Къумукъ дарсларда охувчуланы авуз ва языв тилин оьсдюрюв - 3
теманы гъакъында сёйлеп, талчыгъып, иштагьланып, кёп зат билип,
гьазир болма герек.
Уьйретив ва тергев диктантлар
Уьйретив диктантланы бир-экиси гьар дарсда йимик къоллана.
Уьйретив
диктантлар
материалны
камиллешдирмеге,
теренлешдирмеге кёмек эте. Оланы муаллим гьар гезик бир йимик
юрютмей. Бир-бир дарсларда бир тайпасы къолланма бола.
Сёзлюк диктант дарсны не еринде де этиле: башында уьйге
берген ишни чалт тергемек учун, уьйге бир иш берегенде, сёзлер
булан иш этме тарыкъ буса. Сёзлюк диктант кёбюсю сёзлени тюз
язылышын тергемек учун этиле, эсде сакълама тюшеген сёзлени
яшлар яза турсун, гёре турсун деп этиле. Сёзлюк диктантларда гьар
заман бир санавдагъы сёзлер болмай. Бир-нече дарсланы
къуршайгъан сёзлюк диктант башгъа. Сёзлюк диктантны бир
грамматика тапшурув булан да берме ярай. Диктантда 10-20 сёз
болма ярай. Диктант класда охулуп, яда тептерлери жыйылып
тергелип къыйматлана.
Англатыв диктант дарсны не вакътисинде де оьтгерилме бола.
Муалим англатыв диктант булан уьйге берген ишни тергеп де, янгы
дарсны англатып да, беклешдирип де бола. Англатыв диктант тергев
диктантгъа яшланы онгара, яшлагъа оьзлени тергеме имканлыкъ
бере. Англатыв диктантда дарсны 10-20 минутун алагъан чакъы
материал да, савлай дарсны алагъан материал да болма бола.
Англатыв диктантны эки кюйде оьтгерме бола: муалим бир
жумланы охуп, яшлагъа анализ этдирип, сонг бирдагъы охуп тергев
диктант йимик яздыра, яда жумланы яздырып, сонг охутуп,
орфограммаланы тюз язылышын сорап оьтгере. Англатыв диктант
хаталаны уьстюнде ишлейгенде де къоллана.
Айырыв диктант – яратывчулукъ диктантны бир журасы. Булай
диктантны муалим дарсны темасына гёре планлашдыра. Айырыв
диктант - яшланы оюн генглешдиреген, яшланы иштагьлы ишлетеген
языв ишлерден бириси. Айырыв диктант темада къаршы салма, бёлме
33
тюшеген, биринден – бирин айырма тюшегенерлери бар буса этиле.
Яшлар бир темадагъы башгъа – башгъа гьалланы тапкъырлар эте.
Айырыв диктант, озокъда, дарсны савлай алмай. Огъар 10-15 минут
тамам бола. Диктантгъа 20-гъа ерли сёз къуршалма бола.
Яратывчулукъ диктант – яшланы ойлашдырагъан, оюн
теренлешдиреген языв ишлерден бириси. Муалим яратывчулукъ
диктантны дарсны не еринде де къоллай. Шу диктант дарсда кёп
юрюле. Янгы дарсны айтагъанда, муалим бир гесегин яратывчулукъ
диктант булан беклешдире. Яратывчулукъ диктант дарсны 15-20
минутун алма бола. Огъар бек тергевлю болуп, агьамият берип
къыйматлама тюше.
Сурат диктант – яшланы къуршайгъан къужурлу иш. Ону
яшлар бек къужурлу кюйде этелер. Муаллим яшлагъа бир сурат
гёрсете. Яшлар суратдагъы предметлени яда предметлер этеген
ишлени эсинде сакълап, сезлер ва жумлалар язалар. Сурат диктантны
атлыкъланы, сыпатлыкъланы, ишликлени гечегенде, сёз байлыкъны
уьстюнде ишлейгенде къоллай. Олай диктант дарсны 10 -15 минутун
алып оьтгериле.
Гёрюв диктант - яшланы оьсдюреген, тергевюн артдырагъан
языв ишлерден бириси. Муалим диктантны алданокъ доскагъа язып
онгара. Яшлар булан теманы гьакъында лакъырлашыв юрюле.
Муаллим бир - эки жумланы ачып, яшлагъа охума имканлыкъ бере,
сонг ябып къоя. Яшлар охуп эсинде сакълагъанын, оьзлер де онгарып
яза. Шолай савлай диктант яздырыла.
Эркин диктант – яратывчулукъ ишлерден бириси. Муаллим
яшлар тамашалыкъ этеген лакъырлашыв юрюте. Ол яшланы къуршап
лакъыр эте, сонг онгарылгъан гиччи хабарны барын да бир-нече
керен охуй. Яшлар эсинде къалгъан кюйде яза. Шолай савлай
диктантны яздыра.
Диктантны бир-нече яш охуй, тергей. Яшлар диктантны
язагъанда оьзлер сюйген сёзлени тайдыра, бирлерин алышдыра,
маънагъа къыйышагъан сёзлени оьзюнден къоша. Шо саялы бары да
яшны диктанты бир йимик болмажакъ. Эркин диктант заман – заман
этиле турса, яшланы ою оьсежек, олар языв ишлеге тергевлю
34
болажакъ. Шу диктант сав дарсны алма да, дарсны бир гесегин алма
да бола. Эркин диктант – сочинениелеге ювукъ языв иш.
Жумлаланы уьстюнде ишлев
Гьар адам оьзюню пикрусун жумлаланы кёмеклиги булан
билдире. Жумла буса лакъырны толу пикру англатагъан гесеги.
Яшны тилини оьсювюне агьлю ва ёлдашлары таъсир эте. Амма охув
процесде буса муаллимни тили, чебер ва иш материалланы
уьлгюлери, грамматикадан оьтгерилеген дарслар, авуз сочинениелери
аслу ер тута.
Сёзлени уьстюнде ишлемек жумлаланы уьстюнде ишлев булан
тыгъыс байлавлу. Жумлалар сёзлерден къурула, шо саялы да болгъан
чакъы сёзлеге байлавлу юрюлеген ишни жумлалагъа байлавлу этип
юрютме герек.
Муаллимни соравларына жаваплар берегенде, охулгъан
текстлени разбор этегенде, лакъырлашыв юрютегенде, грамматиканы
уьйрегенде, гёчюрюп язмакъ учун берилген текстлени анализ
этегенде жумлаланы уьстюнде ишлеме тюше. Охувчуланы
жаваплары къумукъ тилни грамматика къурулушуна къыйышывлу
кюйде дурус къурулгъан жумлалар болмагъа герек. Грамматика
дарсларда тилни бёлюклери - атлыкъланы, сыпатлыкъланы,
санавлукъланы, орунчаланы, ва оланы тюрлю формаларын
уьйренегенде, охувчулар булан бирче тилни бёлюклерине гёре тюрлю
жумлалар къурса яхшы болур. Шулайлыкъда, охувчулар тилни
бёлюклерини тюрлю формаларын жумлаланы ичинде дурус
къолламагъа уьйренелер.
Къумукъ тилде хабарлыкъ жумланы лап артында гелсе, жумла
грамматикада къабул этилген адатлы кюйде къурулгъан бола. Амма
охувчулар кёбюсю гезиклерде оьзлени авуз жавапларында ва языв
ишлеринде де хабарлыкъны жумланы башында яда ортасында
къоллап къоялар. Муаллим гьар заман охувчуланы авуз
жавапларында ва языв ишлеринде къаршылашагъан жумлаларда
ёлугъагъан хаталаны тюзелтивню уьстюнде яшлар булан бирче
ишлей. Охувчулар тилни гесимлерини формаларын (санав, гелиш,
35
бет, заман) англавлу кюйде уьйренмеге ва оланы жумлада онгайлы
къоллап билмеге гереклер.
Жумлаланы уьстюнде ишлейгенде, муаллим эки тюрлю затны
гёз алгъа ала: а) охувчуланы къумукъ тилни грамматика къурулушуна
къыйышывлу кюйде жумлалар къурмагъа уьйретмек; б) охувчуланы
тилин чебер этмек.
Охувчуланы жумланы тюз къурмагъа уьйретмек учун шулай
ишлер этиле:
1. Токътав белгилерсиз гиччи гьарплар булан язылгъан текстни
уьстюнде ишлев (бир чебер асарны гесегини уьстюнде ишлей).
2. Сезлени гезигине гёре тюз тизилмеген жумлаланы уьстюнде
ишлев. Масала, сала, аюв, тырпыллай, бала, гьуя. Аювну баласы гьуя
салып тырпыллай.
3. Башлапгъы формасында алышынмай берилген сёзлерден
жумлалар къурув. Охувчулагъа атлыкълар, сыпатлыкълар, орунчалар
баш гелишде, ишликлер белгисиз формада бериле: диктант, Адил,
янгылыш яза. Адил диктантны янгылыш яза. Танг, таба,
чыкъмакъ, биз, ёл. Танггъа таба биз ёлгъа чыкъдыкъ.
4. Берилген жумладагъы ишликни заманын, бетин, ва санавун
алышдырыв. Масала, Мен язда лагерге бардым. Мен язда лагерге
бараман. Мен язда лагерге баражакъман. Биз язда лагерге
баражакъбыз. Сен язда лагерге бардынг. Сиз язда лагерге
баражакъсыз.
5. Берилген жумлаланы генглешдирив яда къысгъартыв;
атлыкъны, сыпатлыкъны ва тилни башгъа бёлюклерин уьйренегенде,
муаллим охувчулагъа жумлаланы генглешдирмеге яда маънасын
бузмайлы къысгъартмагъа тапшурувлар бере.
6. Муаллимни тапшурувуна гёре белгили темагъа байлавлу
сёзлени, сёз тагъымланы къошуп жумлалар тиздирмек.
