымырткъаны къабугъу ерге тюшмей, исив тюшмес. («Орусланы
байрамы битмей туруп, исив тюшмес» демек бола).
Къызыл йымырткъаны къабугъу ерге тюшмес. (Бырынгъы айтывлардан:
байрамда къызылгъа боялгъан йымырткъаны къабугъун ерге ташламайгъан
адатны гьакъында).
Къызыл къыркъны къаратар.
Къызыл опуракъны мал сюймес.
Къызыл оьгюзню авлиясы оьзю гелер хасапгъа.
Къызым – уьйде, къылыгъы – тышда (тышгъариде).
Къызым, сагъа айтаман, гелиним, сен тынгла.
Къызым, сагъа айтаман, гелиним, сен эшит.
Къызым, сен тынгла ‒ гелиним, сен эшит.
Къызыма айтаман – гелиним эшит.
Къызын къыйнамагъан тизин къыйнар.
Къызын тарбиялап билмеген тул этер ‒ яшын тарбиялап билмеген къул этер.
[Бырынгъы айтыв].
Къызын тюймеген ‒ тизин тюер.
Къызын урмагъан ‒ тизин урар.
Къызын уьйретмеген гьёкюнюр.
Къызына гёзюнг тюшсе, анасын таны башлап; бир бирин макътай буса, гет
экисин де ташлап.
Къызына гёзюнг тюшсе, башлап анасын таны.
Къызына жаны ачыгъан гелинин сакълар.
Къызына урмагъан тизине урар.
Къызынг берегенде, тюбюне къарап бер.
Къызынг болса, эрге бер.
Къызынг кимни сюйсе, гиевюнг шо болур.
Къызынг кимни сюйсе, шогъар бер.
Къызынг хоншунгну уьюнде къалмасын.
Къызынг эрши буса, къызыл опуракъ гийдир.
Къызынг яман буса, къырда къатылма.
Къызынгдан къутулмай, уланынгны уьй этме // Къызынгдан къутулмай туруп,
уланынгны уьйлендирме.
Къызынгны арив этме сюйсенг, къызыл гийдир.
Къызынгны къылыгъын къызлардан сора.
304
Къызынгны оьрге бер.
Къызынгны тёрюнде олтургъандан эсе, яшынгны эшик артында олтур.
Къызынгны тёрюнден уланынгны эшик арты ‒ яхшы.
Къызынгны хоншуларда ятдырма.
Къызынгны эрге берме сюйсенг, къызыл гийдир.
Къызынгны яшама бере бусанг, башынгны борчгъа гийирмей бер.
Къыйгъан булан гертме терек чум бермес.
Къыймат гёленткисине къарап берилмес.
Къыйматлысын къыдыр, ал: учуз затдан чыкъмас бал.
Къыйналгъан да – къул, къуру къалгъан да – къул.
Къыйналгъан къазны къара гюню артда къалар.
Къыйналма: къыйналсанг, юрекге къыйын.
Къыйналмагъан къуванмас.
Къыйналмагъан сыйланмас.
Къыйналмагъан тынчаймас, чачса, битер бав терек.
Къыйналмагъан тынчаймас.
Къыйналмай тапгъан ашдан, къыйналып тапгъан таш ‒ яхшы.
Къыйналмай тапгъан рызкъы юрегин къувандырмас.
Къыйналмай, бал да ашалмас.
Къыйналмай, шайы тапмас.
Къыйналмай, яшав болмас.
Къыйналмайлы, иш битмес, иш битсе де, гюч битмес.
Къыйналмайлы, иш битмес.
Къыйналып ишлегенингни къуванып ашарсан.
Къыйналып табылгъан рызкъы багьалы болур.
Къыйналып табылгъан рызкъы берекетли болур.
Къыйшыкъ битген терекни тамурлар да тюз этмей.
Къыйшыкъ иш къыркъ йылдан да чыгъар.
Къыйшыкъны яшы-къарты болмай.
Къыйыкъсытылгъан къырда къалар.
Къыйын болмай, тынч болмас.
Къыйын гёзге гёрюнмес.
Къыйын гелсин къысгъа аякълы къызлагъа эренлени барын бирдей гёреген.
