Къумукъ Тил - 5
Бутакъларда уча
280. Тюпде берилген бир жынслы уьюрлер булан,
ёмакъланы эсге алып, жумлалар языгъыз.
Атасы да, уланы да.
Бёрю де, тюлкю де, аюв да.
Башлап уллу уланы, сонг ортанчысы, лап артда
гиччиси.
Бир аюв, бир тюлкю, бир къабан, бир тавшан, бир
чагъан, бир бёрю, бир хораз.
281. Бир жынслы уьюрлери булангъы чечеген
ёмакълар языгъыз.
282. Уьч генглешген,
жумлалар языгъыз.
уьч де
генглешмеген
283. Къыр жанланы гьакъында бир жынслы
уьюрлер булангъы 6 жумла языгъыз.
284.
Сизин
школаны
гьакъында
гиччирек
сочинение языгъыз.
жумлалар болсун.
Сочинениеде
бир
жынслы
285. Тюпде берилген сёзлеге хабарлыкълар,
белгилевючлер, гьаллар къошуп, генглешмеген
жумлалар языгъыз, сонг оланы генглешдиригиз.
Гюлюк, чыкъгъан, ат, гюн, ай, толкъун.
У ъл гю :
Толкъун геле. Уллу толкъун геле.
286. Оьзюгюз билеген шиъруну гёнгюгюзден
языгъыз. Шондагъы жумлаланы уьюрлеге гёре
чечигиз.
287. Шиъруну чебер охугъуз. Бир
уьюрлени табыгъыз. Соравлар салыгъыз.
жынслы
Огь, нечик агъа оьзен
Оьктем яшыл тавлардан.
Тавланы къуршап алгъан
Гюл-чечекли бавлардан.
Мармардай таш чоргъадан
Гюмюшдей сув тёгюле.
Киринип ойнай яшлар,
Бир чыгъа, бир гёмюле.
Б. Аст емиров.
288. «Язда яшланы иши» деген темагъа сочинение
языгъыз.
Эсде сакъла: бирден-бир, гиччи, чертлевюк,
юкъкъа.
289. Атлыкълагъа бир жынслы белгилевючлер
болагъан сыпатлыкълар къошуп языгъыз.
Къоркьач, ... къоян; гьакъыллы, ... ата, семиз, ...
бузав; гьиллачы, ... тюлкю; шашыкъ, ... гидив; бурма,
... къозу; ала, ... сыйыр, къуба, ... тана; талгъыр, ...
хонажин; арив, ... айгъыр; чалт, ... ат; майлы, ...
гамиш; къоччакъ, ... ит; къайыр, ... кюлай; юнлю, ...
къой.
290. Бир
языгъыз.
жынслы
хабарлыкълар
къошуп
Ел гючлене, ... Боран чыкъды, ... Янгур явду, ...
Къар япды ,... Сувлар ташыдым,.... Гюн къыздыра,...
Иссилик гючленди, ... Бугъакъ басды, ... Ай чыкъды,
... Чыкъ къуругъан, ... Сыгъанакъ геле, ... Бурчакъ
явгъан, ... Чакъ аязды, ...
291. Бир жынслы уьюрлени табыгъыз, байланагъан сёзден соравлар салыгъыз, жумланы къайсы
уьюрю экенни айтыгъыз.
Гьамит де, Абурагьман да уьйде Уллубийни
къаравуллап олтургъанлар. Ол да, Солтансайит,
Гьарун ва Гьажи Омар йимик, Уллубий чакъырып
гелген. Уллу гёк гёзлю, ачыкъ мангалайлы, он тогъуз
чагъындагъы лезги улан Абдурагьманны Уллубий
бир гёргендокъ ушатды. Ону сёзюнден, саламат
124
къаравундан таза юрекли улан экенине инанды.
Бишген алманы арив ийиси, тангны таза гьавасы
Уллубийни юхугъа тартды. Уллубий Магьач да,
Къоркъмасов да булан ёлукъма герек.
М.-С. Ягъияев.
292. Жумлаланы ва байлавуч булан байлангъан
бир жынслы уьюрлер къошуп толтуругъуз.
Олар къыргъа чыкъды ва ... Сайитни къолу
оьзюнден
ихтиярсыз
кисесине
сугъулду
ва
тапанчаны... Сайит эртен тез Ахатгъа ва... етишмеге
герек. Ол Исмайыл ва... булан ёлукъмаса ярамай.