7. Жумлалардагъы къайсы буса да бир сёзню орнуна муаллимни
тапшурувуна гёре башгъа сёз салыв.
8. Охувчулагъа яратывчулукъ диктант, эркин диктант яда
коллектив кюйде сючинение яздырыв.
36
9. Суратгъа къарап авуздан учителни соравларына жавап
болагъан жумлалар тизмек ва оланы гезиги булан язмакъ.
10. Охулгъан макъалагъа яда текстни гесегине оьзбашына
соравлар салмагъа тапшурув. Булай ишлерде охувчуланы оьзбашына
жумла тизме уьйрете.
11. Охувчулагъа охулгъан текстден айры жумла яда грамматика
дарсларда уьйренген сёзлени тюрлю формалары булангъы жумлалар
тапдырмакъ. Изложение ва сочинение языв дарслар охувчуну
оьзбашына ишлете, бир-бирине байлавлу жумлалар ойлашма борчлу
эте, демек охувчуну оюн ишлете.
Охувчулар ойлашып тапгъан текстни ичинден чебер жумлалар
сайламакъны кёп тапшургъан сайын, яшланы языв ишге
иштагьлыгъы арта. Охувчу сочинение язагъанда, оьзю билеген
простой сёзлер булан жумлалар тизип, оьзюню алдына муаллим
салгъан масаланы яшавгъа чыгъара. Охувчулар сочинениени аслу
мурадын, темасын ачгъандан къайры да, языв ишни чеберлик
даражасы да гёз алгъа тутулажакъны муаллим оьзюню къыйматында
сочинениени бу ягъына да талаплы болажакъны яшлар алданокъ
билсе яхшы. Шо зат оларда жавапчылыкъны тарбиялар.
Шону учун да охувчулар маънадаш, аваздаш, къаршыдаш
сёзлени ва кёп маъналы сёзлени яхшы англамагъа ва оьзлени языв
ишлеринде къолламагъа герек. Охувчулар сочинениелеринде яда
изложениелеринде бир табун сёзлени кёп такрарлай. Муаллим бу
ерде де охувчуларына талаплы болма борчлу. Изложениелерде,
сочинениелерде охувчуланы тилини чеберлигине, яда жумлаланы
арив къурулгъанына талаплы болуп орфография ва пунктуация
янгылышлагъа тергевню осаллашдырма ярамас.
Охувчуланы авуз ва языв тили чебер болсун учун этилеген
ишлер
Адабият дарслыкълардагъы асарланы гёнгюнден ва хабар этип
айтдырмакъ булан охувну масъаласы чечилмей. Кёбюсю охув
дарслар адабиятны масъаласын шолай чечме де чече. Асарлардагъы
чеберлик, тил байлыкъ, аривлюк, гёзеллик тийишли даражада бир
37
бирде арагъа чыкъмай тергев берилмей оьтедеп айтма ярай.
Китапдагъы асарлар охувчугъа яшавну билме, ою оьсме, гёзелликден
кеп алма, аривлюкню ва чеберликни гёрме, яхшы хасиятлардан
сююнме, яшайгъан ерин англама ва юрекден сюйме ёл ача (Ольмесов
2000: 295).
Шоллукъда муаллимни алдында охув дарсларда шулай
масъалалар токътагъан:
1. Чебер текстни арив айтылагъан ерлерин язып алыв.
Муаллимни тапшурувуна гёре чебер текстни арив ерлерин охувчулар
гёчюрюп язалар.
2. Текстге эпитетлер къошув. Муаллим доскагъа эпитетлени
(сыпатлыкъланы) тайдырып жумлалар яза. Масала, Солтанны … ити
бек ябуша. Гьармут … татли бола. … тереклер ёл бойну безей. Биз
… тавну башына миндик. Осман сюйкеле … яш. Шагьарда … уьйлер
бар. Биз … сув ичебиз.
(уллу, татли, таза, бийик, яшыл, узун, бийик).
3. Жумлалагъа ва хабарлагъа тенглешдиривлер къошув. Шу
ишлер охувчуланы яшавдан алгъан тергевлерине яда олар къарагъан
суратлагъа байлавлу оьтгериле. Масала, «Къышда табиат» деген
темагъа сочинение язма гьазирленегенде, охувчулар къар басгъан
тереклеге, топуракъгъа къарап, яда къышдагъы табиатны гёрсетеген
суратгъа къарап, ону содержаниесин айталар. Муаллим доскагъа
тереклердеги къарны гьакъында къардан этилген бёрклер йимик,
чачаллы мамукъдай, акъ чачакълагъа ошап, къув йимик ва
топуракъны япгъан къарны гьакъында къалын халча йимик,
йымышакъ
акъ
ювургъандай,
енгил
къув
йимик
деген
тенглешдиривлер яза.
Охувчулар оьзлени сёйлевюнде герекли тенглешдиривлерден
пайдаланалар.
4. Охувчулагъа гёнгюнден шиъру гесеклер, айтывлар ва аталар
сёзлерин уьйретив. Гёнгюнден уьйренген шиъру гесекни охувчулар
гечген грамматика правилолагъа ва тюз языв къайдалагъа гёре разбор
этелер.
38
5. Охувчулагъа гёнгюнден тюрлю хабарлардан гесеклер
уьйретив. Гёнгюнден уьйренген шиъру ва хабар гесеклер
охувчуларда тюз ва чебер сёйлевню мердешлерин тарбиялай.
Яшланы байлавлу сёйлевюню уьстюнде ишлемекни аслу
мурады – оланы оьзлени пикруларын байлавлу формада авуз ва языв
тилде бермеге ва гишини пикрусун да оьзлени сёзлери булан
айтмагъа яда язмагъа уьйретмекдир. Охувчуланы шолай уьйретмек
учун, олагъа байлавлу текстни гьазир уьлгюлерин охутмагъа ва
оланы оьзлени пикруларын байлавлу кюйде язмагъа уьйретеген
ишлени системалы кюйде юрютмеге герек.
Школада гечилген охув материал ва муаллимни тили –
охувчулар
учун байлавлу сёйлевню биринчи уьлгюсю. Охув
материал яшланы байлавлу сёйлевюню оьсмегине кёп уллу кёмек эте.
О саялы да шиъруланы ва чебер текстлени гесеклерин гёнгюнден
уьйретмек байлавлу тилни оьсювю учун бек тарыкълы.
Гишини пикрусун оьзюню сёзлери булан айтмагъа яда язмагъа
уьйретмек учун, охувчулагъа авуз ва язывлу изложениелер кёп
яздырмагъа герек, оьзюню пикрусун байлавлу формада бермеге
уьйретмек учун буса тюрлю сочинениелер яздырмакъ маслагьат.
Охувчуланы байлавлу тилин оьсдюрмек учун, яшавда гёрген
затланы гьакъында оьзлени эркин кюйде сёйлетмек аслу ёл
гьисаплана. Яшларда оьзлер гёрген затланы гьакъында хабарлама
сюеген хасият бар. Муаллим охувчуланы байлавлу сёйлевюн
оьсдюрмек учун оланы шо хасиятындан пайдаланмагъа герек.
Охувчуланы сёйлев ва языв тилин оьсдюрюв, оланы тилин
тийишсиз сёзлерден къорув, чебер адабият текстлени уьстюнде
ишлевню ёлунда юрюле.
Муаллим охувчуланы сёйлев тилин оьсдюрмеге чебер охувну
заманында да чебер асарланы гёнгюнден уьйренегенде де, текстлеге
план этивде де, охулгъан текстни хабар этип айтывда да, языв
ишлени вакътисинде де оьсдюрмеге бола. Охув дарсларда
охувчуланы тилини уьстюнде ишлемек учун онглу материаллар кёп
табула.
Охувчуланы
сёз
хазнасын
генглешдирмекни
ва
39
мугькамлашдырмакъны уьстюнде ишлевню тюрлю-тюрлю янгы
къайдаларын муаллимлер оьзлер де къоллайлар.
Башлапгъы школаны охувчуларыны тили хыйлы ярлы бола,
олар бир-бир сёзлени
кёп такрар эте, маънадаш, аваздаш,
къаршыдаш ва кёп маъналы сёзлени еринде къолламагъа
бажармайлар. Муаллим оьзюню гьар гюнлюк ишинде шу
кемчиликлени алдын алып юрюй.
Охувчулар текстни охуйгъанда бир-бир сёзлер олагъа яхшы
англашылмай. Янгыз англашылмайгъан сёзлени англатып, муаллим
дагъы тюрлю англав бермей къойма герекми? Ёкъ, тюгюл.
Башлапгъы класслардагъы охувчулар кёп сёзлени ярты билелер яда
терс англайлар. Оьзлер билеген кёп яхшы сёзлени де къолламайлар.
Оланы сёз хазнасын генглешдирмек учун шо сёзлени англатма,
тюзлеме герек ва шону булан бирче де, шолай сёзлени къолласын
учун муаллим биринчи гюнлерден башлап иш гёре. Къыйын сёзлени
ва оланы маъналарын охувчуланы сёзлюклерине де яздырма герек.
Текст охулуп, англатып битген сонг, онда къаршы болгъан бирбир къыйын сёзлени англатмакъны яда шо сёзлер булан жумлалар
ойлашмакъны тапшурса яхшы болур. Охувчуланы сёз байлыгъын
генглешдирмек учун ва оланы англавларын мекенлешдиривде
маънадаш сёзлер, аваздаш сёзлер ва башгъа суратлав чебер къураллар
белгили ер тута. Масала, текстде маънадаш сёзлер ёлугъа: танг –
эртен, сююн – къуван, батыр – игит, - къоччакъ, дым - сув;
къаршыдаш сёзлер: енгил – авур, ярыкъ – къарангы, къысгъа – узун,
таза – нас, татлы – аччы, бар – ёкъ, кёп – аз шулай сёзлени
маъналарыны уьстюнде токътап ишлеме тюше.
