Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 2
адабият асарны идеясын, келпетлерин чечивлени уьлгюлерин берген.
50-70-нчи йылларда башгъа рус методист В.И. Водовозов адабият
асарланы родлагъа ва жанрлагъа гёре бёлме къарагъан В.П. Острогорский
оьзюню
китабында охувчулагъа арив гьислени англатмагъа ва олагьа уьйретмеге
тюше деп язгъан. Ол булай эки къайдагъа гере иш къурмакъны насигьат
этген: сократический (лакъырлашыв) ва академический (лекция яда учительни
хабарлаву). Бу методист чебер ва таъсирли охувгъа агьамият берген,
асарны чебер охувуна тергев берген, класдан
агьамият
бермекни
тюз
гёрген.
тышда охувгъа тийишли
Охувчуланы
къылыкъ
якъдан
тарбияламакъны оьзюню методикасында алгъа салгъан.
Адабият асарны чечив къайдаларыны уьстюнде
ишлеген, оланы
ахтаргъан ва яратгъанлардан бириси бизин асруну башында яшагъан М.А.
Рыбникова. Адабият дарсланы методикасыны уьстюнде белгили методист В.В.
Голубков ишлеген.
50-нчи йылларда бир-бир методистлер асарны чечив къайдагъа къаршы
чыгъып, зарал гелтирме де болдулар, тек 60-80-нчи йылларда ону уьстюнде
В.В. Голубков ва А.И Ревякин, Н.И Кудряшев, М.Г. Качурин ва шолай
башгъалары тюшюнюп ишлеп, чечив къайданы пайдасын токъташдырдылар.
З.Я. Рез чечив къайданы бир-нече тюрлюлерин арагъа чыгъарды
(къысгъартып, толу, сайламлы, савлай чечив). Шулай къайдалар школада
бугюн къоллана ва асарны англама, чечме, тюшюнме кёмек эте.
Асарны чечивню бир-нече кюю бар.
Асарны уьйренивде алгъасап чечив къайданы къоллама тюшмей,
охувчуланы учитель онгара, тюз ёлгъа сала, охувчуларда асаргъа иштагьлыкъ
уяндыра. Экинчи канзиде охувчулар келпетлени чечелер, асарны къурулушун
чечелер, бир-бир эпизодларын эсгерелер. Шулайлыкъда учитель охувчулагъа
авторну оюн, салгъан масъаласын, идея маънасын англама кёмек эте, авторну
тилине ва стилине охувчуланы тергевюн тарта.
Уьчюнчю канзиде - арт дарсларда савлай асарны чечив иш юрютюле.
Охувчуланы ортакъчылыгъы, оланы оьзлени ойлары, пикрулары айтыла.
Лирика асарланы уьйренегенде охувчулагъа текстлени англамагъа,
сюймеге учитель кёмек эте: Лирика асардагъы игитни, шаирни келпетлерин ич
дюнья неден болагъанын, лирика асарлар нени суратлайгъанын англата.
19
Айрокъда драма асарланы уьйренегенде охувчулагъа къыйын тие, неге
тюгюл авторну сёзю ёкъ, драма асарда игитлени лакъырлашыву бола, шону
учун бу дарсда таъсирли охув къайда ва англатыв охув къайдалар къоллана.
Бу дарсларда аян алатлар, ТСО къоллана, роллагъа гёре охув, авуздан
суратлав, лакъырлашыв къайдалар къоллана.
Школаны программасына гёре проза асарлар кёп уьйрениле,
охувчулагъа оланы чечив де къыйын тие. Орта класлардагъы охувчулар
асарланы сюжетин ва келпетлерин англап бажаралар, оьрдеги класланы
охувчулары асарны къурулшун, идея маънасын да ангалап бажаралар, тек
авторну аслу мурыдын айтып бажармайгъан гезиклер де бола. Масала, 11-нчи
класда уьйренилеген Ш.Альбериевни «Яшыртгъын яра» деген асарына гёре
охувчулар асарны идея маънасын, оьзтеречелигин, хас аламатларын айтып
бажармайлар.
Асарланы
уьйренивде
ахырынчы
натижа дарсларда
аслу
роль
ойнайлар. Бу дарсларда гечилген теманы натижасы, жамы чыгъарыла. Масала,
10-нчу класда Йырчы Къазакъны яратывчулугъуна гёре ахырынчы дарсда
охувчулар шаирни яшагъан девюрюн, о замангъы халкъны суратлангъан
яшаву гьакъында, шаирни къыйынлы къысматы гьакъында айталар. Шаирни
дюнья къараву гьакъында, ону асарларында терен философия маъна
барлыгъы, уллу къумукъ шаир Иырчы Къазакъны сёзлери айтывлагъа
айлангъанын токъташдыралар. «Насип чаяр кёп гюнагьлы насланы», «Сексенде
бир сыйы болмас малсызны», «Батыр булан къурдаш бол», «Гюнсюз
табиатда да яшав екъ», «Гьакъыллары етип арслан тутса да» ва ш.б.
калималары дарсда эсгериле.
Учительни класда юрютеген ишинде асарны чечив аслу ер тута.
Учитель охувчулагъа асарны охуп, ону англамагъа ва чечип бажармагьа кемек
эте. Асарны чечегенде билме тарыкъ затлар шулар: асарны маънасын билмек,
ону идея муратын тюз англамакъ, сюжетин билмек, игитлерин хасиятлап
билмек, табиатны суратлав, къурулушун ва асарны тилин билмек. Шу
эсгерилген компонентлер гьар асаргъа гере алына, демек гьар асарда къайсы
20
компонетге тергев берме тийишли буса, ону уьстюнде иш юрютюле. Масала
Аткъай Аджаматовну «Мен оьктеммен» деген асарын гечегенде асарны
тилине,
ону къурулушуна айрыча тергев бериле. Нугъай Батырмурзаевни
«Языкъ Гьабибат» деген асарында баш игитлени келпетлерине, асарны
темасына, гетерилген масъалаларына тергев бериле.
Асарны чечивюню уьч къайдасы бар: савлай асарны чечив, келпетлеге
гёре чечив, асардагьы гетерилеген масъалалагъа гёре чечив. Кебюсю
учителлер бу уьчде къайданы къошуп асарны чечелер. Гьалиги школаларда
асарны савлай анализ этивге агьамият бериле, асарны башгъа инче саниятны
асарлары булан тенглешдиривге де тергев бериле.
Охувчулар асарны охугъанда ону англайгъан кююне, оьзбашына ишлеп
бажарып болагъанына да агьамият бериле.
Ибрагьим Керимовну «Бир юртда» деген асарын охувчулар охуйлар, сонг
савлай хабарны чечелер.
Шу соравлар булан асарны маънасы ачыла:
1. Муса ва Савдат
бир-бирин мекенли сюегенни билгенде не этме
токъташалар?
2. Савдатны атасы Муртаза не йимик ишлерде ишлеген болгъан ва
нечик хасиятлы адам болгъан?
3. Къызын тилеме гелген Давутну неге къайтаргъан?
4. Муртаза къызыны къысматын ойлагъанмы яда буса оьзю эжелде берген
сёзюн артыкъ гёргенми?
5. Атасыны гьукмусун билгенде Савдат не деп айтгъан ва жагьиллер
артда не иш гёрген?
6. Оьзлер къошулгъан сонг да Савдат ва Муса ону ата-анасына
ярашывлукъгъа адамлар йибергени ва оьзлер де баргъаны негер шагьатлыкъ
эте?
7. Савдатны
атасы
-
жаваплы
ишлерде
ишлеген
коммунистни
гьисапсыз къыйра хасиятын суратлап автор не деп айтма сюйген?
Охувчулар текстден чебер аламатланы табып, «узун бойлу, генг яврунлу»,
21
«дегерек сув уллу къара гёзлер лавуллай эди», «авзуна сув алгъандай болуп
къалды», «къагьрулу», «юрегине итти бизни учу къадалгъандай», «яшаву
увдай аччы болуп токътады» оланы къоллаву булан язывчу асарны
чеберлигин гючлендиргенни гёрсетелер.
Шу дарсда учитель охувчулагъа язывчуну яшавдагъы намусгъа, ягьгъа,
сюювге багъышлангъан янашыву, адам яшавда оьз ерин тапмакъ талайны лап да
аслусу экенин, адамны танып бажармакъ, огъар тюз багьа берип
бажармакъда адамны насиби экенин де англата.
2.1. Эпос асарланы уьйренив
Школада къумукъ адабият дарсларда эпос асарланы уьйрегенде учитель
охувчулагьа бир башлап эпос асарлар деп не йимик асарлагьа айтылагъанны ва
оланы не йимик башгьалыкълары барны англата.
Эпос деп алдынгъы девюрлерде яратыла гелген халкъ йырлагъа,
поэмалагъа ва хабарлагьа айтыла. Эпос деген сёзню чебер адабиятгъа гёре
маънасы инсанланы яшавундан хабарлайгъан оьлчевлю чебер асар демек
бола. Эпосгъа хабар къайдада яратылгъан сюжетли роман, повесть, хабар,
очерк, масал, фельетон ва поэзия жанрланы къуршайгьан сюжетли адабият
асарлар гире.
Эпос асарларда игитни яшаву гьакъында айтыла, игит ортакъчылыкъ
этеген агьвалатлар ва ону башгъа игитлер булангъы аралыгъы суратлана.
Школаны программасына гёре эпос асарлар гьар класда уьйрениле.