Вагьап, барудан атылып, абзаргъа тюшдю ва...
Эсгиден авма турагъан къапуну эшиги ачылды
ва... Сайит абзаргъа гирди ва... Шиша лампаны
айланасында олтургъан экев бар. Сайит тапанчадан
къолун тайдырмай ва... . Олтургъанлар атылып
эретурдулар ва...
293. Школа яшав булан байлавлу бир жынслы
уьюрлери булангьы жумлалар яда сочинение
языгъыз.
Уългю: Мен эртен тез турдум, зарядка этдим,
гьайванлагъа къарадым, жувундум ва школагъа
гелдим.
294. «Жанланы яшаву» деген темагъа сочинение
языгъыз.
295. «Язда бизин юрт» деген темагъа сочинение
языгъыз. Сочинение язгъынча, лакъырлашыв
юрютюгюз: язда болагъан ишлени гьакъында
сёйлегиз, сиз къышгъа нечик гьазирленегенигизни
айтыгъыз.
ЙЫ ЛНЫ БОЮ НДА ГЕЧИЛГЕН
МАТЕРИАЛНЫ ТАКРАРЛАВ
296. Тюпде берилген сёзлени гьарисине бир
тамурлу сёзлер язып, тапкъырлар этигиз.
Уългю: бур
бургъуч
бурулув
бурав
бурма
бурув
бура-бура
бурача
бургъучламакъ
бурачаламакъ
Бичимсиз, бойсына, башчы, гёзет, гёрюнюш,
гьюнерсиз, ёлчу, иш, исине, къатлав, къан, къышлыкъ,
къызгъанч, майлы, ошавлу, оьпке, савлукъ, сакълав,
ташдай.
297. Алда гечилген хабарлардан, шиърулардан
къошма сёзлени язып алыгъыз. Къошма сёзлени
къоллап, жумлалар къуругъуз.
298. Тюпде берилген сёзлени къурулушуна гёре
чечигиз.
Юртлулар, авлакъны, гьавчу, тав, агъачлыкъгъа,
къаравулчу, тереклерде.
299. Тамуру бир тюгюл сёзню тайдырыгъыз.
Къар - къара - къаралдын, тузакъ - туз - тузлу,
бузав — буз — буза, къыза — къызыл — къызгъылт,
къойчу - къойду - къойлар, язда - языв -язывлар.
300. Шиъруну чебер охугъуз. Тамуру бир сёзлени
язып алыгъыз.
Сёзлер
Кёп сёзню азы яхшы,
Аз сёзню оьзю яхшы.
Адам сёзден танылар,
Сёздюр гьакъылны башы.
Сёз бирде дюр атгъан окъ,
Жан ерине батагъан.
Арив сёзге тенг зат ёкъ
Юрекни йыбатагъан.
Жавгьар ташланы бары
Денгиз тюпде жувулар.
Къумукъ сёзню жавгьары
Кёп ойлашса тувулар.
Ш. Альбериев.
301. Атлыкъланы тюбюне гьыз тартыгъыз.
Атлыкълар къайсы гелишде экенни айтыгъыз.
Танг белги берди. Багьав да, Асадулла да
Дёргелини ягъасына етишдилер. Булагъа баш л ап
межитни
минмарасы
гёрюндю.
Олар
юртну
ягъасындагъы оьзенге тюшеген ердеги тёбеге минди,
атларын токътатды. Яхшы ярыкъ да болуп битмеген,
тек бу ерден юртдагъы уьйлени бирлери арив гёрюне.
Алдын бу заманда юрт уянма башлай эди. Къатынлар
гьайванланы гезивге къошагъан вакъти болду.
Балаларындан айрылгъан сыйырланы авазлары
эшитиле. Ит гьаплавлар юрт юхудан уянгъанын билдире.
М.-С. Ягьияев.
302.
Чебер
охугъуз.
атлыкъланы табыгъыз.
Кёплюк
санавдагъы
Тавлар эпсиз гёкчеклер,
Шаршарлар ону къаны.
Туманлар - акъ тёшеклер,
Яшыл кёк —ювургъаны.
Ш. Альбериев.
303. Текстни гёчюрюп алыгъыз. Атлыкъланы
гелишин белгилегиз.