Охувчулар оьзлени тилинде айры-айры сёзлени тюгюл, савлай
жумлаланы къурашгъан сёзлени къуршай, йырланы, масалланы,
аталар сёзлени, айтывланы къуршап ишлеген сайын охувчуланы сёз
хазнасын бай этмек деген мурадына етмеге муаллимге тынч болур.
Гечилген сёзлени яхшы билмек ва оланы эсде сакъламакъ
муратда гьар охувчу оьзюню алфавит къайдада этилген сёзлюгюне
яда тетрадгъа оланы язма герек.
40
Охув дарсларда, кёбюсю гьалда, текстни маънасына ва ону
тарбиялав янына кёп агьамият бериле, амма грамматика дарсларда
буса стилни артыкъ агьамияты бар. Охув дарсланы гечегенде оланы
бир-бир тийишли ерлерин грамматика булан байлама, грамматиканы
гечегенде ону бир-бир тийишли ерлерин охув дарс булан байлама
герек. Шо эки де предметни оьзлени айры муратлары, айры
системасы бар. Эгер грамматика дарсланы юрютегенде мисаллар
учун охулгъан текстден жумлалар къолласа, яда охув дарсны
гечегенде ону бир-бир сёзлерин яда жумлаланы грамматика якъдан
разбор этегенде, гечилип турагъан дарсгъа четимлик этмей буса ва о
бириси дарс учун да пайдалы буса, шолай ишни оьтгерме герек.
Байлавлу тилни уьстюнде ишлев
Тилни сёзлюк байлыгъы токътавсуз арта ва бир миллетни
тилиндеги
диалект
башгъалыкълар
тая.
Авуз
тилдеги
башгъалыкъланы языв тилде де таъсири бола. Тилни диалектлерини
арасындагъы башгъалыкъланы тайдырып, оьсюп гелеген яш наслуну
адабият тилде сёйлеме ва язма уьйретмек деген борч ана тилден дарс
береген муаллимни алдында токътагъан аслу борчлардан бириси.
Шолай борчну яшавгъа чыгъармакъ учун муаллим башлап
тилдеги диалект башгъалыкъланы билмеге, оланы дарс берегенде
гьисапгъа алмагъа герек бола. Шо ишни арасын бёлмей юрютсе
пайдалы. Айрокъда муаллим шу ишни эркин теманы уьстюнде
гиччирек сочинение яздырагъанда асувлу кюйде оьтгерип бола.
Неге тюгюл, оьз англавлу ва оьз сёзлери булан язылагъан
сочинение охувчуну тилиндеги башгъалыкъланы ачыкъ кюйде
гёрсете. Тилдеги кемчиликлени гьисабын алмагъа, охугъан
макъаласын авуздан хабарлатмакъны да кёп маънасы бар. Охувчулар
муаллимни ёлбашчылыгъы булан охув материалны авуз ва языв
тилде анализ этмеге герек.
Яшланы сёйлевюнде раслашагъан диалект башгъалыкъланы
токъташдыргъан сонг муаллим охувчулар булан шулай иш юрютме
бола: къычырып охутув, охувчуланы къычырып охутмакъны мурады
41
диалект сёзлени адабият норма гьисапда къабул этилген сёзлер булан
алышдырмакъ.
Айры-айры сёзлерде ёлугъагъан янгылышланы алдын алмакъ
учун сёзлюк иш юрюле. Оьзлени тюз язылышы гьакъында
айтылмайгъан, гьали, гьазир, вакъти, заман ва ш. б. сёзлени буса
охувчулагъа эсде сакълама яда гёнгюнден уьйренме тапшурула.
Шолай сёзлени муаллим оьзюню гьар гюнлюк иш сынавларындан
биле. Ондан башгъа да, масала, гьайдакъ къумукъланы тилинде «ы»
авазны къолланмайгъаныны натижасында сёзню ичинде «ы» болма
тюшеген сёзлени «и» булан язалар: йил – йыл, жийин – жыйын,
жийнакъ – жыйнакъ ва б. Шолай сёзлени диктовка булан яздырып,
шо сёзлер булан жумлалар тиздире. Шулай ишни охувчулагъа тюз
язмагъа уьйретмек учун кёп пайдасы бар.
Гёнгюнден уьйренив
Тил оьсдюрювде гёнгюнден шиърулар уьйренив ва языв уллу
роль ойнай. Гёнгюнден язагъан текст яда шиъру узун болмагъа
тюшмей. Гёнгюнден язмакъ – башлапгъы учун онгайлы къайда.
Гёнгюнден язмакъны бир нече формасы бар. Гёнгюнден язмакъ учун
гиччи текст алына. Башлап шо текстни охувчулар ичинден охуп
чыгъа, сонг айры – айры сёзлени ва жумлаланы разбору этиле.
Бирдагъы формасы: гёчюрюп язагъан текстни дарсда маъна ва
грамматика якъдан разбор этген сонг, гёнгюнден уьйренмек учун
уьйге тапшурула, экинчи гюн охувчулар шо текстни гёнгюнден
билегенин муаллим тергеген сонг, олагъа гёнгюнден яздыра.
Гёнгюнден язмакъ учун тапшурулагъан текстни маънасын
охувчулар яхшы англама герек. Шо текстде къыйын сёзлер бар буса,
муаллим оланы алданокъ доскагъа язып къоя. Охувчулагъа
тапшурулагъан текст чебер асарланы гесеклери ва шиърулар болса
яхшы. Гёнгюнден язма шиъру алына буса, шо шиъруну башлап
муаллим оьзю охуй. Къыйын сёзлер англатылынгъан сонг, шиъруну
охувчулар гезик булан охуйлар. Сонг муаллим щиъруну гёнгюнден
уьйренмекни тапшура. Охувчулар язып битген сонг, шо текст класда
42
тергеле, тюз язылмагъан сёзлер разбор этиле. Тюз языв дарсларда
охувчуланы сёзлюкню уьстюнде де ишлетме герек. Бары да ишлер
тил оьсдюрюв ишлер булан юрютюле.
Охувчуланы тилин ва эсин оьсдюрмек учун гёнгюнден
уьйретивни бек уллу агьамияты бар. Охувчулар шиъруну ва чебер
гесеклени гёнгюнден уьйренип, тилин бай эте, ондан къайры да
гёнгюнден уьйренив охувчулагъа чебер охумагъа кёмек эте. Шо
саялы да муаллим башлапгъы школада охувчулагъа генгюнден
шиъруланы ва чебер текстлени уьйретивге тергев берме герек. Чебер
асарны гесеги алына буса, шо гесекни маънасы ва содержаниеси
болма герек. Гёнгюнден уьйренив башлапгъы школаны бары да
класларында бир йимик болмай. Чебер охума уьйренивню гёнгюнден
уьйренивден айырмагъа ярамай. Башлап гёнгюнден уьйренип, сонг
чебер уьйренме тюшмей. Чебер охума уьйретив текстни гёнгюнден
уьйренмеге охувчулагъа кёмек эте. Савлай текстни анализ этген сонг,
ону гесеклерин уьйренме герек. Озокъда, савлай текстни
содержаниесин билсе, ону айры – айры гесеклерин гёнгюнден
уьйренмеге тынч бола.
Бир дарсда охувчулар текстни барын да савлай уьйренип
болмайгъан гезиклер де бола. Гёнгюнден уьйретилген текстни
беклешдирмек учун гелеген дарсларда да айры-айры охувчулагъа
сорап, яда хор булан охуйлар. Охувчулагъа текстни гёнгюнден
уьйретивню башгъа елда оьтгерме де ярай. Бир текстни охувчулагъа
эки яда уьч дарсны ону гесеклеп оьтгерме тюшмей.
Биринчи дарсда, текстни анализ этип битген сонг, охувчулар ону
муаллимни арты булан бир нече керен хор булан охуйлар. Экинчи
дарсда охувчулар хор булан да, айры-айры да, башлап муаллимни
кёмеги булан, сонг ону кёмеги булан пайдаланмай да, текстни
гёнгюнден охуйлар. Уьчюнчю дарсда текстни айры-айры охувчулар
гёнгюнден охуйлар. Охувчулагъа текстни гёнгюнден уьйретивню шу
эки де ёлда оьтгерме бажарыла.
43
2 Баш
Изложениелени ва сочинениелени уьстюнде ишлев.
Яшланы
тилиндеги
кемчиликлени
адабият
тилдеги
айтылышында ва язылышындан (башгъалыкъланы) тайдырмакъ учун
башлапгъы класлардан тутуп изложениелер ва сочинениелер язма
гёрсетиле. Сочинениелени суратлагъа гёре яда экскурсиядан сонг
язмагъа ярай. Язылгъан изложение яда сочинение гьар охувчуну
тилинде сакълангъан диалект башгъалыкъланы ачыкъ кюйде гёрсете.
Янгылышланы анализ эте туруп, гьар охувчуну янгылышларыны
гьакъында айры-айры кюйде гёрсетивлер берсе пайдалы.
Охув йылны боюнда охувчулар этген янгылышланы толу кюйде
юрютмек учун гьар охувчуну карточкалары булангъы конвертлери
болса яхшы.
Класдан тышдагъы охувну дарсларында да асувлу натижалагъа
етишме бола. Охувчулагъа уьйде охумакъ учун тапшурулагъан затны
муаллим гьар заман класда авуздан хабарлатып, анализ этип, охувчу
этген янгылышланы тюзлевню гьакъында гёрсетивлер бере.
Муаллимни иш сынавунда гёнгюнден язмакъ да кёп кёмек эте.