Эпос асарлар уьч тюрлю бола: гиччи асарлар, орта асарлар ва уллу асарлар.
Гиччи асарларда адамны яшавундан бир гесеги суратлана, кёбюсю гьалда шо
асарлар хабар формада языла. Орта эпика асарлар игитни яшавунда бир уллу
белюгюн, ону яшавундан бир гесегин суратлай, игитни ортакъчылыкъ этеген
агьвалатларын гёрсете. Бу асарлагъа повестлер гире.
Школаны программасына гёре 8-нчи класда Нугьай Батырмуразаевни
«Языкъ Гьабибат» деген повести, 9-нчу класда Агьматхан Абу-Бакарны
22
«Къалалы къыз» деген повести, Алим Къабардиевни «Жансари» деген
повести, Гьайбулла Давутовну «Орман булакъ» деген повести, Зарипат
Атаеваны «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деген повести,
Магьаммат-
Солтан Ягьияевни «Топуракъ сейлей» деген повести (7 класс), 11-нчи класда
Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Уьч гюнеш» деген повести, Камал Абуковну
«Мен гюнагьлыман, Марьям» деген повести, Ислам Казиевни «Мени алтын
чабагъым» деген, Шарип Альберивени «Яшыртгьын яра» деген повести
уьйрениле.
Уллу эпика асарларда баш игитни яшаву савлай суратлана, оланы
аралыгъы, агьвалатларда ортакъчылыкъ этеген ерлери генг кюйде герсетиле. Бу
асарлагъа романлар гире.
Школада программагьа гёре 7-нчи класда Баммат Атаевни «Шавхалны
гиччи уланы» деген романындан белюклер, 11-нчи класда «Шо ёл булан» деген
романдан белюклер, Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Бир оьрню - бир эниши»
деген романындан белюклер уйрениле. Учитель охувчулагьа эпос асарланы
гьакъында шулай англатывлар бере: адабият асарны язылгъан формасын, ону
барышын тергеген заманда, онда биз хабарлавну ва суратлавну гёрмеге
болабыз. Хабарлав - асарда ортакъчылыкъ этеген игитни яшаву ва ону
башындан гетген гьалланы гьакъындан хабар айтмакъ, сейлемек бола.
Кёбюсю гьалда, хабарлавну автор оьзю юрюте. Охувчуланы тилин
оьсдюрювде хабарлав ва суратлав аслу ерни тута, охувчулагъа охутуп хабарлап
билмеге, оюн, пикрусун англатып бажармагъа кёмек эте.
Язывчуну биографиясын гечеген дар слар охувчуланы тилин
оьсдюрювге имканлыкъ бере. Масала, 5-нчи класны охувчулары язывчуланы
яратывчулугъу гьакъында хабарлайлар. Сонг хабарланы охуп, оланы авуздан
хабар этип айталар, ёлдашлары жавапларын толтуралар. Тюпдеги класларда
гьар дарсда охувчуланы хабар къурма уьйретсе, оьрдеги класларда тийишли
кюйде хабар къурмагъа, языв ишлени кютме охувчулагъа тынч бола.
Эпос асарланы гечегенде 5-6-нчы класланы охувчулары оьзлени
пикруларын, ойларын айтып бажарма, баш игитлени ва асардагъы башгъа
23
игитлени хасиятлап бажарма уьйренелер. Масала, 6-нчы класда гечилеген
«Барият» деген асаргъа гёре шулай иш кютюле: учитель охувчулар булан баш
игити Бариятны хасиятлай - гьакъыллы, билимли, абуру булангъы къыз, оьр
уьстюнлюклеге етишген къыз, тарихи илмуланы кандидаты деген атгъа ес
болгъан. Сонг ону анасы Бурлиятны хасиятлай: гьакъыллы, намуслу,
чыдамлы, оьзюн тутуп бажарагъан тиштайпа.
Учитель охувчулагъа авуздан хабар къурмагъа тапшура. Охувчулар
текстге гёре авуздан хабар къуралар. Асардагъы аслу пикруну айыралар,
токъташдыралар. Асарны чечмеге, ону аслу маънасын ачма къаст этелер.
Асардагьы бир-бир агьвалатланы суратлайлар, натижа чыгъарма
уьйренелер.
7-нчи класда Къазбек Мазаевни «Периште» деген асарын (повестин)
гечегенде текстге гере шулай иш кютюле: охувчулар текстге гере авуздан
хабар къуралар: «Бу повестде айтылагъан ишлер 19-нчу юз йылда
Дагьыстанда бола. Шо заманларда Къазикъумукъда Агъалархан деген хан
гьукму сюрген. Ол Къазикъумукъ халкъгьа кёп зулмулар гёрсетген. Бу асарда
Гули деген бек гёзел, пагьмулу шаир ва йырав къызны къысматы суратлана.
Гули яшлай етим къала. Башлап ол Загли деген бийни уьюнде йырав бола.
Заглини къызардашы Айна бийке таргъулу Салав бийге эрге бара. Айна оьзю
булан Гулини де Таргъугъа алып гете. Таргъуда, бийни уьюнде, Гулиге
яшамагьа къыйын экенни гёрюп, рагьмулу Айна бийке Гулини, алтын
акъчалар да берип, къайтарып уьюне тавгъа йибере. Гули шо алтын
акъчаланы, тас этип къоярман деп къоркъуп, хоншусу Сайдиллагьа сакълап
турмагъа бере. Хоншулары намарт болуп чыгъалар...»
Учительни тапшурувуне гере асардагьы маъналы ерлерин суратлайлар,
масала, Гули хоншусу Сайдиллалагъа акъчасыны ва алтыныны артындан
гелгенгдеги эпизод, Гули Биринчи харш тартагъан байрамда халкъгъа
гёрюнген эпизод, Сайдилла Гулиге акъчасын ва алтын билезлигин къайтарма
гелген эпизод ва ш.б.
Сонг асарны чечме кёмек этеген соравлар бериле: Бу асар къайсы
24
темагьа багъышлангъан? Гулиге яшама неге къыйын болгъан? Сайдилла ва
ону къатыны нечик хасиятлы адамлар болгъан? Сайдилла оьзюню
намартлыгъы саялы такъсырлангъанмы? Бу асарда адамлар этген вагьшилик
неден тувулунгъан, неге адамлар о къарангылыкъны ичинде болгъан?
Учитель 7-нчи
класда
Магьаммат-Солтан
Ягьияевни
«Топуракъ
сейлей» деген асарын гечегенде, охувчуланы асарны темасына тергевюн
тарта. Асар Уллу Ватан давда жан бергенлеге багъышлана.
Текстни чечме кёмек этеген соравлар бериле:
1. Асардагъы
къызыл
следопытлар — ахтарывчулар
нечик ишлер
юрютген?
2. Камал Алимов деген ким болгьан?
3. Давну
акъубалары
арабыздан
таймагъанын,
олардан
халкъ
къутулмагъанын неден гёребиз.
4. Автор повестге
Охувчулар шу
«Топуракъ сейлей» деген ат неге
къойгъан?
соравлагъа жаваплар онгаралар, сонг натижа чыгъаралар.
Оьрдеги класланы охувчулары текстни теренден англап бажарма къаст
этелер. Асарны чечегенде текстдеги аслу пикруну, автор асарында гётереген
проблемаланы - масъалаланы токъташдыралар. Масала, 9-нчу класда
Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Бир оьрню - бир эниши» деген асары автобиографиялы романы уьйрениле. Асар къылыкъ темагъа багъышлангъан.
Учитель оьзюню гиришив сёзюнде охувчулагъа автор асарны къайсы
агьвалатлагъа кюрчюленип язгъанын англата: «М-С. Ягьияев «Бир оьрню бир эниши» деген романын яш йылларында гёргенлерине асасланып
язгъан. Шу асарда колхозлар къурулагъан питнели девюрде болгъан, миллет
арада юрюлген хатирсиз класс ябушувлар суратлангьан».
Учитель охувчулар булан текстни чечегенде гиришив сёзде этилген
лакъырлашыв эсгериле. Шо материал текстни тюз чечме кёмек эте. Масала,
охувчулар романда суратланагъан заман - адамлагъа къыйынлы колхозлар
къурулагъан питнели девюр болгъан деп токъташдыралар. Романда оьзюню
атындан хабар юрютеген яшны аты Солтан. Ону атасыны аты - Юсуп,
25
анасыны аты - Ханум, агъасыны буса - Макъсут. Булар бары да шо
къагьрулу девюрде яшагъан ва оьсген адамлар. Романны игитлери гьар-бар
масъаланы чечегенде де, шо къагьрулукъ сезиле.
Асарда политика гьаллар, аралыкълар булан янаша агьлю яшавгъа,
агьлю аралыкълагъа да мекенли тергев бериле. Юсуп оьзюню уланы Макъсут
тувгъан гече шо гече тувгъан оьзюню къурдашы Абдурагьманны къызын атапайтып къойгъан болгъан. Сезюнде табуламан деп, сонг ол Макъсутгъа шо
къызны алма да ала. Макъсут оьсген сонг булкъада гёрюп башгьа къызны Сапиятны сююп къоя. Атасыны сёзюн ер этмеймен деп, ол атасы гёрсетген
къызны алма рази бола, амма оьзю бек сюеген, кагъыз юрютген Сапиятгъа
«мен сени сюемен ва мен алагъан къатын бир заманда да магьа къатын
болмажакъ, сагъа берген сезюм сездюр. Мени сагьа бакъгъан сюювюм гюн
сайын артса тюгюл кемимей. Сен даим мени булансан», - деп язып кагъыз
йибере. Шулайлыкъ булан ишлер, гьаллар теренлеше.