Бугюн Валентина Михайловна яшлары да булан
гент ягъагъа чыкъды. Айлана якъны гёрюнюшюн
бек ушатды. Башлап явгъан къар авлакъны юкъкъа
пердев болуп япгъан. Бавлардагъы, тавтюпдеги,
агъачлыкъдагъы япырагъы тёгюлюп битмеген
тереклени башлары сап-сари къув йимик енгил буса
да, бу биринчи къар оланы килливлерине тёшев
салып болмагъан. Тавланы башлары ап-акъ.
И. Керимов.
304. Бет
къуругъуз.
орунчаланы
къоллап,
жумлалар
Магьа, онда, ону, сенде, сизге, сизин, бизден.
305. «Аселдер байрамгъа алгьасай» деген
хабардан бет орунча уьюрлери булангъы жумлаланы
язып алыгъыз. Оланы тюз язылышын англатыгъыз.
306. Текстни охугъуз. Бет орунчаланы табыгъыз,
оланы гелишин белгилегиз.
Араке - акъ къашгъалы къонгур ит, ону бир
къулагъы да юлкъунгъан. Ол кёп саякъ юрюй,
къавгъа этме, ябушма гьакип тура. Бизге гьапламаса
да, ят гишини уьйге ювукъ болма къоймай. Сагъа да
ол мени булангъа гьапламай (К. Абуков).
307. Юрт яшав булан байлавлу ишликлени
языгъыз.
Оланы
бир лерин
бетлеге
гёре
тюрлендиригиз. Жумлалар къуругъуз. Олар тюрлютюрлю заманларда болма ярай.
Уългю: уяндым, турдукъ, савду, чыгъарды, ора,
сюре...
308. Охувчуну яшаву булан байлавлу ишликлени
языгъыз. Олар булан жумлалар къуругьуз.
1. Тюпде берилген сёзлерде нече аваз ва нече гьарп
барны токъташдырыгъыз. Къайсы сёзлерде гьарп л ар
аваз гёрсетмей. Белгиленген сёзню къоллап, жумла
тизигиз.
Гёзьяш, яшмын, емиш, къолъявлукъ, уя, сюе.
309. Тюпде берилген сёзлени уьч тапкъыр этип
языгъыз. Биринчи тапкъырда бары да эринли,
экинчисинде бары да эринсиз, уьчюнчюсюнде эринли
ва эринсиз созукъ авазлар булангьы сёзлер болсун.
Мурат, кёк, булут, къара, оьмюр, яшнай, къурдаш,
гюндюз, хоншу, пайда, бугюн, сувукъ, оьзен, орам,
яшлар.
Эки сёзню алып, гелишлеге гёре тюрлендиригиз.
Бир сёз булан жумла тизигиз.
310. 1. Шу сёзлени тизимине гёре чечигиз.
Авлакъгъа,биченликни,ашлыкълар,чарнайгъан,
янгурлу, уьйдегилерден.
2. Бары да инче созукъ авазл ары булангьы сёзлени
табыгъыз. 3. Бир сёзню къоллап, жумла тизигиз.
311.1.
Шиъруну чебер охугъуз. Атлыкъланы язып
алыгъыз, оланы гелишин белгилегиз.
130
Гече къырда къалсам, тавгъа баш этип,
Ювургъандай булутланы ябаман.
Гёзюм ачып, гётерилип къарасам,
Гём-гёк кёкню къалкъым болуп табаман.
Кёп гёргенмен берекетин кёклени,
Янгурундан къачып икъгъа гирмесмен.
Табиатдан танг къурдашым ёкъ мени,
Кёк урса да кёкге налат бермесмен.
А. Жачаев.
Бары да эринли созукъ авазлары булангъы
сёзлени табыгъыз. Атлыкълар жумланы къайсы
уьюрлери болагъанны айтыгъыз.
312. Шу атлыкьланы гелишлеге гёре тюрлендиригиз.
Емиш, яшав, кьурдаш, ватан, топуракъ, игит, ер.
Маъналары ювукъ сёзлени табыгъыз.
Яшав деген сёзге къардаш сёзлер языгъыз.
313. 1. Бег орунчаланы ер ва чыгъым гелишлеге
салып языгъыз. Оланы айтылышында ва язылышында бар башгъалыкьланы айтыгъыз.
2. Бир орунча булан жумла тизигиз.
3. Шо жумланы зъюрлеге гёре чечигиз.
314. 1. Ишликлени табыгъыз, оланы заманын,
бетин, санавун белгилегиз. Текстге ат салыгъыз.