Гёнгюнден язывну оьтгермек учун муаллим гёнгюнден уьйренген
шиърудан да, хабардан да, тапшурмадан да пайдалана. Гёнгюнден
уьйренив охувчуланы тергевлю эте. Охувчу текстни гьар сёзюню
язылышына тергев бере. Шолай тергевлю уьйренилген зат
охувчуланы эсинде узакъгъа сакълана. Гёнгюнден язывну
оьтгюргюнче алдын, огъар гьазирлик иш юрюле. Яшланы тилин
оьсдюрмек, адабият тил булан сёйлеме уьйретмек программадагъы
материалны арасында тыйышлы ер тута. Яшлагъа билим берив булан
янаша болуп, ону тюз ва чебер сёйлевю де экинчи даражалы иш
тюгюл.
Сёйлемеге, озокъда, билимсиз – охумагъан адамлар да бола.
Амма чебер сёйлемеге гьатта яхшы охугъанлар да бажармайгъан
гезиклер де аз ёлукъмай. Адамны авуз тили булан языв тили, кёбюсю
гьалда, бир – бирине ювукъ бола. Эгер сен нечик уста сёйлеме бола
мусанг, шолай янгылышсыз языв этмеге де тез уьйренесен. Шону
44
учун да тюз язма уьйретив, ону тюз, адабият тил булан сёйлемеге
уьйретив бола. Изложение ва сочинение дарслар, айрокъда сочинение
дарслар, яшны оьзбашына ишлете, бир-бирине байлавлу къайдада
ойлашагъан эте. Муна шолай, яшлар ойлашып табагъан жумлаланы
ичинден аривюн, чеберин сайламакъны яшлардан талап этмеге
тюшегенни унутма ярамас.
Яш сочинение язагъанда, оьзю билеген простой сёзлер булан
жумлалар тизип, нечик де, тема салгъан муратны яшавгъа чыгъарма
чалыша. Муаллим яшлардан сочинениени аслу мурадын чечмекни,
теманы ачыкъ этмекни талап этмекден къайры да, ону чебер тил
(жумлалар) булан язмакъны да талап этме борчлу. Шону учун да
яшлар пейзажны, ошатывланы, эпитетлени, аваздаш, маънадаш ва
къаршыдаш сёзлени яхшы англамагъа ва оьзлени сочинениелеринде
оланы къолламагъа гереклер.
Яшлар сочинениелерде, жумлаларда бир табун сёзлени айрокъда
хабарлыкъларда кёп такрарлай: эди, сонг, экинчи, шо заманда ва ш.б.
йимик. Текстдеги шолай артыкъ сёзлени аз къолламакъ язывда
аривлюк берегенни яшлагъа англатмагъа тарыкъ.
Изложениелерде
ва
сочинениелерде
яшланы
тилини
чеберлигине, яда жумлаланы арив къурулгъанына тергев берип,
ондагъы тюз язывдан ва токътав белгилерден йиберилген
янгылышланы тергевсюз къойма ярамас.
Язывну чеберлигин бузагъан не йимик янгылышлар йибериле ва
оланы нечик тюзлеме герек?
1. Берилген теманы гьакъында язмай, темадан тышдагъы
затланы язып къоюв, яда темагъа байлавлу аз язып, башгъа затланы
гьакъында кёп язып къоюв. Языв ишлерде бир предметни гьакъында
язып, сонг экинчи предметни суратлап, дагъы да къайтып башлапгъы
предметге гёчюп турмакъ яшны ойларыны башалмагъанлыгъын
исбатлай.
2. Жумлаларда бир йимик сёзлени, байлавучланы ва кёмекчи
сёзлени кёп къолламакъ, такрарламакъ жумланы чеберлигин
тёбенлешдире.
45
Шулай ва шулагъа ошагъан башгъа кемчиликлени тюзелтмек
учун тил дарсланы юрютеген муаллимлени борчу.
Ватангъа илмулу, билимли, тилге дилбар ишге гьюнерли
кадрлар герек. Шолай адамланы оьсдюрюв ва тарбиялав муаллимсиз
бажарылмай. Муаллимлер, айрокъда тилден, адабиятдан дарс береген
муаллимлер, яшлагъа оьзлер береген билимлер оларда ватанына
сюювюн артдырмакъ учун берегенликни яхшы англайлар, шо саялы
да ватандашланы тарбиялавгъа оьзлени бютюн намусу булан
янашалар.
Экинчи класдан тутуп яшлар сёзлени, жумлаланы, текстлени
охуп билегенден къайры охулгъан материалны гьакъында оьзлени
пикрусун да айтып билмеге герек. Яшланы тилин оьсдюрюв иш яхшы
оьтсюн учун, башлапгъы класлардан тутуп шулай ишлеге тергев
бериле:
1. Муаллим яшланы гишини сёйлевюне тынглайгъан ва ону
англайгъан этип уьйретме герек;
2. Охувчуланы къычырмай, алгъасамай, англашылагъан кюйде
тюз сёйлемеге уьйретмек.
3. Гьар сёзню маънасын англатмагъа ва ону тюз къолламагъа
уьйретмек.
4. Муаллимни сёйлевю оьр даражада маъналы, уьлгюлю ва
англавлу болма герек.
Охувчуланы сёзлюгюн бай этмеклик булан янаша, оланы ана
тилини сёз хазнасындан пайдаланма, простой ва къошма жумлалар
тизме уьйретме герек. Охувчуланы авуз тилини фонетика,
морфология якъдан къурулушуна, байлыгъына ва синтаксисине
тергев берив муаллимни ишини арасы уьзюлмейген бир бёлюгю
болма тюше.
Сёзлени бир-бири булан байлавунда простой жумладагъы
сёзлени гезигинде, къошма жумлаланы къурувда охувчулар этеген
янгылышлар аслу гьалда белгили, шо янгылышлар бары да
охувчуланы авуз тилинде гьали де къалып юрюй. Муаллим
охувчуланы тилин гьар заман тюзлеп турма борчлу.
46
Муаллимни иш сынавунда гёнгюнден язмакъ да кёп кёмек эте.
Гёнгюнден язывну оьтгермек учун муаллим гёнгюнден уьйренген
шиърудан да, хабардан да, тапшурмадан да пайдалана. Гёнгюнден
уьйренив охувчуланы тергевлю эте. Охувчу текстни гьар сёзюню
язылышына тергев бере. Шолай тергевлю уьйренилген зат
охувчуланы эсинде узакъгъа сакълана. Гёнгюнден язывну
оьтгюргюнче алдын, огъар гьазирлик иш юрюле. Яшланы тилин
оьсдюрмек, адабият тил булан сёйлеме уьйретмек программадагъы
материалны арасында тыйышлы ер тута. Яшлагъа билим берив булан
янаша болуп, ону тюз ва чебер сёйлевю де экинчи даражалы иш
тюгюл.
Сёйлемеге, озокъда, билимсиз – охумагъан адамлар да бола.
Амма чебер сёйлемеге гьатта яхшы охугъанлар да бажармайгъан
гезиклер де аз ёлукъмай. Адамны авуз тили булан языв тили, кёбюсю
гьалда, бир-бирине ювукъ бола. Эгер сен нечик уста сёйлеме
боламусанг, шолай янгылышсыз языв этмеге де тез уьйренесен. Шону
учун да тюз язма уьйретив, ону тюз, адабият тил булан сёйлемеге
уьйретив бола. Изложение ва сочинение дарслар, айрокъда сочинение
дарслар, яшны оьзбашына ишлете, бир-бирине байлавлу къайдада
ойлашагъан эте. Муна шолай, яшлар ойлашып табагъан жумлаланы
ичинден аривюн, чеберин сайламакъны яшлардан талап этмеге
тюшегенни унутма ярамас.
Яш сочинение язагъанда, оьзю билеген простой сёзлер булан
жумлалар тизип, нечик де, тема салгъан муратны яшавгъа чыгъарма
чалыша. Муаллим яшлардан сочинениени аслу мурадын чечмекни,
теманы ачыкъ этмекни талап этмекден къайры да, ону чебер тил
(жумлалар) булан язмакъны да талап этме борчлу. Шону учун да
яшлар пейзажны, ошатывланы, эпитетлени, аваздаш, маънадаш ва
къаршыдашт сёзлени яхшы англамагъа ва оьзлени сочинениелеринде
оланы къолламагъа гереклер.
Яшлар сочинениелерде, жумлаларда бир табун сёзлени айрокъда
хабарлыкъларда кёп такрарлай: эди, сонг, экинчи, шо заманда ва ш.б.
йимик. Текстдеги шолай артыкъ сёзлени аз къолламакъ язывда
аривлюк берегенни яшлагъа англатмагъа тарыкъ.
47
Изложениелерде
ва
сочинениелерде
яшланы
тилини
чеберлигине, яда жумлаланы арив къурулгъанына тергев берип,
ондагъы тюз язывдан ва токътав белгилерден йиберилген
янгылышланы тергевсюз къойма ярамас.
Муаллимге охувчуланы сёйлевюнде ёлугъагъан бары да
янгылышланы тергеп, такрарланып юрюйген янгылышланы айырып,
оланы себеплерин токъташдырып ишлеме тюше. Янгылышланы
бирлери морфологияны ва синтаксисни билмейгенликден бола:
бирлери яшланы диалект сёзлерден арчылма болмайгъанлыкъдан яда
тергевсюзлюкден бола.
Авуз
тилде
раслашгъан
тюрлю-тюрлю
янгылышланы
тюзелтивде сёзлени къурулгъан кюйлерини тюз уьлгюлерин язып ва
айтып гёрсетме герекли бола. Охувчуланы шо иш булан
иштагьландырмакъ, оланы оьз тилини тюзлюгюн тындырыкълы
тергемеге уьйретелер.
Охувчуланы тилин бай ва чебер этмек муратда сёйлевде, языв
ишлерде жумлаланы тюз къурмакъны, оланы ичиндеги сёзлер
гьазир болма герек.
Уьйретив ва тергев диктантлар
Уьйретив диктантланы бир-экиси гьар дарсда йимик къоллана.