Дарсда «Той» деген белюк гечиле. Дарсда текст охулгъан сонг, шулай
лакъырлашыв юрютюле: Тойгьа гьазирленив нечик суратлана, нени
герсете? Къумукъланы тоюн къужурлу ва шат этеген аламатлагъа не гире?
деген соравлагъа гере жаваплар онгаралар. Автор алдынггъы къумукъ тойну
адатларын булай суратлай, зурнайчы, накъырачы, «ёрмечи», «доммайлар»
тойну шат этеген аламатлары.
Сонг
гьалиги
къумукъ
тойланы
алдынггъы
тойлар
булан
тенглешдирелер.
«Яс» деген гесекни де дарсда гечелер. Текстни охугъан охувчулар
(анализ) чечме башлайлар. Макъсутну атасы Юсуп нечик хасиятлы адам
болгъан? Ону оьзюню ишине ва гьукуматгьа берилгени неден гёрюне?
Уьйленген жагьиллер оьзлени нечик тута, буланы арасында сувукълукъ бары
неден гёрюне? Гиччи Солтан уллуланы арасында татывлулукъ ёкъну, гелинни
генгюлсюз экенин англайгъаны нени герсете? Нени гьакъында айта?
Макъсут да, гелин де уллулагъа гьюрмет этип сыр билдирмей турагъаны
негер шагьатлыкъ эте? Юсупну васияты негер шагьатлыкъ эте? Атасы
26
оьлгенде уланлары бек къыйналгъаны нени гьакъында айта? деген соравлар
булан текст чечиле.
Зарипат Атаеваны 9-нчу класда «Къурдашлар къыйынлы гюн табула»
деген асарыда гечиле. Повестде Дагъыстанда ер тербенген вакътини суратлай.
Ер тербенивню натижасында къувунлу гьал тувулуна, халкъгъа кёп зарал бола.
Шо балагьны тайдырмакъ учун уллу гьаракат башлана. Школаланы
къурулушларына айрокъда кёп гюч бакъдырыла.
Асарны анализ этегенде шулай натижалар чыгъарыла: язывчу
асардагъы келпетлени яратывгъа жаваплы янашгъан. Повестде къыйынлы
заманларда кёмекге гелген осетин къурдашланы къайратлы келпетлери де
уста кюйде гёрсетилген.
Повестни аслу игити - школаны директору болуп ишлейген Сакинат
деген къыз. Ону жагьлыгъы, къайратлыгьы элге къыйынлы гюнлер гелгенде
айрокъда белгили бола. Сакинат къатты хасиятлы, уьттю гьакъылы булангъы
къыз экенин школаны янгыдан къургъаны ва оьрдеги школагъа ремонт
этгени гёрсете. Язывчу Зарипат Атаева учителлер Къагьир Къасумовични,
Бийгиши Татамовични келпетлерин де усталыкъ булан яратгъан. Бу эки де
адам гьакъылы булангъы, абурлу - сыйлы адамлар Сакинатгъа ёлдашлыкъ
этелер. Язывчу оьзюню повестинде башлап ишлеме сюймейген, тек артда эс
табып, тюзелип школа ёлдашлары булан къошулуп къайратлы кюйде загьмат
тёгеген Расулну келпетин де яратгъан.
2.2. Лирика асарланы уьйренив
Лирика асарланы уьйренив адабиятны методикасында лап четим
масъалалардан санала. Буссагьатгъы вакътиде оьр даражасына етген рус
адабиятны методикасында да лирика асарланы уьйренивде бир-бир
соравлагъа мекенли жаваплар ёкъ. Масала, лирика шиъруну чечме яраймы,
ярай буса нечик чечме герек, ону маъна ва гьис янларыны бирлигин нечик
сакълап герсетме герек ва ш.б.
27
Охувчулар, айрокъда тёбен класларда охуйгъанда тынч англашылагъан
асарланы кёп сюе, лирика шиърулар буса шолайлардан саналмаи. Учительни
аслу борчу тебен класлардан башлап, охувчуланы лирика асарланы чебер
охумагъа, гёнгюнден айтмагъа, оланы англамагъа, сюймеге уьйретмек. Бу ишде
учительни оьзюню чебер охуву, тизимли кюйде юрютюлеген «поэзияны беш
минутлары», шаирлер булангъы ёлугъувлар, поэзия ахшамлары ва ш. б. кёмек
эте.
Шиъругъа биринчи тынглав ону бирдокъда бёлмеген кюйде юрюле.
Булай охувну уллу маънасы бар: охувчулар шиъруну барыда яндан сезмеге
герек. Ондан сонг охувчулагъа асарны нечик англагъанлыгьы сорала.
Шиъруну биринчилей охувгъа методикада уьч ёл бар: учительни
охуву, яхшы гьазирленген яшны охуву, чебер сёзню усталарыны охуву.
Бизин гьисабыбызда, шулардан учительни чебер охуву аслу ерни тута. Неге
тюгюл, биринчилей, нечакъы яхшы гьазирленген яшда шиъруну класда
чечмей туруп, ону толу маънасын англамагьа къыйнала, шо буса асарны
тийишли даражада чебер охумагъа, охувчулагъа шиъруну толу кюйде
сезмеге имканлыкъ бермей. Экинчилей, бизин къайсы школада да
ТСО-
ланы къоллап, чебер сезню усталарына тынгламагъа имканлыкълар бар.
Буса да олай демек - бу экиде къайданы инкар этмек тюгюл,
бажарывлыкълагъа гёре оланы да къоллама герек, тек учительни жанлы сёзю
не заманда да асувлу бола.
Шиъруну чечив эвристика лакъырлашыв булан оьтгерилсе яхшы.
Муну аслу маънасы учитель охувчуланы бар билимлерине, англавларына кюрчюленип, ёрукълу соравлар булан оланы янгъы англавлагьа,
къайдалагъа, гьасиллеге оьзбашына ес болмагъа борчлу эте. Аслу гьалда шо
соравлар шиъруну савлай къуршай (агъымы, тавуш-аваз башгъалыкълары,
къапия) шиъруну булай чечив ону чебер охув булан, гёнгюнден уьйренив
булан тыгъыс байлавлукъда оьтгермек бола. Гёнгюнден уьйренив, белгили
йимик, охувчуланы гьис этивлерин гючлендире, артдыра, аривлюкню гёрюп
билмеге уьйрете. Адатлы гьалда, гёнгюнден кёп шиърулар билеген адам
28
поэзиягъа бек амыракъ бола.
Оьрдеги класларда лирика шиъруланы уьстюнде ишлер терен ва генг
кюйде оьтгериле.
Лирика асарланы уьстюнде ишлейгенде эпос, хабар жанрлагъа йимик кёп
соравлар берип чечмеге тюшмей. Шолай этсе, шиъруну савлай сезив бузула.
Амма бир-бир асарланы чечегенде шолай соравлар берилмесе де бажарылмай.
Масала, Й.Къазакъны яратывчулугъун увйренегенде - о яшагъан двюрден, о
замангъы халкъны яшавунда болгъан агьвалатлардан, Къазакъны оьзюню
къысматындан, ич яшавундан айырып къарамагъа бажарылмай.
И. Къазакъны
шиърулары
бир-бирине
тагъылып,
такрарланып,
толумлашдырып гелеген соравлар бермесе, яшлагъа оланы англамагъа
къыйын. Тек оьзге лирика асарланы, айрокъда табиат лириканы гечегенде
(А.Гьажиев, К.Султанов, Ш.Альбериев ва
оьзгелерини)
бир-нече
тюз
салынгъан соравлар булан савлай шиъруну маънасын ачмагъа бола. Булай
шиъруларда
табиатны
гьалларына,
тюслерине
тергев
бакъдырыла.
Учительни ишинде лирика асарланы уьйренеген дарсларда бир-бирине
ошайгъан, ортакъ кемчиликлер ёлугъа. Шоланы аслулары шулардыр:
1. Лирика шиъруну гечгинче огъар.... Сёз айтылмай. Шо себепден
охувчулар
шиъруну аслу маънасын сезмеге гьазир
болмай. Кёбюсю
гезиклерде, лирика асарны уьйренив ону охув булан башлана.
2. Шиъру булан
таныш болгъанча, охувчуланы тилин
оьсдюрюв
муратда сёзлюк — фразеология иш юрютюлмей къала.
3. Охувчуланы чебер охума увйретив артгъа тебериле, бир-бирде буса
огъар агьамият да берилмей.
4. Шиъруну чеберлигине, лирика игит не
йимик чебер аламатланы
кёмеклиги булан келпетленгенине аз тергев бериле.
5.
Шаирни
ич
аламатларын гёрсетмек
ойларын,
-
лирика
къаравларын, ону лирикасына хас
игитни
келпетин суратламакъ бола,
шону учун оьзге асарлары да къолланма герек бола. Бир шиъругъа гере
чыгъарылагъан
натижа шаирни яратывчулугъу гьакъындагъы англавну
29
токъташдыра.
6. Лириканы
уьйренеген
дарсларда
оьзге
предметлер
булан
байлавлукъну болдурувгъа аз агьамият бериле (рус лирика, суратлар,
тарих, макъамлар ва ш .6.)
Лирика шиърулар булан яшлар башлапгьы класларда таныш болалар,
амма бу жанырны теориясыны гьакъындан, тюрлю-тюрлю лирика асарланы
гьакъындан англавлар -6-8 класларда бериле.