Бары да охув ожакъланы охувчулары шагьар
бавгъа жыйылгъан. Мунда Уллубий де гелди.
Гимназистлер булай къарар чыгъарма сюе: бары да
охув ожакъларда дарсланы токътатмакъ, бары да
тюкенлени, предприятиелени къуллукъчуларыны
иш ташлавун таъмин этмек, солдатланы бизин
яныбызгъа чакъырмакъ. Забастовка 30 октябрде
башланмагьа герек. Ишчилер, сабанчылар, охувчулар майдангъа багъып тербенме тура.
М.-С. Ягьияев.
Белгисиз къалиидеги ишликлени табыгъыз.
Бир жынслы уьюрлери булангъы жумланы
табыгъыз. Ону уьюрлеге гёре чечигиз.
315. Айтывланы битдирип языгъыз.
1. Ятар къурсакъ ... 2. Елавчу ёлда... 3. Ишлемеген....
Иш лемеген деген сёзню тизимине гёре чечигиз.
Елавчу деген сёзде нече аваз ва нече гьарп барны
токъташдырыгъыз.
316. Шиъруну чебер охугъуз. Тилингни деген
сёзню тизимине гёре чечигиз. Бир тамурлу сёзлени
айырып, тетрадларыгъызгъа языгъыз.
Ана тилим
Ана тилим берген билим,
Салгъан мени тюз ёлгъа.
Ана тилим булан анам
Кёп алгъан мени къолгъа.
Ана тилим, сен уьйретдинг
Сюйме тувгъан элимни,
Шо саялы кёп сюемен,
Анам, сени тилингни.
П. Абукова.
317. 1. Язып алыгъыз, къайсы тил гесимлер
экенни белгилегиз.
Булут, бузлады, сувукъ, гюн, беш , арив, гелген,
таза, кирит, чёкюч, къурмакъ, сексен, алды, етмиш,
ювукъ, баражакъ, китап, ер.
Бары да инче созукъ авазлары булангьы сёзлени
табыгъыз. Белгиленген сёзлер булан жумлалар
тизигиз.
318. Охугъуз. Текстге ат салыгъыз.
Ит адамгъа аз къуллукъ этгенми?! Белине
байлангъан гранатлар да булан «Тигрлени» тюбюне
гирген итлени, фронтну лап да къоркъунчлу еринде
къалгъан яралыланы сюйреп чыгъарагъан итлени
гьакъында сиз эшитгенсиздир. Пленге, концлагерге
тюшген ёлдашлагъа кёмек этген итлер де аз тюгюл.
Ит адамгъа оьзю оьлюп къала буса да, кёмек эте
туруп гелген жан (М. Абуков).
Текстде ёлугъагъан атлыкъланы, прилагатель
ное лени, ишликлени уьч тапкъыр этип языгъыз.
Бары да эринли созукъ авазлары булангьы
сёзлени табыгъыз.
319. Башлап атлыкъланы, сонг сыпатлыкъланы,
артда да ишликлени гёчюрюп языгъыз. Г'ьар тил
гесими булан бир жумла тизигиз.
Язывчу, урлукъ, чачмакъ, сари, сарын, генг,
оьсдюрген, узун, шаптал, гёк, денгиз, гёрдюм,
къысгъа, учду, тар, гёгюрчюн, уя, тикмек, йыракъ.
Маъналары бир-бирине къаршы сёзлени табыгъыз.
320. Тюпде берилген сёзлерден жумлалар тизигиз.
Шо жумлаланы къышны гьакъында гиччирек хабар
болур йимик этип языгъыз.
Булут, сувукъ, аччы, ел, яшлар, ява, сыргъалай,
тёбе, акъ, топуракъ, къар, япгъан, чана,уьфюре, гюн,
алдын, башланды.
321. Тёбенде берилген сёзлени маъналарына
къаршы сёзлер табып, бюртюклени орнуна салып
языгъыз.
... Генг-... къыйын-... авур-... нас-, ачыкъ-... чалт... къара- ...
322. Гьар сёз булан бир жумла языгъыз.
Жут сёзлени маъналарын бир-бири
тенглешдиригиз.
Узун - къысгъа
булан
уллу-гиччи
323. Тёбенде берилген маъналары бир-бирине
къаршы сёзлер булан жумлалар ойлашып языгъыз.