Уьйретив
диктантлар
материалны
камиллешдирмеге,
теренлешдирмеге кёмек эте. Оланы муаллим гьар гезик бир йимик
юрютмей. Бир-бир дарсларда бир тайпасы къолланма бола.
Сёзлюк диктант дарсны не еринде де этиле: башында уьйге
берген ишни чалт тергемек учун, уьйге бир иш берегенде, сёзлер
булан иш этме тарыкъ буса. Сёзлюк диктант кёбюсю сёзлени тюз
язылышын тергемек учун этиле, эсде сакълама тюшеген сёзлени
яшлар яза турсун, гёре турсун деп этиле. Сёзлюк диктантларда гьар
заман бир санавдагъы сёзлер болмай. Бир-нече дарсланы
къуршайгъан сёзлюк диктант башгъа. Сёзлюк диктантны бир
грамматика тапшурув булан да берме ярай. Диктантда 10-20 сёз
болма ярай. Диктант класда охулуп, яда тептерлери жыйылып
тергелип къыйматлана.
Англатыв диктант дарсны не вакътисинде де оьтгерилме бола.
Муалим англатыв диктант булан уьйге берген ишни тергеп де, янгы
дарсны англатып да, беклешдирип де бола. Англатыв диктант тергев
диктантгъа яшланы онгара, яшлагъа оьзлени тергеме имканлыкъ
бере. Англатыв диктантда дарсны 10-20 минутун алагъан чакъы
материал да, савлай дарсны алагъан материал да болма бола.
Англатыв диктантны эки кюйде оьтгерме бола: муалим бир
жумланы охуп, яшлагъа анализ этдирип, сонг бирдагъы охуп тергев
диктант йимик яздыра, яда жумланы яздырып, сонг охутуп,
орфограммаланы тюз язылышын сорап оьтгере. Англатыв диктант
хаталаны уьстюнде ишлейгенде де къоллана.
Айырыв диктант – яратывчулукъ диктантны бир журасы. Булай
диктантны муалим дарсны темасына гёре планлашдыра. Айырыв
диктант - яшланы оюн генглешдиреген, яшланы иштагьлы ишлетеген
языв ишлерден бириси. Айырыв диктант темада къаршы салма, бёлме
33
тюшеген, биринден – бирин айырма тюшегенерлери бар буса этиле.
Яшлар бир темадагъы башгъа – башгъа гьалланы тапкъырлар эте.
Айырыв диктант, озокъда, дарсны савлай алмай. Огъар 10-15 минут
тамам бола. Диктантгъа 20-гъа ерли сёз къуршалма бола.
Яратывчулукъ диктант – яшланы ойлашдырагъан, оюн
теренлешдиреген языв ишлерден бириси. Муалим яратывчулукъ
диктантны дарсны не еринде де къоллай. Шу диктант дарсда кёп
юрюле. Янгы дарсны айтагъанда, муалим бир гесегин яратывчулукъ
диктант булан беклешдире. Яратывчулукъ диктант дарсны 15-20
минутун алма бола. Огъар бек тергевлю болуп, агьамият берип
къыйматлама тюше.
Сурат диктант – яшланы къуршайгъан къужурлу иш. Ону
яшлар бек къужурлу кюйде этелер. Муаллим яшлагъа бир сурат
гёрсете. Яшлар суратдагъы предметлени яда предметлер этеген
ишлени эсинде сакълап, сезлер ва жумлалар язалар. Сурат диктантны
атлыкъланы, сыпатлыкъланы, ишликлени гечегенде, сёз байлыкъны
уьстюнде ишлейгенде къоллай. Олай диктант дарсны 10 -15 минутун
алып оьтгериле.
Гёрюв диктант - яшланы оьсдюреген, тергевюн артдырагъан
языв ишлерден бириси. Муалим диктантны алданокъ доскагъа язып
онгара. Яшлар булан теманы гьакъында лакъырлашыв юрюле.
Муаллим бир - эки жумланы ачып, яшлагъа охума имканлыкъ бере,
сонг ябып къоя. Яшлар охуп эсинде сакълагъанын, оьзлер де онгарып
яза. Шолай савлай диктант яздырыла.
Эркин диктант – яратывчулукъ ишлерден бириси. Муаллим
яшлар тамашалыкъ этеген лакъырлашыв юрюте. Ол яшланы къуршап
лакъыр эте, сонг онгарылгъан гиччи хабарны барын да бир-нече
керен охуй. Яшлар эсинде къалгъан кюйде яза. Шолай савлай
диктантны яздыра.
Диктантны бир-нече яш охуй, тергей. Яшлар диктантны
язагъанда оьзлер сюйген сёзлени тайдыра, бирлерин алышдыра,
маънагъа къыйышагъан сёзлени оьзюнден къоша. Шо саялы бары да
яшны диктанты бир йимик болмажакъ. Эркин диктант заман – заман
этиле турса, яшланы ою оьсежек, олар языв ишлеге тергевлю
34
болажакъ. Шу диктант сав дарсны алма да, дарсны бир гесегин алма
да бола. Эркин диктант – сочинениелеге ювукъ языв иш.
Жумлаланы уьстюнде ишлев
Гьар адам оьзюню пикрусун жумлаланы кёмеклиги булан
билдире. Жумла буса лакъырны толу пикру англатагъан гесеги.
Яшны тилини оьсювюне агьлю ва ёлдашлары таъсир эте. Амма охув
процесде буса муаллимни тили, чебер ва иш материалланы
уьлгюлери, грамматикадан оьтгерилеген дарслар, авуз сочинениелери
аслу ер тута.
Сёзлени уьстюнде ишлемек жумлаланы уьстюнде ишлев булан
тыгъыс байлавлу. Жумлалар сёзлерден къурула, шо саялы да болгъан
чакъы сёзлеге байлавлу юрюлеген ишни жумлалагъа байлавлу этип
юрютме герек.
Муаллимни соравларына жаваплар берегенде, охулгъан
текстлени разбор этегенде, лакъырлашыв юрютегенде, грамматиканы
уьйрегенде, гёчюрюп язмакъ учун берилген текстлени анализ
этегенде жумлаланы уьстюнде ишлеме тюше. Охувчуланы
жаваплары къумукъ тилни грамматика къурулушуна къыйышывлу
кюйде дурус къурулгъан жумлалар болмагъа герек. Грамматика
дарсларда тилни бёлюклери - атлыкъланы, сыпатлыкъланы,
санавлукъланы, орунчаланы, ва оланы тюрлю формаларын
уьйренегенде, охувчулар булан бирче тилни бёлюклерине гёре тюрлю
жумлалар къурса яхшы болур. Шулайлыкъда, охувчулар тилни
бёлюклерини тюрлю формаларын жумлаланы ичинде дурус
къолламагъа уьйренелер.
Къумукъ тилде хабарлыкъ жумланы лап артында гелсе, жумла
грамматикада къабул этилген адатлы кюйде къурулгъан бола. Амма
охувчулар кёбюсю гезиклерде оьзлени авуз жавапларында ва языв
ишлеринде де хабарлыкъны жумланы башында яда ортасында
къоллап къоялар. Муаллим гьар заман охувчуланы авуз
жавапларында ва языв ишлеринде къаршылашагъан жумлаларда
ёлугъагъан хаталаны тюзелтивню уьстюнде яшлар булан бирче
ишлей. Охувчулар тилни гесимлерини формаларын (санав, гелиш,
35
бет, заман) англавлу кюйде уьйренмеге ва оланы жумлада онгайлы
къоллап билмеге гереклер.
Жумлаланы уьстюнде ишлейгенде, муаллим эки тюрлю затны
гёз алгъа ала: а) охувчуланы къумукъ тилни грамматика къурулушуна
къыйышывлу кюйде жумлалар къурмагъа уьйретмек; б) охувчуланы
тилин чебер этмек.
Охувчуланы жумланы тюз къурмагъа уьйретмек учун шулай
ишлер этиле:
1. Токътав белгилерсиз гиччи гьарплар булан язылгъан текстни
уьстюнде ишлев (бир чебер асарны гесегини уьстюнде ишлей).
2. Сезлени гезигине гёре тюз тизилмеген жумлаланы уьстюнде
ишлев. Масала, сала, аюв, тырпыллай, бала, гьуя. Аювну баласы гьуя
салып тырпыллай.
3. Башлапгъы формасында алышынмай берилген сёзлерден
жумлалар къурув. Охувчулагъа атлыкълар, сыпатлыкълар, орунчалар
баш гелишде, ишликлер белгисиз формада бериле: диктант, Адил,
янгылыш яза. Адил диктантны янгылыш яза. Танг, таба,
чыкъмакъ, биз, ёл. Танггъа таба биз ёлгъа чыкъдыкъ.
4. Берилген жумладагъы ишликни заманын, бетин, ва санавун
алышдырыв. Масала, Мен язда лагерге бардым. Мен язда лагерге
бараман. Мен язда лагерге баражакъман. Биз язда лагерге
баражакъбыз. Сен язда лагерге бардынг. Сиз язда лагерге
баражакъсыз.
5. Берилген жумлаланы генглешдирив яда къысгъартыв;
атлыкъны, сыпатлыкъны ва тилни башгъа бёлюклерин уьйренегенде,
муаллим охувчулагъа жумлаланы генглешдирмеге яда маънасын
бузмайлы къысгъартмагъа тапшурувлар бере.
6. Муаллимни тапшурувуна гёре белгили темагъа байлавлу
сёзлени, сёз тагъымланы къошуп жумлалар тиздирмек.
7. Жумлалардагъы къайсы буса да бир сёзню орнуна муаллимни
тапшурувуна гёре башгъа сёз салыв.
8. Охувчулагъа яратывчулукъ диктант, эркин диктант яда
коллектив кюйде сючинение яздырыв.
36
9. Суратгъа къарап авуздан учителни соравларына жавап
болагъан жумлалар тизмек ва оланы гезиги булан язмакъ.