6-нчы класда Йырчы Къазакъны, Къазияв Алини, Абдулвагьап
Сулеймановну, Анвар Гьажиевни ва башгъа шаирлени асарларын уьйрене
туруп, охувчулар лирика асарланы гьакъындан теория англавлагъа ес болма
башлайлар.
Лирика асар деп кёп уллу болмагъан шиъру булан яда агъымны
сакълап, проза булан язылгъан, шаирни яшавда болагъан ишлеге къаравун, ону
гьислерин, ойларын, ону талчыгъувун гёрсетеген асарлагъа айтыла. Лирика
асарда шаир яшавда болагъан ишлеге, агьвалатлагъа байлавлу болгъан
оьзюню ич ойларын, гьислерин суратлай.
Лирика асарда авторну оьзюню келпети (гьислери, ойлары, генгюлю)
суратлангъанда йимик лирика игитни девюр келпети де яратылма бола.
Лирика шиърулар яратылгъанда йимик лирика поэмалар да яратыла.
7-8 класланы охувчулары, тюрлю лирика асарланы тенглешдирип,
оланы тюрлю-тюрлю журалагъа айырып билме гереклер.
Лирика асарланы башгъалыкъларындан бириси ону къысгъа да болуп,
сёзлерини чеберлиги, байлыгъы ва терен маъналы болмакълыгъыдыр.
Школада лириканы уьстюнде ишлемекни аслу мурады — яшланы чебер
охувун камиллешдирмек, тилини байлыгьын чечмекдир. Шону учун
охувчулар адабиятны теориясындан тийишли билимлер алмагъа гереклер.
Учитель охувчулагъа гьар асарны чечегенде эпитетлени, тенглешдиривлени,
къапияланы, келпетлени, чебер асарны тилини уьстюнде ишлер юрютме
уьйрете.
«Поэзия» деген сёз бырынгы грек тилден алынгъан: бир затны
30
«болдурмакъ», «къурмакъ», «яратмакъ» деген маъналарда къоллана болгьан.
Гьалиги заманда «поэзия» деген сёз уьч тюрлю маънада къоллана:
1. Чебер сёзню гючю, къудраты булан яралгъан инче саният, гёзеллик,
гьайбатлыкъ, аривлюк.
2. Шиъру булан, йыр булан айтагъан калам.
3. Шиъруну хабардан айырагъан уьч башгъалыгъы бола:
а) агъым - шиърудагъы сатырланы бувунларыны тенглиги;
б) къапия - сатырланы ахырлары гелишив;
в) шиъруну дёртлюклеге бёлюнювю.
Къазияв
Алини
«Къувлуйгъан лепекели» деген
шиърусуну бир
дёртлюгюн алып къарайыкъ:
Бав йимик бал-къыл-лай-гъан (7 бувун)
Шо-лай а-рив те-рек-мен (7 бувун)
Гьар бир жан-гъа-ин-сан гъа (7 бувун)
А-шар у-чун ге-рек-мен (7 бувун)
Шиъруну гьар сатыры 7 бувундан къурулгъан, шугъар агъым деп
айтыла. Шиъруну экинчи ва дёртюнчю сатырлары къапиялашып гелген
(терекмен, герекмен). Оьрде охулгъан дёрт сатыр тамамлашгъан бир пикруну
гёрсете. Myна шолай этилген эки ва артыкъ сатырлагъа строфа деп айтыла.
Строфа,
кёбюсю
гьалда,
дёрт
сатырдан
къурула.
Шиъруланы
сатырларындагъы бувунлар сегиз, тогъуз, он бир ва ш. б. болма ярай.
Учитель дарсда шиъруну охуйгъанда яшлардан ону агъымын сакълап
охумакъны талап эте. Мисал учун, шиъру 7 бувунлу болса, ону охуйгъанда
гьар сатырны 7 де бувуну сакълана. Шиъруда гьар дертлюкню охуп битгенде,
гиччи токътав этиле. Гиччи токътавлар дертлюкню оьзюню ичинде де бола.
Шиъруланы охуйгъанда, бир-бир ерлерде кёп токътап, бир-бир ерлерде аз
токътап охула. Биз оьрде айтгъан йимик, токътав гиччи де уллу да бола.
Масала, шиъруну маънасы, ону бёлюклери не ерде нечик токътав болма
герекни гёрсете.
31
Учитель дарсда шиъруну уьстюнде ишлейгенде, охувчуланы чебер
охувгъа уьйретмек учун авазгъа агьамият бере, аваз нечик къолланма герекни
охувчулагьа англата. Масала, Азиз Иминагаевни «Ишчини яшаву» деген
шиърусу программагьа гёре5-нчи класда бериле. Шу шиъруну ичинде
пашман аваз булан, сабурдан охума герекли, ачувлу аваз булан, тавушну
гётерип охума герекли ерлери де бар.
Уьй-эшиксиз, ихтиярсыз, акъчасыз
Ишчи мунда йибере сав оьмюрюн.
Оразлыны боласан бир онгайы.
Ярлылыкъны яллатма тюп тамурун!
Орамларын къыдырабыз Къызларны...
Ашсыз-сувсуз тамагъыбыз къурутуп.
Ел ойнайгъан тамлагъында базарны
Бир иш тапмай биз къалгъанбыз там тутуп.
Кёмек къайда - ачны гёнгюн токъ билмес,
Къарын тоймай байлыгъындан юрекни.
Уьшюп оьлмей къышдан чыкъма эп излеп,
Къош къурабыз ягъасында Терикни.
Йырны-сарынны сатырларыны ахырындагъы авазлар адатлы кюйде
бир йимик яда бар-бирине ошап геле, шолай гелишивге къапия (рифма) деп
айтыла. Масала:
«Боранлы къыш айда да,
Яллав гелген яйда да,
Сени атынг айтылгъан
Аривлюкге къайда да».
Йырны-сарынны сатырларыны ахырындагъы авазлар адатлы кюйде
бир йимик яда бир-бирине ошап геле, шолай гелишивге къапия (рифма) деп
айтыла. Масала, оьрде берилеген къазакъ йырда къапиялашгъан сёзлер:
ювшармы, къуршармы, бошармы, ошармы, арытмай, танышмай. Сарында
32
буса «айда да», «яйда да», «къайда да» деген сёзлер бир-бирине бек ошап
чалына.
Къапия йырны-сарынны айрокъда бек арив чалынагъан, сатырларын
низамлы кюйде, толкъун-толкъун болуп дегенлей агъагъан этип, асаргъа
чеберлик, гёзеллик къоша.
Къумукъ халкъ кёп юз йылланы узагъында бек чебер, терен маъналы
йырланы ярата гелген. Бырынгъы йыравларыбызны атлары бизге белгили
тюгюл буса да, оланы йырлары бизин заманлагъа ерли етишген ва уллу
леззет бере, къувандыра, ойлашдырта, гьакъылгъа, намусгъа - ягьгъа
уьйрете...
Ярлылыкъны янгыз бизге буюргъан.
Оьмюр шулай гетерми экен, эливаш.
Мунда бизге энни тери - ювургъан,
Мунда бизин ястыгъыбыз - къара таш.
Тенглешдирив
Аш бергени болур ону къара чай,
Буламукъ да берер арпа ярмадан.
Ишлей туруп гече-гюн бир токътамай,
Азып енгил болурсан сен дорбадай.
Тенглешдирив
Айландырма амал да ёкъ тилингни
Сёзню сюймей зулмучуну таягъы
Етти керен бюклесенг де белингни,
Телейгени - шо бир маны баягъы.
Лирика асарлар къысгъа бола, шо саялы олар класда савлай охула.
Шиъруну биринчилей учитель оьзю охуй, тек алданокъ охувчуланы гьазир этип,
оланы охутма да ярай. Шиъруну башлап охулгъан кююндеп кёп зат гьасил
бола:
шиъруну
нечик
къабул
этегени,
нечик
таъсир
этгени,
ону
англайгъанлыгъы. Учитель шиъруну аян охумагъа гьазирленмесе, хаталар этме
бола, охувун да белюп тюзлеме тюше, шо буса лирика асарны, шиъруну
33
чеберлик ва маъна байлыгъын охувчугъа етишдирме четим эте.
Чебер лирика асарларда генг кюйде хас тил къураллар къоллана.
Тувра маънада къолланмай гёчюм маънада къолланагъан сёзлеге троплар
деп айтыла. Шолай сёзлерден тенглешдиривлер, эпитетлер, яшыртгъын
тенглешдиривлер жанландырывлар, метонимиялар, къопдурувлар ва ш.б.
Тенглешдирив - адабият асарларда бир предмет яда гьал артыкъ аян
болсун учун оьзге предмет яда гьал булан тенглешдириле.
Тенглешдирив тропланы чинк де простой къайдасы.
Сибирде оьзю герген къыйынлыкъланы айта туруп, Йырчы Къазакъ
булай тенглешдиривлени къоллай:
«Къазанлайын ичибизни къайнатып,
Къашыкъсыз къара сухар чайнатып,
Къунанлайын къазакълагъа екдирип...»
Дюньяланы тюрлю азабын чекдирип.
Чинк артында чырмап - чюрмеп йибердинг.