Семиз - арыкъ.
280. Тюпде берилген бир жынслы уьюрлер булан,
ёмакъланы эсге алып, жумлалар языгъыз.
Атасы да, уланы да.
Бёрю де, тюлкю де, аюв да.
Башлап уллу уланы, сонг ортанчысы, лап артда
гиччиси.
Бир аюв, бир тюлкю, бир къабан, бир тавшан, бир
чагъан, бир бёрю, бир хораз.
281. Бир жынслы уьюрлери булангъы чечеген
ёмакълар языгъыз.
282. Уьч генглешген,
жумлалар языгъыз.
уьч де
генглешмеген
283. Къыр жанланы гьакъында бир жынслы
уьюрлер булангъы 6 жумла языгъыз.
284.
Сизин
школаны
гьакъында
гиччирек
сочинение языгъыз.
жумлалар болсун.
Сочинениеде
бир
жынслы
285. Тюпде берилген сёзлеге хабарлыкълар,
белгилевючлер, гьаллар къошуп, генглешмеген
жумлалар языгъыз, сонг оланы генглешдиригиз.
Гюлюк, чыкъгъан, ат, гюн, ай, толкъун.
У ъл гю :
Толкъун геле. Уллу толкъун геле.
286. Оьзюгюз билеген шиъруну гёнгюгюзден
языгъыз. Шондагъы жумлаланы уьюрлеге гёре
чечигиз.
287. Шиъруну чебер охугъуз. Бир
уьюрлени табыгъыз. Соравлар салыгъыз.
жынслы
Огь, нечик агъа оьзен
Оьктем яшыл тавлардан.
Тавланы къуршап алгъан
Гюл-чечекли бавлардан.
Мармардай таш чоргъадан
Гюмюшдей сув тёгюле.
Киринип ойнай яшлар,
Бир чыгъа, бир гёмюле.
Б. Аст емиров.
288. «Язда яшланы иши» деген темагъа сочинение
языгъыз.
Эсде сакъла: бирден-бир, гиччи, чертлевюк,
юкъкъа.
289. Атлыкълагъа бир жынслы белгилевючлер
болагъан сыпатлыкълар къошуп языгъыз.
Къоркьач, ... къоян; гьакъыллы, ... ата, семиз, ...
бузав; гьиллачы, ... тюлкю; шашыкъ, ... гидив; бурма,
... къозу; ала, ... сыйыр, къуба, ... тана; талгъыр, ...
хонажин; арив, ... айгъыр; чалт, ... ат; майлы, ...
гамиш; къоччакъ, ... ит; къайыр, ... кюлай; юнлю, ...
къой.
290. Бир
языгъыз.
жынслы
хабарлыкълар
къошуп
Ел гючлене, ... Боран чыкъды, ... Янгур явду, ...
Къар япды ,... Сувлар ташыдым,.... Гюн къыздыра,...
Иссилик гючленди, ... Бугъакъ басды, ... Ай чыкъды,
... Чыкъ къуругъан, ... Сыгъанакъ геле, ... Бурчакъ
явгъан, ... Чакъ аязды, ...
291. Бир жынслы уьюрлени табыгъыз, байланагъан сёзден соравлар салыгъыз, жумланы къайсы
уьюрю экенни айтыгъыз.
Гьамит де, Абурагьман да уьйде Уллубийни
къаравуллап олтургъанлар. Ол да, Солтансайит,
Гьарун ва Гьажи Омар йимик, Уллубий чакъырып
гелген. Уллу гёк гёзлю, ачыкъ мангалайлы, он тогъуз
чагъындагъы лезги улан Абдурагьманны Уллубий
бир гёргендокъ ушатды. Ону сёзюнден, саламат
124
къаравундан таза юрекли улан экенине инанды.
Бишген алманы арив ийиси, тангны таза гьавасы
Уллубийни юхугъа тартды. Уллубий Магьач да,
Къоркъмасов да булан ёлукъма герек.
М.-С. Ягъияев.
292. Жумлаланы ва байлавуч булан байлангъан
бир жынслы уьюрлер къошуп толтуругъуз.
Олар къыргъа чыкъды ва ... Сайитни къолу
оьзюнден
ихтиярсыз
кисесине
сугъулду
ва
тапанчаны... Сайит эртен тез Ахатгъа ва... етишмеге
герек. Ол Исмайыл ва... булан ёлукъмаса ярамай.