10. Охулгъан макъалагъа яда текстни гесегине оьзбашына
соравлар салмагъа тапшурув. Булай ишлерде охувчуланы оьзбашына
жумла тизме уьйрете.
11. Охувчулагъа охулгъан текстден айры жумла яда грамматика
дарсларда уьйренген сёзлени тюрлю формалары булангъы жумлалар
тапдырмакъ. Изложение ва сочинение языв дарслар охувчуну
оьзбашына ишлете, бир-бирине байлавлу жумлалар ойлашма борчлу
эте, демек охувчуну оюн ишлете.
Охувчулар ойлашып тапгъан текстни ичинден чебер жумлалар
сайламакъны кёп тапшургъан сайын, яшланы языв ишге
иштагьлыгъы арта. Охувчу сочинение язагъанда, оьзю билеген
простой сёзлер булан жумлалар тизип, оьзюню алдына муаллим
салгъан масаланы яшавгъа чыгъара. Охувчулар сочинениени аслу
мурадын, темасын ачгъандан къайры да, языв ишни чеберлик
даражасы да гёз алгъа тутулажакъны муаллим оьзюню къыйматында
сочинениени бу ягъына да талаплы болажакъны яшлар алданокъ
билсе яхшы. Шо зат оларда жавапчылыкъны тарбиялар.
Шону учун да охувчулар маънадаш, аваздаш, къаршыдаш
сёзлени ва кёп маъналы сёзлени яхшы англамагъа ва оьзлени языв
ишлеринде къолламагъа герек. Охувчулар сочинениелеринде яда
изложениелеринде бир табун сёзлени кёп такрарлай. Муаллим бу
ерде де охувчуларына талаплы болма борчлу. Изложениелерде,
сочинениелерде охувчуланы тилини чеберлигине, яда жумлаланы
арив къурулгъанына талаплы болуп орфография ва пунктуация
янгылышлагъа тергевню осаллашдырма ярамас.
Охувчуланы авуз ва языв тили чебер болсун учун этилеген
ишлер
Адабият дарслыкълардагъы асарланы гёнгюнден ва хабар этип
айтдырмакъ булан охувну масъаласы чечилмей. Кёбюсю охув
дарслар адабиятны масъаласын шолай чечме де чече. Асарлардагъы
чеберлик, тил байлыкъ, аривлюк, гёзеллик тийишли даражада бир
37
бирде арагъа чыкъмай тергев берилмей оьтедеп айтма ярай.
Китапдагъы асарлар охувчугъа яшавну билме, ою оьсме, гёзелликден
кеп алма, аривлюкню ва чеберликни гёрме, яхшы хасиятлардан
сююнме, яшайгъан ерин англама ва юрекден сюйме ёл ача (Ольмесов
2000: 295).
Шоллукъда муаллимни алдында охув дарсларда шулай
масъалалар токътагъан:
1. Чебер текстни арив айтылагъан ерлерин язып алыв.
Муаллимни тапшурувуна гёре чебер текстни арив ерлерин охувчулар
гёчюрюп язалар.
2. Текстге эпитетлер къошув. Муаллим доскагъа эпитетлени
(сыпатлыкъланы) тайдырып жумлалар яза. Масала, Солтанны … ити
бек ябуша. Гьармут … татли бола. … тереклер ёл бойну безей. Биз
… тавну башына миндик. Осман сюйкеле … яш. Шагьарда … уьйлер
бар. Биз … сув ичебиз.
(уллу, татли, таза, бийик, яшыл, узун, бийик).
3. Жумлалагъа ва хабарлагъа тенглешдиривлер къошув. Шу
ишлер охувчуланы яшавдан алгъан тергевлерине яда олар къарагъан
суратлагъа байлавлу оьтгериле. Масала, «Къышда табиат» деген
темагъа сочинение язма гьазирленегенде, охувчулар къар басгъан
тереклеге, топуракъгъа къарап, яда къышдагъы табиатны гёрсетеген
суратгъа къарап, ону содержаниесин айталар. Муаллим доскагъа
тереклердеги къарны гьакъында къардан этилген бёрклер йимик,
чачаллы мамукъдай, акъ чачакълагъа ошап, къув йимик ва
топуракъны япгъан къарны гьакъында къалын халча йимик,
йымышакъ
акъ
ювургъандай,
енгил
къув
йимик
деген
тенглешдиривлер яза.
Охувчулар оьзлени сёйлевюнде герекли тенглешдиривлерден
пайдаланалар.
4. Охувчулагъа гёнгюнден шиъру гесеклер, айтывлар ва аталар
сёзлерин уьйретив. Гёнгюнден уьйренген шиъру гесекни охувчулар
гечген грамматика правилолагъа ва тюз языв къайдалагъа гёре разбор
этелер.
38
5. Охувчулагъа гёнгюнден тюрлю хабарлардан гесеклер
уьйретив. Гёнгюнден уьйренген шиъру ва хабар гесеклер
охувчуларда тюз ва чебер сёйлевню мердешлерин тарбиялай.
Яшланы байлавлу сёйлевюню уьстюнде ишлемекни аслу
мурады – оланы оьзлени пикруларын байлавлу формада авуз ва языв
тилде бермеге ва гишини пикрусун да оьзлени сёзлери булан
айтмагъа яда язмагъа уьйретмекдир. Охувчуланы шолай уьйретмек
учун, олагъа байлавлу текстни гьазир уьлгюлерин охутмагъа ва
оланы оьзлени пикруларын байлавлу кюйде язмагъа уьйретеген
ишлени системалы кюйде юрютмеге герек.
Школада гечилген охув материал ва муаллимни тили –
охувчулар
учун байлавлу сёйлевню биринчи уьлгюсю. Охув
материал яшланы байлавлу сёйлевюню оьсмегине кёп уллу кёмек эте.
О саялы да шиъруланы ва чебер текстлени гесеклерин гёнгюнден
уьйретмек байлавлу тилни оьсювю учун бек тарыкълы.
Гишини пикрусун оьзюню сёзлери булан айтмагъа яда язмагъа
уьйретмек учун, охувчулагъа авуз ва язывлу изложениелер кёп
яздырмагъа герек, оьзюню пикрусун байлавлу формада бермеге
уьйретмек учун буса тюрлю сочинениелер яздырмакъ маслагьат.
Охувчуланы байлавлу тилин оьсдюрмек учун, яшавда гёрген
затланы гьакъында оьзлени эркин кюйде сёйлетмек аслу ёл
гьисаплана. Яшларда оьзлер гёрген затланы гьакъында хабарлама
сюеген хасият бар. Муаллим охувчуланы байлавлу сёйлевюн
оьсдюрмек учун оланы шо хасиятындан пайдаланмагъа герек.
Охувчуланы сёйлев ва языв тилин оьсдюрюв, оланы тилин
тийишсиз сёзлерден къорув, чебер адабият текстлени уьстюнде
ишлевню ёлунда юрюле.
Муаллим охувчуланы сёйлев тилин оьсдюрмеге чебер охувну
заманында да чебер асарланы гёнгюнден уьйренегенде де, текстлеге
план этивде де, охулгъан текстни хабар этип айтывда да, языв
ишлени вакътисинде де оьсдюрмеге бола. Охув дарсларда
охувчуланы тилини уьстюнде ишлемек учун онглу материаллар кёп
табула.
Охувчуланы
сёз
хазнасын
генглешдирмекни
ва
39
мугькамлашдырмакъны уьстюнде ишлевню тюрлю-тюрлю янгы
къайдаларын муаллимлер оьзлер де къоллайлар.
Башлапгъы школаны охувчуларыны тили хыйлы ярлы бола,
олар бир-бир сёзлени
кёп такрар эте, маънадаш, аваздаш,
къаршыдаш ва кёп маъналы сёзлени еринде къолламагъа
бажармайлар. Муаллим оьзюню гьар гюнлюк ишинде шу
кемчиликлени алдын алып юрюй.
Охувчулар текстни охуйгъанда бир-бир сёзлер олагъа яхшы
англашылмай. Янгыз англашылмайгъан сёзлени англатып, муаллим
дагъы тюрлю англав бермей къойма герекми? Ёкъ, тюгюл.
Башлапгъы класслардагъы охувчулар кёп сёзлени ярты билелер яда
терс англайлар. Оьзлер билеген кёп яхшы сёзлени де къолламайлар.
Оланы сёз хазнасын генглешдирмек учун шо сёзлени англатма,
тюзлеме герек ва шону булан бирче де, шолай сёзлени къолласын
учун муаллим биринчи гюнлерден башлап иш гёре. Къыйын сёзлени
ва оланы маъналарын охувчуланы сёзлюклерине де яздырма герек.
Текст охулуп, англатып битген сонг, онда къаршы болгъан бирбир къыйын сёзлени англатмакъны яда шо сёзлер булан жумлалар
ойлашмакъны тапшурса яхшы болур. Охувчуланы сёз байлыгъын
генглешдирмек учун ва оланы англавларын мекенлешдиривде
маънадаш сёзлер, аваздаш сёзлер ва башгъа суратлав чебер къураллар
белгили ер тута. Масала, текстде маънадаш сёзлер ёлугъа: танг –
эртен, сююн – къуван, батыр – игит, - къоччакъ, дым - сув;
къаршыдаш сёзлер: енгил – авур, ярыкъ – къарангы, къысгъа – узун,
таза – нас, татлы – аччы, бар – ёкъ, кёп – аз шулай сёзлени
маъналарыны уьстюнде токътап ишлеме тюше.
Охувчулар оьзлени тилинде айры-айры сёзлени тюгюл, савлай
жумлаланы къурашгъан сёзлени къуршай, йырланы, масалланы,
аталар сёзлени, айтывланы къуршап ишлеген сайын охувчуланы сёз
хазнасын бай этмек деген мурадына етмеге муаллимге тынч болур.