Къыйын гелсин къысгъа аякълы къызлагъа, «малы бар», – деп, къызбайланы
сюеген.
Къыйын гёрмей, тынч гёрмес.
Къыйын гёрсе, къачып тайгъан эр болмас.
Къыйын гёрсенг, къыйналма: тынчлыкъны да табарсан.
Къыйын заманда да къыйыкъ болма.
Къыйын ишге усталыкъ да, амал да герек.
Къыйын тёкген гьалал ашар.
Къыйын тёкмеген ерден гьакъ излемес.
Къыйын тёкмей, гьакъ гёзлеме.
Къыйынгъа чыдагъан тынчны гёрмей къалмас.
Къыйындан къачма.
Къыйынлар гёрмей, эрлер тынчаймас.
Къыйынлы гюн ана топуракъгъа арт бергенлер ят эллерде гюн гёрмес.
305
Къыйынлы гюн гелгенде, хантав турма, эретур.
Къыйынлы гюн къайгъы кёмек этмес.
Къыйынлы гюн къоркъгъан эркек дюньяда инг эсгик адамдыр.
Къыйынлыкъ гёрмей, енгиллик болмай.
Къыйынлыкъ къыныма сыймасдай.
Къыйынлыкъда якъламагъан сени явунгдур.
Къыйынлыкъланы барындан ‒ ёгъу яхшы.
Къыйынлыкъны барындан ёгъу ‒ яхшы.
Къыйынлыкъны гёрмеген яхшылыкъны билмес.
Къыйынлыкъны оьзю чайнамагъан ону татывун билмес.
Къыйынлыкъны сынамагъан тынчлыкъны билмес.
Къыйынлыны гюню ‒ къарангы.
Къыйынлыны къаргъышы етер – насиплини алгъышы етер.
Къыйынлыны мадарын къадары озар.
Къыйынны оьмюрю ‒ къысгъа.
Къыйынсыз адам болмас.
Къыйыны – бизге, къыйматы – сизге // Къыйыны ‒ бизде, къыйматы ‒ сизде.
Къыйынынгны къыйнашгъа айт.
Къылны къыркъ къыя.
Къылны узунлугъу хомузну узунлугъу булан оьлчене.
Къылсыз къомуз кюйлемес ‒ яманлагъа гёре сёйлемес.
Къылчыкъсыз будай болмас.
Къылыгъы бар адам ким булан да къыйышар.
Къылыгъы ёкъ адам женнетге бармас.
Къылыгъы ёкъну къытыгъы ёкъ ‒ къытыгъы ёкъну къылыгъы ёкъ.
Къылыгъы ёкъну къытыгъы ёкъ.
Къылыгъы къысгъаны иши де ‒ къысгъа.
Къылыгъы яманны илыгъы да ‒ яман.
Къылыгъын билмейген малгъа ювукъ болма.
Къылыгъын билмейген малны янына барма.
Къылыгъын таптагъан къылгъа сюрюнюр.
Къылыгъын ташлагъан къылгъа сюрюнюр.
Къылыгъын ташлагъан тапталгъан къылгъа сюрюнюр.
Къылыгъын юрютюп болмакъ ‒ яхшы хасият.
Къылыгъындан къан тама.
Къылый буса да, къыз болсун.
Къылый гёзню май тюзлемес.
Къылыкъ адамны адам этип, гьайванлардан айырагъан затдыр.
Къылыкъ билген гишиге къыйматлыдыр бу дюнья ‒ къылыкъ билмес гишиге
къыйын болур бу дюнья.
Къылыкъ билген гишиге къыйматлыдыр бу дюнья.
Къылыкъ билир гишиге къаймакъ болур бу дюнья ‒ къылыкъ билмес гишиге
къыйын болур бу дюнья.
Къылыкъ билир гишиге къаймакъ болур бу дюнья.
Къылыкъ билмейгенге дюнья татывсуз болур.
Къылыкъ билмес гишиге къыйыкъ болур бу дюнья.
306
Къылыкъ билмес гишиге къыйын болур бу дюнья ‒ къылыкъ билген гишиге