Вагьап, барудан атылып, абзаргъа тюшдю ва...
Эсгиден авма турагъан къапуну эшиги ачылды
ва... Сайит абзаргъа гирди ва... Шиша лампаны
айланасында олтургъан экев бар. Сайит тапанчадан
къолун тайдырмай ва... . Олтургъанлар атылып
эретурдулар ва...
293. Школа яшав булан байлавлу бир жынслы
уьюрлери булангьы жумлалар яда сочинение
языгъыз.
Уългю: Мен эртен тез турдум, зарядка этдим,
гьайванлагъа къарадым, жувундум ва школагъа
гелдим.
294. «Жанланы яшаву» деген темагъа сочинение
языгъыз.
295. «Язда бизин юрт» деген темагъа сочинение
языгъыз. Сочинение язгъынча, лакъырлашыв
юрютюгюз: язда болагъан ишлени гьакъында
сёйлегиз, сиз къышгъа нечик гьазирленегенигизни
айтыгъыз.
ЙЫ ЛНЫ БОЮ НДА ГЕЧИЛГЕН
МАТЕРИАЛНЫ ТАКРАРЛАВ
296. Тюпде берилген сёзлени гьарисине бир
тамурлу сёзлер язып, тапкъырлар этигиз.
Уългю: бур
бургъуч
бурулув
бурав
бурма
бурув
бура-бура
бурача
бургъучламакъ
бурачаламакъ
Бичимсиз, бойсына, башчы, гёзет, гёрюнюш,
гьюнерсиз, ёлчу, иш, исине, къатлав, къан, къышлыкъ,
къызгъанч, майлы, ошавлу, оьпке, савлукъ, сакълав,
ташдай.
297. Алда гечилген хабарлардан, шиърулардан
къошма сёзлени язып алыгъыз. Къошма сёзлени
къоллап, жумлалар къуругъуз.
298. Тюпде берилген сёзлени къурулушуна гёре
чечигиз.
Юртлулар, авлакъны, гьавчу, тав, агъачлыкъгъа,
къаравулчу, тереклерде.
299. Тамуру бир тюгюл сёзню тайдырыгъыз.
Къар - къара - къаралдын, тузакъ - туз - тузлу,
бузав — буз — буза, къыза — къызыл — къызгъылт,
къойчу - къойду - къойлар, язда - языв -язывлар.
300. Шиъруну чебер охугъуз. Тамуру бир сёзлени
язып алыгъыз.
Сёзлер
Кёп сёзню азы яхшы,
Аз сёзню оьзю яхшы.
Адам сёзден танылар,
Сёздюр гьакъылны башы.
Сёз бирде дюр атгъан окъ,
Жан ерине батагъан.
Арив сёзге тенг зат ёкъ
Юрекни йыбатагъан.
Жавгьар ташланы бары
Денгиз тюпде жувулар.
Къумукъ сёзню жавгьары
Кёп ойлашса тувулар.
Ш. Альбериев.
301. Атлыкъланы тюбюне гьыз тартыгъыз.
Атлыкълар къайсы гелишде экенни айтыгъыз.
Танг белги берди. Багьав да, Асадулла да
Дёргелини ягъасына етишдилер. Булагъа баш л ап
межитни
минмарасы
гёрюндю.
Олар
юртну
ягъасындагъы оьзенге тюшеген ердеги тёбеге минди,
атларын токътатды. Яхшы ярыкъ да болуп битмеген,
тек бу ерден юртдагъы уьйлени бирлери арив гёрюне.
Алдын бу заманда юрт уянма башлай эди. Къатынлар
гьайванланы гезивге къошагъан вакъти болду.
Балаларындан айрылгъан сыйырланы авазлары
эшитиле. Ит гьаплавлар юрт юхудан уянгъанын билдире.
М.-С. Ягьияев.
302.
Чебер
охугъуз.
атлыкъланы табыгъыз.
Кёплюк
санавдагъы
Тавлар эпсиз гёкчеклер,
Шаршарлар ону къаны.
Туманлар - акъ тёшеклер,
Яшыл кёк —ювургъаны.
Ш. Альбериев.
303. Текстни гёчюрюп алыгъыз. Атлыкъланы
гелишин белгилегиз.