2.3. Драма асарланы уьйренив
Школадагьы охувчу яшлар 7-нчи класдан тутуп драма асарлар булан
50-70-нчи йылларда башгъа рус методист В.И. Водовозов адабият
асарланы родлагъа ва жанрлагъа гёре бёлме къарагъан В.П. Острогорский
оьзюню
китабында охувчулагъа арив гьислени англатмагъа ва олагьа уьйретмеге
тюше деп язгъан. Ол булай эки къайдагъа гере иш къурмакъны насигьат
этген: сократический (лакъырлашыв) ва академический (лекция яда учительни
хабарлаву). Бу методист чебер ва таъсирли охувгъа агьамият берген,
асарны чебер охувуна тергев берген, класдан
агьамият
бермекни
тюз
гёрген.
тышда охувгъа тийишли
Охувчуланы
къылыкъ
якъдан
тарбияламакъны оьзюню методикасында алгъа салгъан.
Адабият асарны чечив къайдаларыны уьстюнде
ишлеген, оланы
ахтаргъан ва яратгъанлардан бириси бизин асруну башында яшагъан М.А.
Рыбникова. Адабият дарсланы методикасыны уьстюнде белгили методист В.В.
Голубков ишлеген.
50-нчи йылларда бир-бир методистлер асарны чечив къайдагъа къаршы
чыгъып, зарал гелтирме де болдулар, тек 60-80-нчи йылларда ону уьстюнде
В.В. Голубков ва А.И Ревякин, Н.И Кудряшев, М.Г. Качурин ва шолай
башгъалары тюшюнюп ишлеп, чечив къайданы пайдасын токъташдырдылар.
З.Я. Рез чечив къайданы бир-нече тюрлюлерин арагъа чыгъарды
(къысгъартып, толу, сайламлы, савлай чечив). Шулай къайдалар школада
бугюн къоллана ва асарны англама, чечме, тюшюнме кёмек эте.
Асарны чечивню бир-нече кюю бар.
Асарны уьйренивде алгъасап чечив къайданы къоллама тюшмей,
охувчуланы учитель онгара, тюз ёлгъа сала, охувчуларда асаргъа иштагьлыкъ
уяндыра. Экинчи канзиде охувчулар келпетлени чечелер, асарны къурулушун
чечелер, бир-бир эпизодларын эсгерелер. Шулайлыкъда учитель охувчулагъа
авторну оюн, салгъан масъаласын, идея маънасын англама кёмек эте, авторну
тилине ва стилине охувчуланы тергевюн тарта.
Уьчюнчю канзиде - арт дарсларда савлай асарны чечив иш юрютюле.
Охувчуланы ортакъчылыгъы, оланы оьзлени ойлары, пикрулары айтыла.
Лирика асарланы уьйренегенде охувчулагъа текстлени англамагъа,
сюймеге учитель кёмек эте: Лирика асардагъы игитни, шаирни келпетлерин ич
дюнья неден болагъанын, лирика асарлар нени суратлайгъанын англата.
19
Айрокъда драма асарланы уьйренегенде охувчулагъа къыйын тие, неге
тюгюл авторну сёзю ёкъ, драма асарда игитлени лакъырлашыву бола, шону
учун бу дарсда таъсирли охув къайда ва англатыв охув къайдалар къоллана.
Бу дарсларда аян алатлар, ТСО къоллана, роллагъа гёре охув, авуздан
суратлав, лакъырлашыв къайдалар къоллана.
Школаны программасына гёре проза асарлар кёп уьйрениле,
охувчулагъа оланы чечив де къыйын тие. Орта класлардагъы охувчулар
асарланы сюжетин ва келпетлерин англап бажаралар, оьрдеги класланы
охувчулары асарны къурулшун, идея маънасын да ангалап бажаралар, тек
авторну аслу мурыдын айтып бажармайгъан гезиклер де бола. Масала, 11-нчи
класда уьйренилеген Ш.Альбериевни «Яшыртгъын яра» деген асарына гёре
охувчулар асарны идея маънасын, оьзтеречелигин, хас аламатларын айтып
бажармайлар.
Асарланы
уьйренивде
ахырынчы
натижа дарсларда
аслу
роль
ойнайлар. Бу дарсларда гечилген теманы натижасы, жамы чыгъарыла. Масала,
10-нчу класда Йырчы Къазакъны яратывчулугъуна гёре ахырынчы дарсда
охувчулар шаирни яшагъан девюрюн, о замангъы халкъны суратлангъан
яшаву гьакъында, шаирни къыйынлы къысматы гьакъында айталар. Шаирни
дюнья къараву гьакъында, ону асарларында терен философия маъна
барлыгъы, уллу къумукъ шаир Иырчы Къазакъны сёзлери айтывлагъа
айлангъанын токъташдыралар. «Насип чаяр кёп гюнагьлы насланы», «Сексенде
бир сыйы болмас малсызны», «Батыр булан къурдаш бол», «Гюнсюз
табиатда да яшав екъ», «Гьакъыллары етип арслан тутса да» ва ш.б.
калималары дарсда эсгериле.
Учительни класда юрютеген ишинде асарны чечив аслу ер тута.
Учитель охувчулагъа асарны охуп, ону англамагъа ва чечип бажармагьа кемек
эте. Асарны чечегенде билме тарыкъ затлар шулар: асарны маънасын билмек,
ону идея муратын тюз англамакъ, сюжетин билмек, игитлерин хасиятлап
билмек, табиатны суратлав, къурулушун ва асарны тилин билмек. Шу
эсгерилген компонентлер гьар асаргъа гере алына, демек гьар асарда къайсы
20
компонетге тергев берме тийишли буса, ону уьстюнде иш юрютюле. Масала
Аткъай Аджаматовну «Мен оьктеммен» деген асарын гечегенде асарны
тилине,
ону къурулушуна айрыча тергев бериле. Нугъай Батырмурзаевни
«Языкъ Гьабибат» деген асарында баш игитлени келпетлерине, асарны
темасына, гетерилген масъалаларына тергев бериле.
Асарны чечивюню уьч къайдасы бар: савлай асарны чечив, келпетлеге
гёре чечив, асардагьы гетерилеген масъалалагъа гёре чечив. Кебюсю
учителлер бу уьчде къайданы къошуп асарны чечелер. Гьалиги школаларда
асарны савлай анализ этивге агьамият бериле, асарны башгъа инче саниятны
асарлары булан тенглешдиривге де тергев бериле.
Охувчулар асарны охугъанда ону англайгъан кююне, оьзбашына ишлеп
бажарып болагъанына да агьамият бериле.
Ибрагьим Керимовну «Бир юртда» деген асарын охувчулар охуйлар, сонг
савлай хабарны чечелер.
Шу соравлар булан асарны маънасы ачыла:
1. Муса ва Савдат
бир-бирин мекенли сюегенни билгенде не этме
токъташалар?
2. Савдатны атасы Муртаза не йимик ишлерде ишлеген болгъан ва
нечик хасиятлы адам болгъан?
3. Къызын тилеме гелген Давутну неге къайтаргъан?
4. Муртаза къызыны къысматын ойлагъанмы яда буса оьзю эжелде берген
сёзюн артыкъ гёргенми?
5. Атасыны гьукмусун билгенде Савдат не деп айтгъан ва жагьиллер
артда не иш гёрген?
6. Оьзлер къошулгъан сонг да Савдат ва Муса ону ата-анасына
ярашывлукъгъа адамлар йибергени ва оьзлер де баргъаны негер шагьатлыкъ
эте?
7. Савдатны
атасы
-
жаваплы
ишлерде
ишлеген
коммунистни
гьисапсыз къыйра хасиятын суратлап автор не деп айтма сюйген?
Охувчулар текстден чебер аламатланы табып, «узун бойлу, генг яврунлу»,
21
«дегерек сув уллу къара гёзлер лавуллай эди», «авзуна сув алгъандай болуп
къалды», «къагьрулу», «юрегине итти бизни учу къадалгъандай», «яшаву
увдай аччы болуп токътады» оланы къоллаву булан язывчу асарны
чеберлигин гючлендиргенни гёрсетелер.
Шу дарсда учитель охувчулагъа язывчуну яшавдагъы намусгъа, ягьгъа,
сюювге багъышлангъан янашыву, адам яшавда оьз ерин тапмакъ талайны лап да
аслусу экенин, адамны танып бажармакъ, огъар тюз багьа берип
бажармакъда адамны насиби экенин де англата.
2.1. Эпос асарланы уьйренив
Школада къумукъ адабият дарсларда эпос асарланы уьйрегенде учитель
охувчулагьа бир башлап эпос асарлар деп не йимик асарлагьа айтылагъанны ва
оланы не йимик башгьалыкълары барны англата.
Эпос деп алдынгъы девюрлерде яратыла гелген халкъ йырлагъа,
поэмалагъа ва хабарлагьа айтыла. Эпос деген сёзню чебер адабиятгъа гёре
маънасы инсанланы яшавундан хабарлайгъан оьлчевлю чебер асар демек
бола. Эпосгъа хабар къайдада яратылгъан сюжетли роман, повесть, хабар,
очерк, масал, фельетон ва поэзия жанрланы къуршайгьан сюжетли адабият
асарлар гире.
Эпос асарларда игитни яшаву гьакъында айтыла, игит ортакъчылыкъ
этеген агьвалатлар ва ону башгъа игитлер булангъы аралыгъы суратлана.
Школаны программасына гёре эпос асарлар гьар класда уьйрениле.
Эпос асарлар уьч тюрлю бола: гиччи асарлар, орта асарлар ва уллу асарлар.