Гечилген сёзлени яхшы билмек ва оланы эсде сакъламакъ
муратда гьар охувчу оьзюню алфавит къайдада этилген сёзлюгюне
яда тетрадгъа оланы язма герек.
40
Охув дарсларда, кёбюсю гьалда, текстни маънасына ва ону
тарбиялав янына кёп агьамият бериле, амма грамматика дарсларда
буса стилни артыкъ агьамияты бар. Охув дарсланы гечегенде оланы
бир-бир тийишли ерлерин грамматика булан байлама, грамматиканы
гечегенде ону бир-бир тийишли ерлерин охув дарс булан байлама
герек. Шо эки де предметни оьзлени айры муратлары, айры
системасы бар. Эгер грамматика дарсланы юрютегенде мисаллар
учун охулгъан текстден жумлалар къолласа, яда охув дарсны
гечегенде ону бир-бир сёзлерин яда жумлаланы грамматика якъдан
разбор этегенде, гечилип турагъан дарсгъа четимлик этмей буса ва о
бириси дарс учун да пайдалы буса, шолай ишни оьтгерме герек.
Байлавлу тилни уьстюнде ишлев
Тилни сёзлюк байлыгъы токътавсуз арта ва бир миллетни
тилиндеги
диалект
башгъалыкълар
тая.
Авуз
тилдеги
башгъалыкъланы языв тилде де таъсири бола. Тилни диалектлерини
арасындагъы башгъалыкъланы тайдырып, оьсюп гелеген яш наслуну
адабият тилде сёйлеме ва язма уьйретмек деген борч ана тилден дарс
береген муаллимни алдында токътагъан аслу борчлардан бириси.
Шолай борчну яшавгъа чыгъармакъ учун муаллим башлап
тилдеги диалект башгъалыкъланы билмеге, оланы дарс берегенде
гьисапгъа алмагъа герек бола. Шо ишни арасын бёлмей юрютсе
пайдалы. Айрокъда муаллим шу ишни эркин теманы уьстюнде
гиччирек сочинение яздырагъанда асувлу кюйде оьтгерип бола.
Неге тюгюл, оьз англавлу ва оьз сёзлери булан язылагъан
сочинение охувчуну тилиндеги башгъалыкъланы ачыкъ кюйде
гёрсете. Тилдеги кемчиликлени гьисабын алмагъа, охугъан
макъаласын авуздан хабарлатмакъны да кёп маънасы бар. Охувчулар
муаллимни ёлбашчылыгъы булан охув материалны авуз ва языв
тилде анализ этмеге герек.
Яшланы сёйлевюнде раслашагъан диалект башгъалыкъланы
токъташдыргъан сонг муаллим охувчулар булан шулай иш юрютме
бола: къычырып охутув, охувчуланы къычырып охутмакъны мурады
41
диалект сёзлени адабият норма гьисапда къабул этилген сёзлер булан
алышдырмакъ.
Айры-айры сёзлерде ёлугъагъан янгылышланы алдын алмакъ
учун сёзлюк иш юрюле. Оьзлени тюз язылышы гьакъында
айтылмайгъан, гьали, гьазир, вакъти, заман ва ш. б. сёзлени буса
охувчулагъа эсде сакълама яда гёнгюнден уьйренме тапшурула.
Шолай сёзлени муаллим оьзюню гьар гюнлюк иш сынавларындан
биле. Ондан башгъа да, масала, гьайдакъ къумукъланы тилинде «ы»
авазны къолланмайгъаныны натижасында сёзню ичинде «ы» болма
тюшеген сёзлени «и» булан язалар: йил – йыл, жийин – жыйын,
жийнакъ – жыйнакъ ва б. Шолай сёзлени диктовка булан яздырып,
шо сёзлер булан жумлалар тиздире. Шулай ишни охувчулагъа тюз
язмагъа уьйретмек учун кёп пайдасы бар.
Гёнгюнден уьйренив
Тил оьсдюрювде гёнгюнден шиърулар уьйренив ва языв уллу
роль ойнай. Гёнгюнден язагъан текст яда шиъру узун болмагъа
тюшмей. Гёнгюнден язмакъ – башлапгъы учун онгайлы къайда.
Гёнгюнден язмакъны бир нече формасы бар. Гёнгюнден язмакъ учун
гиччи текст алына. Башлап шо текстни охувчулар ичинден охуп
чыгъа, сонг айры – айры сёзлени ва жумлаланы разбору этиле.
Бирдагъы формасы: гёчюрюп язагъан текстни дарсда маъна ва
грамматика якъдан разбор этген сонг, гёнгюнден уьйренмек учун
уьйге тапшурула, экинчи гюн охувчулар шо текстни гёнгюнден
билегенин муаллим тергеген сонг, олагъа гёнгюнден яздыра.
Гёнгюнден язмакъ учун тапшурулагъан текстни маънасын
охувчулар яхшы англама герек. Шо текстде къыйын сёзлер бар буса,
муаллим оланы алданокъ доскагъа язып къоя. Охувчулагъа
тапшурулагъан текст чебер асарланы гесеклери ва шиърулар болса
яхшы. Гёнгюнден язма шиъру алына буса, шо шиъруну башлап
муаллим оьзю охуй. Къыйын сёзлер англатылынгъан сонг, шиъруну
охувчулар гезик булан охуйлар. Сонг муаллим щиъруну гёнгюнден
уьйренмекни тапшура. Охувчулар язып битген сонг, шо текст класда
42
тергеле, тюз язылмагъан сёзлер разбор этиле. Тюз языв дарсларда
охувчуланы сёзлюкню уьстюнде де ишлетме герек. Бары да ишлер
тил оьсдюрюв ишлер булан юрютюле.
Охувчуланы тилин ва эсин оьсдюрмек учун гёнгюнден
уьйретивни бек уллу агьамияты бар. Охувчулар шиъруну ва чебер
гесеклени гёнгюнден уьйренип, тилин бай эте, ондан къайры да
гёнгюнден уьйренив охувчулагъа чебер охумагъа кёмек эте. Шо
саялы да муаллим башлапгъы школада охувчулагъа генгюнден
шиъруланы ва чебер текстлени уьйретивге тергев берме герек. Чебер
асарны гесеги алына буса, шо гесекни маънасы ва содержаниеси
болма герек. Гёнгюнден уьйренив башлапгъы школаны бары да
класларында бир йимик болмай. Чебер охума уьйренивню гёнгюнден
уьйренивден айырмагъа ярамай. Башлап гёнгюнден уьйренип, сонг
чебер уьйренме тюшмей. Чебер охума уьйретив текстни гёнгюнден
уьйренмеге охувчулагъа кёмек эте. Савлай текстни анализ этген сонг,
ону гесеклерин уьйренме герек. Озокъда, савлай текстни
содержаниесин билсе, ону айры – айры гесеклерин гёнгюнден
уьйренмеге тынч бола.
Бир дарсда охувчулар текстни барын да савлай уьйренип
болмайгъан гезиклер де бола. Гёнгюнден уьйретилген текстни
беклешдирмек учун гелеген дарсларда да айры-айры охувчулагъа
сорап, яда хор булан охуйлар. Охувчулагъа текстни гёнгюнден
уьйретивню башгъа елда оьтгерме де ярай. Бир текстни охувчулагъа
эки яда уьч дарсны ону гесеклеп оьтгерме тюшмей.
Биринчи дарсда, текстни анализ этип битген сонг, охувчулар ону
муаллимни арты булан бир нече керен хор булан охуйлар. Экинчи
дарсда охувчулар хор булан да, айры-айры да, башлап муаллимни
кёмеги булан, сонг ону кёмеги булан пайдаланмай да, текстни
гёнгюнден охуйлар. Уьчюнчю дарсда текстни айры-айры охувчулар
гёнгюнден охуйлар. Охувчулагъа текстни гёнгюнден уьйретивню шу
эки де ёлда оьтгерме бажарыла.
43
2 Баш
Изложениелени ва сочинениелени уьстюнде ишлев.
Яшланы
тилиндеги
кемчиликлени
адабият
тилдеги
айтылышында ва язылышындан (башгъалыкъланы) тайдырмакъ учун
башлапгъы класлардан тутуп изложениелер ва сочинениелер язма
гёрсетиле. Сочинениелени суратлагъа гёре яда экскурсиядан сонг
язмагъа ярай. Язылгъан изложение яда сочинение гьар охувчуну
тилинде сакълангъан диалект башгъалыкъланы ачыкъ кюйде гёрсете.
Янгылышланы анализ эте туруп, гьар охувчуну янгылышларыны
гьакъында айры-айры кюйде гёрсетивлер берсе пайдалы.
Охув йылны боюнда охувчулар этген янгылышланы толу кюйде
юрютмек учун гьар охувчуну карточкалары булангъы конвертлери
болса яхшы.
Класдан тышдагъы охувну дарсларында да асувлу натижалагъа
етишме бола. Охувчулагъа уьйде охумакъ учун тапшурулагъан затны
муаллим гьар заман класда авуздан хабарлатып, анализ этип, охувчу
этген янгылышланы тюзлевню гьакъында гёрсетивлер бере.
Муаллимни иш сынавунда гёнгюнден язмакъ да кёп кёмек эте.
Гёнгюнден язывну оьтгермек учун муаллим гёнгюнден уьйренген
шиърудан да, хабардан да, тапшурмадан да пайдалана. Гёнгюнден
уьйренив охувчуланы тергевлю эте. Охувчу текстни гьар сёзюню
язылышына тергев бере. Шолай тергевлю уьйренилген зат
охувчуланы эсинде узакъгъа сакълана. Гёнгюнден язывну
оьтгюргюнче алдын, огъар гьазирлик иш юрюле. Яшланы тилин
оьсдюрмек, адабият тил булан сёйлеме уьйретмек программадагъы
материалны арасында тыйышлы ер тута. Яшлагъа билим берив булан
янаша болуп, ону тюз ва чебер сёйлевю де экинчи даражалы иш
тюгюл.