Бугюн Валентина Михайловна яшлары да булан
гент ягъагъа чыкъды. Айлана якъны гёрюнюшюн
бек ушатды. Башлап явгъан къар авлакъны юкъкъа
пердев болуп япгъан. Бавлардагъы, тавтюпдеги,
агъачлыкъдагъы япырагъы тёгюлюп битмеген
тереклени башлары сап-сари къув йимик енгил буса
да, бу биринчи къар оланы килливлерине тёшев
салып болмагъан. Тавланы башлары ап-акъ.
И. Керимов.
304. Бет
къуругъуз.
орунчаланы
къоллап,
жумлалар
Магьа, онда, ону, сенде, сизге, сизин, бизден.
305. «Аселдер байрамгъа алгьасай» деген
хабардан бет орунча уьюрлери булангъы жумлаланы
язып алыгъыз. Оланы тюз язылышын англатыгъыз.
306. Текстни охугъуз. Бет орунчаланы табыгъыз,
оланы гелишин белгилегиз.
Араке - акъ къашгъалы къонгур ит, ону бир
къулагъы да юлкъунгъан. Ол кёп саякъ юрюй,
къавгъа этме, ябушма гьакип тура. Бизге гьапламаса
да, ят гишини уьйге ювукъ болма къоймай. Сагъа да
ол мени булангъа гьапламай (К. Абуков).
307. Юрт яшав булан байлавлу ишликлени
языгъыз.
Оланы
бир лерин
бетлеге
гёре
тюрлендиригиз. Жумлалар къуругъуз. Олар тюрлютюрлю заманларда болма ярай.
Уългю: уяндым, турдукъ, савду, чыгъарды, ора,
сюре...
308. Охувчуну яшаву булан байлавлу ишликлени
языгъыз. Олар булан жумлалар къуругьуз.
1. Тюпде берилген сёзлерде нече аваз ва нече гьарп
барны токъташдырыгъыз. Къайсы сёзлерде гьарп л ар
аваз гёрсетмей. Белгиленген сёзню къоллап, жумла
тизигиз.
Гёзьяш, яшмын, емиш, къолъявлукъ, уя, сюе.
309. Тюпде берилген сёзлени уьч тапкъыр этип
языгъыз. Биринчи тапкъырда бары да эринли,
экинчисинде бары да эринсиз, уьчюнчюсюнде эринли
ва эринсиз созукъ авазлар булангьы сёзлер болсун.
Мурат, кёк, булут, къара, оьмюр, яшнай, къурдаш,
гюндюз, хоншу, пайда, бугюн, сувукъ, оьзен, орам,
яшлар.
Эки сёзню алып, гелишлеге гёре тюрлендиригиз.
Бир сёз булан жумла тизигиз.
310. 1. Шу сёзлени тизимине гёре чечигиз.
Авлакъгъа,биченликни,ашлыкълар,чарнайгъан,
янгурлу, уьйдегилерден.
2. Бары да инче созукъ авазл ары булангьы сёзлени
табыгъыз. 3. Бир сёзню къоллап, жумла тизигиз.
311.1.
Шиъруну чебер охугъуз. Атлыкъланы язып
алыгъыз, оланы гелишин белгилегиз.
130
Гече къырда къалсам, тавгъа баш этип,
Ювургъандай булутланы ябаман.
Гёзюм ачып, гётерилип къарасам,
Гём-гёк кёкню къалкъым болуп табаман.
Кёп гёргенмен берекетин кёклени,
Янгурундан къачып икъгъа гирмесмен.
Табиатдан танг къурдашым ёкъ мени,
Кёк урса да кёкге налат бермесмен.
А. Жачаев.
Бары да эринли созукъ авазлары булангъы
сёзлени табыгъыз. Атлыкълар жумланы къайсы
уьюрлери болагъанны айтыгъыз.
312. Шу атлыкьланы гелишлеге гёре тюрлендиригиз.
Емиш, яшав, кьурдаш, ватан, топуракъ, игит, ер.
Маъналары ювукъ сёзлени табыгъыз.
Яшав деген сёзге къардаш сёзлер языгъыз.
313. 1. Бег орунчаланы ер ва чыгъым гелишлеге
салып языгъыз. Оланы айтылышында ва язылышында бар башгъалыкьланы айтыгъыз.
2. Бир орунча булан жумла тизигиз.
3. Шо жумланы зъюрлеге гёре чечигиз.
314. 1. Ишликлени табыгъыз, оланы заманын,
бетин, санавун белгилегиз. Текстге ат салыгъыз.