Гиччи асарларда адамны яшавундан бир гесеги суратлана, кёбюсю гьалда шо
асарлар хабар формада языла. Орта эпика асарлар игитни яшавунда бир уллу
белюгюн, ону яшавундан бир гесегин суратлай, игитни ортакъчылыкъ этеген
агьвалатларын гёрсете. Бу асарлагъа повестлер гире.
Школаны программасына гёре 8-нчи класда Нугьай Батырмуразаевни
«Языкъ Гьабибат» деген повести, 9-нчу класда Агьматхан Абу-Бакарны
22
«Къалалы къыз» деген повести, Алим Къабардиевни «Жансари» деген
повести, Гьайбулла Давутовну «Орман булакъ» деген повести, Зарипат
Атаеваны «Къурдашлар къыйынлы гюн табула» деген повести,
Магьаммат-
Солтан Ягьияевни «Топуракъ сейлей» деген повести (7 класс), 11-нчи класда
Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Уьч гюнеш» деген повести, Камал Абуковну
«Мен гюнагьлыман, Марьям» деген повести, Ислам Казиевни «Мени алтын
чабагъым» деген, Шарип Альберивени «Яшыртгьын яра» деген повести
уьйрениле.
Уллу эпика асарларда баш игитни яшаву савлай суратлана, оланы
аралыгъы, агьвалатларда ортакъчылыкъ этеген ерлери генг кюйде герсетиле. Бу
асарлагъа романлар гире.
Школада программагьа гёре 7-нчи класда Баммат Атаевни «Шавхалны
гиччи уланы» деген романындан белюклер, 11-нчи класда «Шо ёл булан» деген
романдан белюклер, Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Бир оьрню - бир эниши»
деген романындан белюклер уйрениле. Учитель охувчулагьа эпос асарланы
гьакъында шулай англатывлар бере: адабият асарны язылгъан формасын, ону
барышын тергеген заманда, онда биз хабарлавну ва суратлавну гёрмеге
болабыз. Хабарлав - асарда ортакъчылыкъ этеген игитни яшаву ва ону
башындан гетген гьалланы гьакъындан хабар айтмакъ, сейлемек бола.
Кёбюсю гьалда, хабарлавну автор оьзю юрюте. Охувчуланы тилин
оьсдюрювде хабарлав ва суратлав аслу ерни тута, охувчулагъа охутуп хабарлап
билмеге, оюн, пикрусун англатып бажармагъа кёмек эте.
Язывчуну биографиясын гечеген дар слар охувчуланы тилин
оьсдюрювге имканлыкъ бере. Масала, 5-нчи класны охувчулары язывчуланы
яратывчулугъу гьакъында хабарлайлар. Сонг хабарланы охуп, оланы авуздан
хабар этип айталар, ёлдашлары жавапларын толтуралар. Тюпдеги класларда
гьар дарсда охувчуланы хабар къурма уьйретсе, оьрдеги класларда тийишли
кюйде хабар къурмагъа, языв ишлени кютме охувчулагъа тынч бола.
Эпос асарланы гечегенде 5-6-нчы класланы охувчулары оьзлени
пикруларын, ойларын айтып бажарма, баш игитлени ва асардагъы башгъа
23
игитлени хасиятлап бажарма уьйренелер. Масала, 6-нчы класда гечилеген
«Барият» деген асаргъа гёре шулай иш кютюле: учитель охувчулар булан баш
игити Бариятны хасиятлай - гьакъыллы, билимли, абуру булангъы къыз, оьр
уьстюнлюклеге етишген къыз, тарихи илмуланы кандидаты деген атгъа ес
болгъан. Сонг ону анасы Бурлиятны хасиятлай: гьакъыллы, намуслу,
чыдамлы, оьзюн тутуп бажарагъан тиштайпа.
Учитель охувчулагъа авуздан хабар къурмагъа тапшура. Охувчулар
текстге гёре авуздан хабар къуралар. Асардагъы аслу пикруну айыралар,
токъташдыралар. Асарны чечмеге, ону аслу маънасын ачма къаст этелер.
Асардагьы бир-бир агьвалатланы суратлайлар, натижа чыгъарма
уьйренелер.
7-нчи класда Къазбек Мазаевни «Периште» деген асарын (повестин)
гечегенде текстге гере шулай иш кютюле: охувчулар текстге гере авуздан
хабар къуралар: «Бу повестде айтылагъан ишлер 19-нчу юз йылда
Дагьыстанда бола. Шо заманларда Къазикъумукъда Агъалархан деген хан
гьукму сюрген. Ол Къазикъумукъ халкъгьа кёп зулмулар гёрсетген. Бу асарда
Гули деген бек гёзел, пагьмулу шаир ва йырав къызны къысматы суратлана.
Гули яшлай етим къала. Башлап ол Загли деген бийни уьюнде йырав бола.
Заглини къызардашы Айна бийке таргъулу Салав бийге эрге бара. Айна оьзю
булан Гулини де Таргъугъа алып гете. Таргъуда, бийни уьюнде, Гулиге
яшамагьа къыйын экенни гёрюп, рагьмулу Айна бийке Гулини, алтын
акъчалар да берип, къайтарып уьюне тавгъа йибере. Гули шо алтын
акъчаланы, тас этип къоярман деп къоркъуп, хоншусу Сайдиллагьа сакълап
турмагъа бере. Хоншулары намарт болуп чыгъалар...»
Учительни тапшурувуне гере асардагьы маъналы ерлерин суратлайлар,
масала, Гули хоншусу Сайдиллалагъа акъчасыны ва алтыныны артындан
гелгенгдеги эпизод, Гули Биринчи харш тартагъан байрамда халкъгъа
гёрюнген эпизод, Сайдилла Гулиге акъчасын ва алтын билезлигин къайтарма
гелген эпизод ва ш.б.
Сонг асарны чечме кёмек этеген соравлар бериле: Бу асар къайсы
24
темагьа багъышлангъан? Гулиге яшама неге къыйын болгъан? Сайдилла ва
ону къатыны нечик хасиятлы адамлар болгъан? Сайдилла оьзюню
намартлыгъы саялы такъсырлангъанмы? Бу асарда адамлар этген вагьшилик
неден тувулунгъан, неге адамлар о къарангылыкъны ичинде болгъан?
Учитель 7-нчи
класда
Магьаммат-Солтан
Ягьияевни
«Топуракъ
сейлей» деген асарын гечегенде, охувчуланы асарны темасына тергевюн
тарта. Асар Уллу Ватан давда жан бергенлеге багъышлана.
Текстни чечме кёмек этеген соравлар бериле:
1. Асардагъы
къызыл
следопытлар — ахтарывчулар
нечик ишлер
юрютген?
2. Камал Алимов деген ким болгьан?
3. Давну
акъубалары
арабыздан
таймагъанын,
олардан
халкъ
къутулмагъанын неден гёребиз.
4. Автор повестге
Охувчулар шу
«Топуракъ сейлей» деген ат неге
къойгъан?
соравлагъа жаваплар онгаралар, сонг натижа чыгъаралар.
Оьрдеги класланы охувчулары текстни теренден англап бажарма къаст
этелер. Асарны чечегенде текстдеги аслу пикруну, автор асарында гётереген
проблемаланы - масъалаланы токъташдыралар. Масала, 9-нчу класда
Магьаммат-Солтан Ягьияевни «Бир оьрню - бир эниши» деген асары автобиографиялы романы уьйрениле. Асар къылыкъ темагъа багъышлангъан.
Учитель оьзюню гиришив сёзюнде охувчулагъа автор асарны къайсы
агьвалатлагъа кюрчюленип язгъанын англата: «М-С. Ягьияев «Бир оьрню бир эниши» деген романын яш йылларында гёргенлерине асасланып
язгъан. Шу асарда колхозлар къурулагъан питнели девюрде болгъан, миллет
арада юрюлген хатирсиз класс ябушувлар суратлангьан».
Учитель охувчулар булан текстни чечегенде гиришив сёзде этилген
лакъырлашыв эсгериле. Шо материал текстни тюз чечме кёмек эте. Масала,
охувчулар романда суратланагъан заман - адамлагъа къыйынлы колхозлар
къурулагъан питнели девюр болгъан деп токъташдыралар. Романда оьзюню
атындан хабар юрютеген яшны аты Солтан. Ону атасыны аты - Юсуп,
25
анасыны аты - Ханум, агъасыны буса - Макъсут. Булар бары да шо
къагьрулу девюрде яшагъан ва оьсген адамлар. Романны игитлери гьар-бар
масъаланы чечегенде де, шо къагьрулукъ сезиле.
Асарда политика гьаллар, аралыкълар булан янаша агьлю яшавгъа,
агьлю аралыкълагъа да мекенли тергев бериле. Юсуп оьзюню уланы Макъсут
тувгъан гече шо гече тувгъан оьзюню къурдашы Абдурагьманны къызын атапайтып къойгъан болгъан. Сезюнде табуламан деп, сонг ол Макъсутгъа шо
къызны алма да ала. Макъсут оьсген сонг булкъада гёрюп башгьа къызны Сапиятны сююп къоя. Атасыны сёзюн ер этмеймен деп, ол атасы гёрсетген
къызны алма рази бола, амма оьзю бек сюеген, кагъыз юрютген Сапиятгъа
«мен сени сюемен ва мен алагъан къатын бир заманда да магьа къатын
болмажакъ, сагъа берген сезюм сездюр. Мени сагьа бакъгъан сюювюм гюн
сайын артса тюгюл кемимей. Сен даим мени булансан», - деп язып кагъыз
йибере. Шулайлыкъ булан ишлер, гьаллар теренлеше.