Сёйлемеге, озокъда, билимсиз – охумагъан адамлар да бола.
Амма чебер сёйлемеге гьатта яхшы охугъанлар да бажармайгъан
гезиклер де аз ёлукъмай. Адамны авуз тили булан языв тили, кёбюсю
гьалда, бир – бирине ювукъ бола. Эгер сен нечик уста сёйлеме бола
мусанг, шолай янгылышсыз языв этмеге де тез уьйренесен. Шону
44
учун да тюз язма уьйретив, ону тюз, адабият тил булан сёйлемеге
уьйретив бола. Изложение ва сочинение дарслар, айрокъда сочинение
дарслар, яшны оьзбашына ишлете, бир-бирине байлавлу къайдада
ойлашагъан эте. Муна шолай, яшлар ойлашып табагъан жумлаланы
ичинден аривюн, чеберин сайламакъны яшлардан талап этмеге
тюшегенни унутма ярамас.
Яш сочинение язагъанда, оьзю билеген простой сёзлер булан
жумлалар тизип, нечик де, тема салгъан муратны яшавгъа чыгъарма
чалыша. Муаллим яшлардан сочинениени аслу мурадын чечмекни,
теманы ачыкъ этмекни талап этмекден къайры да, ону чебер тил
(жумлалар) булан язмакъны да талап этме борчлу. Шону учун да
яшлар пейзажны, ошатывланы, эпитетлени, аваздаш, маънадаш ва
къаршыдаш сёзлени яхшы англамагъа ва оьзлени сочинениелеринде
оланы къолламагъа гереклер.
Яшлар сочинениелерде, жумлаларда бир табун сёзлени айрокъда
хабарлыкъларда кёп такрарлай: эди, сонг, экинчи, шо заманда ва ш.б.
йимик. Текстдеги шолай артыкъ сёзлени аз къолламакъ язывда
аривлюк берегенни яшлагъа англатмагъа тарыкъ.
Изложениелерде
ва
сочинениелерде
яшланы
тилини
чеберлигине, яда жумлаланы арив къурулгъанына тергев берип,
ондагъы тюз язывдан ва токътав белгилерден йиберилген
янгылышланы тергевсюз къойма ярамас.
Язывну чеберлигин бузагъан не йимик янгылышлар йибериле ва
оланы нечик тюзлеме герек?
1. Берилген теманы гьакъында язмай, темадан тышдагъы
затланы язып къоюв, яда темагъа байлавлу аз язып, башгъа затланы
гьакъында кёп язып къоюв. Языв ишлерде бир предметни гьакъында
язып, сонг экинчи предметни суратлап, дагъы да къайтып башлапгъы
предметге гёчюп турмакъ яшны ойларыны башалмагъанлыгъын
исбатлай.
2. Жумлаларда бир йимик сёзлени, байлавучланы ва кёмекчи
сёзлени кёп къолламакъ, такрарламакъ жумланы чеберлигин
тёбенлешдире.
45
Шулай ва шулагъа ошагъан башгъа кемчиликлени тюзелтмек
учун тил дарсланы юрютеген муаллимлени борчу.
Ватангъа илмулу, билимли, тилге дилбар ишге гьюнерли
кадрлар герек. Шолай адамланы оьсдюрюв ва тарбиялав муаллимсиз
бажарылмай. Муаллимлер, айрокъда тилден, адабиятдан дарс береген
муаллимлер, яшлагъа оьзлер береген билимлер оларда ватанына
сюювюн артдырмакъ учун берегенликни яхшы англайлар, шо саялы
да ватандашланы тарбиялавгъа оьзлени бютюн намусу булан
янашалар.
Экинчи класдан тутуп яшлар сёзлени, жумлаланы, текстлени
охуп билегенден къайры охулгъан материалны гьакъында оьзлени
пикрусун да айтып билмеге герек. Яшланы тилин оьсдюрюв иш яхшы
оьтсюн учун, башлапгъы класлардан тутуп шулай ишлеге тергев
бериле:
1. Муаллим яшланы гишини сёйлевюне тынглайгъан ва ону
англайгъан этип уьйретме герек;
2. Охувчуланы къычырмай, алгъасамай, англашылагъан кюйде
тюз сёйлемеге уьйретмек.
3. Гьар сёзню маънасын англатмагъа ва ону тюз къолламагъа
уьйретмек.
4. Муаллимни сёйлевю оьр даражада маъналы, уьлгюлю ва
англавлу болма герек.
Охувчуланы сёзлюгюн бай этмеклик булан янаша, оланы ана
тилини сёз хазнасындан пайдаланма, простой ва къошма жумлалар
тизме уьйретме герек. Охувчуланы авуз тилини фонетика,
морфология якъдан къурулушуна, байлыгъына ва синтаксисине
тергев берив муаллимни ишини арасы уьзюлмейген бир бёлюгю
болма тюше.
Сёзлени бир-бири булан байлавунда простой жумладагъы
сёзлени гезигинде, къошма жумлаланы къурувда охувчулар этеген
янгылышлар аслу гьалда белгили, шо янгылышлар бары да
охувчуланы авуз тилинде гьали де къалып юрюй. Муаллим
охувчуланы тилин гьар заман тюзлеп турма борчлу.
46
Муаллимни иш сынавунда гёнгюнден язмакъ да кёп кёмек эте.
Гёнгюнден язывну оьтгермек учун муаллим гёнгюнден уьйренген
шиърудан да, хабардан да, тапшурмадан да пайдалана. Гёнгюнден
уьйренив охувчуланы тергевлю эте. Охувчу текстни гьар сёзюню
язылышына тергев бере. Шолай тергевлю уьйренилген зат
охувчуланы эсинде узакъгъа сакълана. Гёнгюнден язывну
оьтгюргюнче алдын, огъар гьазирлик иш юрюле. Яшланы тилин
оьсдюрмек, адабият тил булан сёйлеме уьйретмек программадагъы
материалны арасында тыйышлы ер тута. Яшлагъа билим берив булан
янаша болуп, ону тюз ва чебер сёйлевю де экинчи даражалы иш
тюгюл.
Сёйлемеге, озокъда, билимсиз – охумагъан адамлар да бола.
Амма чебер сёйлемеге гьатта яхшы охугъанлар да бажармайгъан
гезиклер де аз ёлукъмай. Адамны авуз тили булан языв тили, кёбюсю
гьалда, бир-бирине ювукъ бола. Эгер сен нечик уста сёйлеме
боламусанг, шолай янгылышсыз языв этмеге де тез уьйренесен. Шону
учун да тюз язма уьйретив, ону тюз, адабият тил булан сёйлемеге
уьйретив бола. Изложение ва сочинение дарслар, айрокъда сочинение
дарслар, яшны оьзбашына ишлете, бир-бирине байлавлу къайдада
ойлашагъан эте. Муна шолай, яшлар ойлашып табагъан жумлаланы
ичинден аривюн, чеберин сайламакъны яшлардан талап этмеге
тюшегенни унутма ярамас.
Яш сочинение язагъанда, оьзю билеген простой сёзлер булан
жумлалар тизип, нечик де, тема салгъан муратны яшавгъа чыгъарма
чалыша. Муаллим яшлардан сочинениени аслу мурадын чечмекни,
теманы ачыкъ этмекни талап этмекден къайры да, ону чебер тил
(жумлалар) булан язмакъны да талап этме борчлу. Шону учун да
яшлар пейзажны, ошатывланы, эпитетлени, аваздаш, маънадаш ва
къаршыдашт сёзлени яхшы англамагъа ва оьзлени сочинениелеринде
оланы къолламагъа гереклер.
Яшлар сочинениелерде, жумлаларда бир табун сёзлени айрокъда
хабарлыкъларда кёп такрарлай: эди, сонг, экинчи, шо заманда ва ш.б.
йимик. Текстдеги шолай артыкъ сёзлени аз къолламакъ язывда
аривлюк берегенни яшлагъа англатмагъа тарыкъ.
47
Изложениелерде
ва
сочинениелерде
яшланы
тилини
чеберлигине, яда жумлаланы арив къурулгъанына тергев берип,
ондагъы тюз язывдан ва токътав белгилерден йиберилген
янгылышланы тергевсюз къойма ярамас.
Муаллимге охувчуланы сёйлевюнде ёлугъагъан бары да
янгылышланы тергеп, такрарланып юрюйген янгылышланы айырып,
оланы себеплерин токъташдырып ишлеме тюше. Янгылышланы
бирлери морфологияны ва синтаксисни билмейгенликден бола:
бирлери яшланы диалект сёзлерден арчылма болмайгъанлыкъдан яда
тергевсюзлюкден бола.
Авуз
тилде
раслашгъан
тюрлю-тюрлю
янгылышланы
тюзелтивде сёзлени къурулгъан кюйлерини тюз уьлгюлерин язып ва
айтып гёрсетме герекли бола. Охувчуланы шо иш булан
иштагьландырмакъ, оланы оьз тилини тюзлюгюн тындырыкълы
тергемеге уьйретелер.
Охувчуланы тилин бай ва чебер этмек муратда сёйлевде, языв
ишлерде жумлаланы тюз къурмакъны, оланы ичиндеги сёзлер
- Parts
- Къумукъ дарсларда охувчуланы авуз ва языв тилин оьсдюрюв - 1
- Къумукъ дарсларда охувчуланы авуз ва языв тилин оьсдюрюв - 2
- Къумукъ дарсларда охувчуланы авуз ва языв тилин оьсдюрюв - 3
- Къумукъ дарсларда охувчуланы авуз ва языв тилин оьсдюрюв - 4
- Къумукъ дарсларда охувчуланы авуз ва языв тилин оьсдюрюв - 5