Бары да охув ожакъланы охувчулары шагьар
бавгъа жыйылгъан. Мунда Уллубий де гелди.
Гимназистлер булай къарар чыгъарма сюе: бары да
охув ожакъларда дарсланы токътатмакъ, бары да
тюкенлени, предприятиелени къуллукъчуларыны
иш ташлавун таъмин этмек, солдатланы бизин
яныбызгъа чакъырмакъ. Забастовка 30 октябрде
башланмагьа герек. Ишчилер, сабанчылар, охувчулар майдангъа багъып тербенме тура.
М.-С. Ягьияев.
Белгисиз къалиидеги ишликлени табыгъыз.
Бир жынслы уьюрлери булангъы жумланы
табыгъыз. Ону уьюрлеге гёре чечигиз.
315. Айтывланы битдирип языгъыз.
1. Ятар къурсакъ ... 2. Елавчу ёлда... 3. Ишлемеген....
Иш лемеген деген сёзню тизимине гёре чечигиз.
Елавчу деген сёзде нече аваз ва нече гьарп барны
токъташдырыгъыз.
316. Шиъруну чебер охугъуз. Тилингни деген
сёзню тизимине гёре чечигиз. Бир тамурлу сёзлени
айырып, тетрадларыгъызгъа языгъыз.
Ана тилим
Ана тилим берген билим,
Салгъан мени тюз ёлгъа.
Ана тилим булан анам
Кёп алгъан мени къолгъа.
Ана тилим, сен уьйретдинг
Сюйме тувгъан элимни,
Шо саялы кёп сюемен,
Анам, сени тилингни.
П. Абукова.
317. 1. Язып алыгъыз, къайсы тил гесимлер
экенни белгилегиз.
Булут, бузлады, сувукъ, гюн, беш , арив, гелген,
таза, кирит, чёкюч, къурмакъ, сексен, алды, етмиш,
ювукъ, баражакъ, китап, ер.
Бары да инче созукъ авазлары булангьы сёзлени
табыгъыз. Белгиленген сёзлер булан жумлалар
тизигиз.
318. Охугъуз. Текстге ат салыгъыз.
Ит адамгъа аз къуллукъ этгенми?! Белине
байлангъан гранатлар да булан «Тигрлени» тюбюне
гирген итлени, фронтну лап да къоркъунчлу еринде
къалгъан яралыланы сюйреп чыгъарагъан итлени
гьакъында сиз эшитгенсиздир. Пленге, концлагерге
тюшген ёлдашлагъа кёмек этген итлер де аз тюгюл.
Ит адамгъа оьзю оьлюп къала буса да, кёмек эте
туруп гелген жан (М. Абуков).
Текстде ёлугъагъан атлыкъланы, прилагатель
ное лени, ишликлени уьч тапкъыр этип языгъыз.
Бары да эринли созукъ авазлары булангьы
сёзлени табыгъыз.
319. Башлап атлыкъланы, сонг сыпатлыкъланы,
артда да ишликлени гёчюрюп языгъыз. Г'ьар тил
гесими булан бир жумла тизигиз.
Язывчу, урлукъ, чачмакъ, сари, сарын, генг,
оьсдюрген, узун, шаптал, гёк, денгиз, гёрдюм,
къысгъа, учду, тар, гёгюрчюн, уя, тикмек, йыракъ.
Маъналары бир-бирине къаршы сёзлени табыгъыз.
320. Тюпде берилген сёзлерден жумлалар тизигиз.
Шо жумлаланы къышны гьакъында гиччирек хабар
болур йимик этип языгъыз.
Булут, сувукъ, аччы, ел, яшлар, ява, сыргъалай,
тёбе, акъ, топуракъ, къар, япгъан, чана,уьфюре, гюн,
алдын, башланды.
321. Тёбенде берилген сёзлени маъналарына
къаршы сёзлер табып, бюртюклени орнуна салып
языгъыз.
... Генг-... къыйын-... авур-... нас-, ачыкъ-... чалт... къара- ...
322. Гьар сёз булан бир жумла языгъыз.
Жут сёзлени маъналарын бир-бири
тенглешдиригиз.
Узун - къысгъа
булан
уллу-гиччи
323. Тёбенде берилген маъналары бир-бирине
къаршы сёзлер булан жумлалар ойлашып языгъыз.
Семиз - арыкъ.