Дарсда «Той» деген белюк гечиле. Дарсда текст охулгъан сонг, шулай
лакъырлашыв юрютюле: Тойгьа гьазирленив нечик суратлана, нени
герсете? Къумукъланы тоюн къужурлу ва шат этеген аламатлагъа не гире?
деген соравлагъа гере жаваплар онгаралар. Автор алдынггъы къумукъ тойну
адатларын булай суратлай, зурнайчы, накъырачы, «ёрмечи», «доммайлар»
тойну шат этеген аламатлары.
Сонг
гьалиги
къумукъ
тойланы
алдынггъы
тойлар
булан
тенглешдирелер.
«Яс» деген гесекни де дарсда гечелер. Текстни охугъан охувчулар
(анализ) чечме башлайлар. Макъсутну атасы Юсуп нечик хасиятлы адам
болгъан? Ону оьзюню ишине ва гьукуматгьа берилгени неден гёрюне?
Уьйленген жагьиллер оьзлени нечик тута, буланы арасында сувукълукъ бары
неден гёрюне? Гиччи Солтан уллуланы арасында татывлулукъ ёкъну, гелинни
генгюлсюз экенин англайгъаны нени герсете? Нени гьакъында айта?
Макъсут да, гелин де уллулагъа гьюрмет этип сыр билдирмей турагъаны
негер шагьатлыкъ эте? Юсупну васияты негер шагьатлыкъ эте? Атасы
26
оьлгенде уланлары бек къыйналгъаны нени гьакъында айта? деген соравлар
булан текст чечиле.
Зарипат Атаеваны 9-нчу класда «Къурдашлар къыйынлы гюн табула»
деген асарыда гечиле. Повестде Дагъыстанда ер тербенген вакътини суратлай.
Ер тербенивню натижасында къувунлу гьал тувулуна, халкъгъа кёп зарал бола.
Шо балагьны тайдырмакъ учун уллу гьаракат башлана. Школаланы
къурулушларына айрокъда кёп гюч бакъдырыла.
Асарны анализ этегенде шулай натижалар чыгъарыла: язывчу
асардагъы келпетлени яратывгъа жаваплы янашгъан. Повестде къыйынлы
заманларда кёмекге гелген осетин къурдашланы къайратлы келпетлери де
уста кюйде гёрсетилген.
Повестни аслу игити - школаны директору болуп ишлейген Сакинат
деген къыз. Ону жагьлыгъы, къайратлыгьы элге къыйынлы гюнлер гелгенде
айрокъда белгили бола. Сакинат къатты хасиятлы, уьттю гьакъылы булангъы
къыз экенин школаны янгыдан къургъаны ва оьрдеги школагъа ремонт
этгени гёрсете. Язывчу Зарипат Атаева учителлер Къагьир Къасумовични,
Бийгиши Татамовични келпетлерин де усталыкъ булан яратгъан. Бу эки де
адам гьакъылы булангъы, абурлу - сыйлы адамлар Сакинатгъа ёлдашлыкъ
этелер. Язывчу оьзюню повестинде башлап ишлеме сюймейген, тек артда эс
табып, тюзелип школа ёлдашлары булан къошулуп къайратлы кюйде загьмат
тёгеген Расулну келпетин де яратгъан.
2.2. Лирика асарланы уьйренив
Лирика асарланы уьйренив адабиятны методикасында лап четим
масъалалардан санала. Буссагьатгъы вакътиде оьр даражасына етген рус
адабиятны методикасында да лирика асарланы уьйренивде бир-бир
соравлагъа мекенли жаваплар ёкъ. Масала, лирика шиъруну чечме яраймы,
ярай буса нечик чечме герек, ону маъна ва гьис янларыны бирлигин нечик
сакълап герсетме герек ва ш.б.
27
Охувчулар, айрокъда тёбен класларда охуйгъанда тынч англашылагъан
асарланы кёп сюе, лирика шиърулар буса шолайлардан саналмаи. Учительни
аслу борчу тебен класлардан башлап, охувчуланы лирика асарланы чебер
охумагъа, гёнгюнден айтмагъа, оланы англамагъа, сюймеге уьйретмек. Бу ишде
учительни оьзюню чебер охуву, тизимли кюйде юрютюлеген «поэзияны беш
минутлары», шаирлер булангъы ёлугъувлар, поэзия ахшамлары ва ш. б. кёмек
эте.
Шиъругъа биринчи тынглав ону бирдокъда бёлмеген кюйде юрюле.
Булай охувну уллу маънасы бар: охувчулар шиъруну барыда яндан сезмеге
герек. Ондан сонг охувчулагъа асарны нечик англагъанлыгьы сорала.
Шиъруну биринчилей охувгъа методикада уьч ёл бар: учительни
охуву, яхшы гьазирленген яшны охуву, чебер сёзню усталарыны охуву.
Бизин гьисабыбызда, шулардан учительни чебер охуву аслу ерни тута. Неге
тюгюл, биринчилей, нечакъы яхшы гьазирленген яшда шиъруну класда
чечмей туруп, ону толу маънасын англамагьа къыйнала, шо буса асарны
тийишли даражада чебер охумагъа, охувчулагъа шиъруну толу кюйде
сезмеге имканлыкъ бермей. Экинчилей, бизин къайсы школада да
ТСО-
ланы къоллап, чебер сезню усталарына тынгламагъа имканлыкълар бар.
Буса да олай демек - бу экиде къайданы инкар этмек тюгюл,
бажарывлыкълагъа гёре оланы да къоллама герек, тек учительни жанлы сёзю
не заманда да асувлу бола.
Шиъруну чечив эвристика лакъырлашыв булан оьтгерилсе яхшы.
Муну аслу маънасы учитель охувчуланы бар билимлерине, англавларына кюрчюленип, ёрукълу соравлар булан оланы янгъы англавлагьа,
къайдалагъа, гьасиллеге оьзбашына ес болмагъа борчлу эте. Аслу гьалда шо
соравлар шиъруну савлай къуршай (агъымы, тавуш-аваз башгъалыкълары,
къапия) шиъруну булай чечив ону чебер охув булан, гёнгюнден уьйренив
булан тыгъыс байлавлукъда оьтгермек бола. Гёнгюнден уьйренив, белгили
йимик, охувчуланы гьис этивлерин гючлендире, артдыра, аривлюкню гёрюп
билмеге уьйрете. Адатлы гьалда, гёнгюнден кёп шиърулар билеген адам
28
поэзиягъа бек амыракъ бола.
Оьрдеги класларда лирика шиъруланы уьстюнде ишлер терен ва генг
кюйде оьтгериле.
Лирика асарланы уьстюнде ишлейгенде эпос, хабар жанрлагъа йимик кёп
соравлар берип чечмеге тюшмей. Шолай этсе, шиъруну савлай сезив бузула.
Амма бир-бир асарланы чечегенде шолай соравлар берилмесе де бажарылмай.
Масала, Й.Къазакъны яратывчулугъун увйренегенде - о яшагъан двюрден, о
замангъы халкъны яшавунда болгъан агьвалатлардан, Къазакъны оьзюню
къысматындан, ич яшавундан айырып къарамагъа бажарылмай.
И. Къазакъны
шиърулары
бир-бирине
тагъылып,
такрарланып,
толумлашдырып гелеген соравлар бермесе, яшлагъа оланы англамагъа
къыйын. Тек оьзге лирика асарланы, айрокъда табиат лириканы гечегенде
(А.Гьажиев, К.Султанов, Ш.Альбериев ва
оьзгелерини)
бир-нече
тюз
салынгъан соравлар булан савлай шиъруну маънасын ачмагъа бола. Булай
шиъруларда
табиатны
гьалларына,
тюслерине
тергев
бакъдырыла.
Учительни ишинде лирика асарланы уьйренеген дарсларда бир-бирине
ошайгъан, ортакъ кемчиликлер ёлугъа. Шоланы аслулары шулардыр:
1. Лирика шиъруну гечгинче огъар.... Сёз айтылмай. Шо себепден
охувчулар
шиъруну аслу маънасын сезмеге гьазир
болмай. Кёбюсю
гезиклерде, лирика асарны уьйренив ону охув булан башлана.
2. Шиъру булан
таныш болгъанча, охувчуланы тилин
оьсдюрюв
муратда сёзлюк — фразеология иш юрютюлмей къала.
3. Охувчуланы чебер охума увйретив артгъа тебериле, бир-бирде буса
огъар агьамият да берилмей.
4. Шиъруну чеберлигине, лирика игит не
йимик чебер аламатланы
кёмеклиги булан келпетленгенине аз тергев бериле.
5.
Шаирни
ич
аламатларын гёрсетмек
ойларын,
-
лирика
къаравларын, ону лирикасына хас
игитни
келпетин суратламакъ бола,
шону учун оьзге асарлары да къолланма герек бола. Бир шиъругъа гере
чыгъарылагъан
натижа шаирни яратывчулугъу гьакъындагъы англавну
29
токъташдыра.
6. Лириканы
уьйренеген
дарсларда
оьзге
предметлер
булан
байлавлукъну болдурувгъа аз агьамият бериле (рус лирика, суратлар,
тарих, макъамлар ва ш .6.)
Лирика шиърулар булан яшлар башлапгьы класларда таныш болалар,
амма бу жанырны теориясыны гьакъындан, тюрлю-тюрлю лирика асарланы
гьакъындан англавлар -6-8 класларда бериле.
6-нчы класда Йырчы Къазакъны, Къазияв Алини, Абдулвагьап
Сулеймановну, Анвар Гьажиевни ва башгъа шаирлени асарларын уьйрене
туруп, охувчулар лирика асарланы гьакъындан теория англавлагъа ес болма
башлайлар.
Лирика асар деп кёп уллу болмагъан шиъру булан яда агъымны
сакълап, проза булан язылгъан, шаирни яшавда болагъан ишлеге къаравун, ону
гьислерин, ойларын, ону талчыгъувун гёрсетеген асарлагъа айтыла. Лирика
асарда шаир яшавда болагъан ишлеге, агьвалатлагъа байлавлу болгъан
оьзюню ич ойларын, гьислерин суратлай.
Лирика асарда авторну оьзюню келпети (гьислери, ойлары, генгюлю)
суратлангъанда йимик лирика игитни девюр келпети де яратылма бола.
Лирика шиърулар яратылгъанда йимик лирика поэмалар да яратыла.
7-8 класланы охувчулары, тюрлю лирика асарланы тенглешдирип,
оланы тюрлю-тюрлю журалагъа айырып билме гереклер.
Лирика асарланы башгъалыкъларындан бириси ону къысгъа да болуп,
сёзлерини чеберлиги, байлыгъы ва терен маъналы болмакълыгъыдыр.
Школада лириканы уьстюнде ишлемекни аслу мурады — яшланы чебер
охувун камиллешдирмек, тилини байлыгьын чечмекдир. Шону учун
охувчулар адабиятны теориясындан тийишли билимлер алмагъа гереклер.
Учитель охувчулагъа гьар асарны чечегенде эпитетлени, тенглешдиривлени,
къапияланы, келпетлени, чебер асарны тилини уьстюнде ишлер юрютме
уьйрете.
«Поэзия» деген сёз бырынгы грек тилден алынгъан: бир затны
30
«болдурмакъ», «къурмакъ», «яратмакъ» деген маъналарда къоллана болгьан.
Гьалиги заманда «поэзия» деген сёз уьч тюрлю маънада къоллана:
1. Чебер сёзню гючю, къудраты булан яралгъан инче саният, гёзеллик,
гьайбатлыкъ, аривлюк.
2. Шиъру булан, йыр булан айтагъан калам.
3. Шиъруну хабардан айырагъан уьч башгъалыгъы бола:
а) агъым - шиърудагъы сатырланы бувунларыны тенглиги;
б) къапия - сатырланы ахырлары гелишив;
в) шиъруну дёртлюклеге бёлюнювю.
Къазияв
Алини
«Къувлуйгъан лепекели» деген
шиърусуну бир
дёртлюгюн алып къарайыкъ:
Бав йимик бал-къыл-лай-гъан (7 бувун)
Шо-лай а-рив те-рек-мен (7 бувун)
Гьар бир жан-гъа-ин-сан гъа (7 бувун)
А-шар у-чун ге-рек-мен (7 бувун)
Шиъруну гьар сатыры 7 бувундан къурулгъан, шугъар агъым деп
айтыла. Шиъруну экинчи ва дёртюнчю сатырлары къапиялашып гелген
(терекмен, герекмен). Оьрде охулгъан дёрт сатыр тамамлашгъан бир пикруну
гёрсете. Myна шолай этилген эки ва артыкъ сатырлагъа строфа деп айтыла.
Строфа,
кёбюсю
гьалда,
дёрт
сатырдан
къурула.
Шиъруланы
сатырларындагъы бувунлар сегиз, тогъуз, он бир ва ш. б. болма ярай.
Учитель дарсда шиъруну охуйгъанда яшлардан ону агъымын сакълап
охумакъны талап эте. Мисал учун, шиъру 7 бувунлу болса, ону охуйгъанда
гьар сатырны 7 де бувуну сакълана. Шиъруда гьар дертлюкню охуп битгенде,
гиччи токътав этиле. Гиччи токътавлар дертлюкню оьзюню ичинде де бола.
Шиъруланы охуйгъанда, бир-бир ерлерде кёп токътап, бир-бир ерлерде аз
токътап охула. Биз оьрде айтгъан йимик, токътав гиччи де уллу да бола.
Масала, шиъруну маънасы, ону бёлюклери не ерде нечик токътав болма
герекни гёрсете.
31
Учитель дарсда шиъруну уьстюнде ишлейгенде, охувчуланы чебер
охувгъа уьйретмек учун авазгъа агьамият бере, аваз нечик къолланма герекни
охувчулагьа англата. Масала, Азиз Иминагаевни «Ишчини яшаву» деген
шиърусу программагьа гёре5-нчи класда бериле. Шу шиъруну ичинде
пашман аваз булан, сабурдан охума герекли, ачувлу аваз булан, тавушну
гётерип охума герекли ерлери де бар.
Уьй-эшиксиз, ихтиярсыз, акъчасыз
Ишчи мунда йибере сав оьмюрюн.
Оразлыны боласан бир онгайы.
Ярлылыкъны яллатма тюп тамурун!
Орамларын къыдырабыз Къызларны...
Ашсыз-сувсуз тамагъыбыз къурутуп.
Ел ойнайгъан тамлагъында базарны
Бир иш тапмай биз къалгъанбыз там тутуп.
Кёмек къайда - ачны гёнгюн токъ билмес,
Къарын тоймай байлыгъындан юрекни.
Уьшюп оьлмей къышдан чыкъма эп излеп,
Къош къурабыз ягъасында Терикни.
Йырны-сарынны сатырларыны ахырындагъы авазлар адатлы кюйде
бир йимик яда бар-бирине ошап геле, шолай гелишивге къапия (рифма) деп
айтыла. Масала:
«Боранлы къыш айда да,
Яллав гелген яйда да,
Сени атынг айтылгъан
Аривлюкге къайда да».
Йырны-сарынны сатырларыны ахырындагъы авазлар адатлы кюйде
бир йимик яда бир-бирине ошап геле, шолай гелишивге къапия (рифма) деп
айтыла. Масала, оьрде берилеген къазакъ йырда къапиялашгъан сёзлер:
ювшармы, къуршармы, бошармы, ошармы, арытмай, танышмай. Сарында
32
буса «айда да», «яйда да», «къайда да» деген сёзлер бир-бирине бек ошап
чалына.
Къапия йырны-сарынны айрокъда бек арив чалынагъан, сатырларын
низамлы кюйде, толкъун-толкъун болуп дегенлей агъагъан этип, асаргъа
чеберлик, гёзеллик къоша.
Къумукъ халкъ кёп юз йылланы узагъында бек чебер, терен маъналы
йырланы ярата гелген. Бырынгъы йыравларыбызны атлары бизге белгили
тюгюл буса да, оланы йырлары бизин заманлагъа ерли етишген ва уллу
леззет бере, къувандыра, ойлашдырта, гьакъылгъа, намусгъа - ягьгъа
уьйрете...
Ярлылыкъны янгыз бизге буюргъан.
Оьмюр шулай гетерми экен, эливаш.
Мунда бизге энни тери - ювургъан,
Мунда бизин ястыгъыбыз - къара таш.
Тенглешдирив
Аш бергени болур ону къара чай,
Буламукъ да берер арпа ярмадан.
Ишлей туруп гече-гюн бир токътамай,
Азып енгил болурсан сен дорбадай.
Тенглешдирив
Айландырма амал да ёкъ тилингни
Сёзню сюймей зулмучуну таягъы
Етти керен бюклесенг де белингни,
Телейгени - шо бир маны баягъы.
Лирика асарлар къысгъа бола, шо саялы олар класда савлай охула.
Шиъруну биринчилей учитель оьзю охуй, тек алданокъ охувчуланы гьазир этип,
оланы охутма да ярай. Шиъруну башлап охулгъан кююндеп кёп зат гьасил
бола:
шиъруну
нечик
къабул
этегени,
нечик
таъсир
этгени,
ону
англайгъанлыгъы. Учитель шиъруну аян охумагъа гьазирленмесе, хаталар этме
бола, охувун да белюп тюзлеме тюше, шо буса лирика асарны, шиъруну
33
чеберлик ва маъна байлыгъын охувчугъа етишдирме четим эте.
Чебер лирика асарларда генг кюйде хас тил къураллар къоллана.
Тувра маънада къолланмай гёчюм маънада къолланагъан сёзлеге троплар
деп айтыла. Шолай сёзлерден тенглешдиривлер, эпитетлер, яшыртгъын
тенглешдиривлер жанландырывлар, метонимиялар, къопдурувлар ва ш.б.
Тенглешдирив - адабият асарларда бир предмет яда гьал артыкъ аян
болсун учун оьзге предмет яда гьал булан тенглешдириле.
Тенглешдирив тропланы чинк де простой къайдасы.
Сибирде оьзю герген къыйынлыкъланы айта туруп, Йырчы Къазакъ
булай тенглешдиривлени къоллай:
«Къазанлайын ичибизни къайнатып,
Къашыкъсыз къара сухар чайнатып,
Къунанлайын къазакълагъа екдирип...»
Дюньяланы тюрлю азабын чекдирип.
Чинк артында чырмап - чюрмеп йибердинг.
2.3. Драма асарланы уьйренив
Школадагьы охувчу яшлар 7-нчи класдан тутуп драма асарлар булан
- Parts
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 1
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 2
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 3
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 4
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 5
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 6
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 7
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 8
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 9
- Къумукъ Адабиятны Школада Уьйренивю - 10