Къумукъ Адабият - 1
КЪУМУКЪ
АДАБИЯТ
КЪУМУКЪ ТЮЗ
Кавказ тавланы темиркъазыкъ этегинден оьтеген уллу ёл бар. Бырынгъы девюрлерден берли огъар
«чилле ёл» деп, «шагь ёл» деп, орта асруларда буса
«анжи ёл» деп, «солтан ёл» деп айтыла болгъан.
Энни огъар «Ростов-Баку ёл» деп айталар.
Шо ёлну уьстюнде ерлешген Дербент шагьардан
гюнтувушгъа багъып Терик оьзенге ерли аралыкъда берекетли тюз авлакълар бар. Бырынгъы заманлардан берли ону аты - К ъумукъ тюз. К ъу
мукъ тюзню бир янын боз ювушанлы тавтюп аралыкълар, бир янын буса дарайдай сари тюслю къайыр ягъалары булангъы Каспий денгиз безей.
Ростов-Баку ёл булан барагъанлар эки якъда
яшыл биченликлени, терекли ва юзюм борлалы
бавланы, туташгъан тарлавланы, оларда буса ал
тын тюс къы лчыкълы будайланы, къувлуйгъан
лепекели гьабижайланы, бахча емишлени гёре.
Нап батагъаланы челтирли чарлакълары да, заводланы уьтю рю к тю нгю лю клери де, бавурлап
ятагъан сув-газ быргъылар да оланы тергевюн тарта.
Уллу ёлгъа къаравул нартлардай токътагъан
Салатав, Оьгюзтав, Сарихум, Таргъутав, Элдама,
Избербаш сыртлар да оьтегенлени оьктем къаршылай. Гёз алагъан чакъы ерни къуршагъан сув гюрени уфукъда кёкню гюмезине урунгъан «асси»
денгизибизни югюрюк толкъунлары олагъа къол
силлейгендей чалкъына, акъ гёбюк чача туруп ягъагъа етишип, къайыргъа синге.
Эливдей уллу тюз авлакъны ер-еринден агъагъан оьзенлер къаркъарагъа яйылагъан къан тамурлагъа ошай. Ташыгъанда ягъаларына сыймай,
эрневюнден ташлайгъан оьзенлеге Терик, Солакъ,
Я хсайсув, Ямансув, Я ры късув, А къташ , Шураоьзен, Манасоьзен, Уллучай, Гьамриоьзен деп атлар тагъылгъан.
Трассаны боюнда Хасавюрт, Къызылюрт, Магьачкъала, Каспийск, Избербаш шагьарлар, Эндирей,
Уьчгент, Къоркъмаскъала, Таргъу, Уллубийавул,
Къаягент, Башлыгент йимик уллу юртлар да бар.
Мен тувгъан, оьсген ва оьзюнде яшайгъан аявлу элимни тыш келпети, аслу гьалда, шулай.
Къумукъ тюзню чагъыны сувугъундан иссиси
кёп. Йыл боюнда гюнню шавласы эркин тиегенге,
ону берекетли топурагъында къылчыкълы ашлыкъ-
лардан арпа-будай булан янаша, иссини кёп сюеген
бюртюклю баркаманлар - гьабижай, тари, чалтик,
гюлайлан, бурчакъ оьсе. Бав-бахча емишлерден
алма-гьармутдан башлап, харбуз-пастангъа ерли
бола. Эндирейни сари будайын, Кёстекни акъ дюгюсюн, Халимбекавулну балдай баълисин, Таргъуну туршлу жибижейин, Къарабудагъгентни къара
коканын, Къаягентни боз согъанын ким сюймей.
К ъум укъ тю зню Терик бою ндагъы «Додрае»
агъачлыкъны къубагийиги, Солакъ бойну къувукъазы, Эрпелини юваш аюву, Къарабурну къара
къабаны, Башлыны гёк бёрюсю элибизни жанлы
табиатыны оьзюнден оьктем болмагъа тюшеген ниъматыдыр.
Къумукъ тюз оьтесиз чомарт эл. Огъар: «Ач гелгенни тойдургъан, геч гелгенни къондургъан» деп
негьакъ айтылмай.
Мен тувгъан, оьсген, оьзюнде яшайгъан аявлу
элимни ич келпети, аслу гьалда, шулай.
Гьалиги Къумукъ тюзню топурагъында адамлар бырынгъы таш алатланы девюрюнден берли
яшай. Багъыр ва темир алатлар къолланагъан вакътиде Къумукъ тюзде инсан жамият амалгъа геле,
гьайванчылыкъ ва топуракъчылыкъ тармакълар
тувулуна.
Магьачкъаланы ювугъундагъы Терен айры къолну ягъасында, Къаягент райондагъы Мамай къотанда, Эндирейни Къызыл ярыны уьстюнде, Къапчыгъайда, Таргъу тавда башгъа-башгъа йылларда
табулгъан бырынгъы хырслар ва алатлар: таш балталар, таш оракълар, тотуя савут-саба, темир бичакъ, чапгъылар ва оьзгелери ишни гьакъыкъаты
шолай экенликни шагьатлары.
Гьалиден эки минг ярым йылдан да алда Кас
пий тюзлюгюнде авар, сувар, неде сувэр, агъачэр
деп тюрк ат амалгъа гелген ва «авчу халкъны»
(авчулукъ касбу булан яшайгъан халкъны) англатгъан.
«Х алкъ» деген маънаны бермек учун бырынгъы тюрк тилде «ар» булан янаша «эр» сёзю де
къоллангъан.
«Агъач» сёзюне «эр» къошулуп болгъан «агъа
чэр» «агъачлыкъ халкъын» англатгъан. «Сув» сё
зюне «ар» не де «эр» къошулуп «сувар, не де «су
вэр» амалгъа гелген.
Эсгерилген къавумлардан-халкълардан бираз
гечге таба К ъумукъ тюзде яшагъан гуннлар да,
булгъарлар да тюрк тилинде сёйлегенлик бел гили.
Ш о тил буса къумукъ тилни бырынгъы бутакъларындан бириси.
Янгы тарихни VI-X асруларында Къумукъ тю з
де Хазар пачалыгъы гьакимлик сюрген. Шо девюрде
тюрк тили мугькамлашгъан.
VII асруну биринчи яртысыны ахырына таба
арап елевчюлени чапгъынлары башланмакъ Хазар
пачалыгъын къыйынлы гьалгъа салгъан. Буса да
шо пачалыкъ арап елевчюлеге эки юз йылгъа ювукъ
къаршылыкъ этмеге бажаргъан. Уьстевюне огъар
Киев князыны дружиналары да чапгъын эте бол
гъан. Эки де якъдан гелеген гючлю урувланы, айрокъда ич къаршылыкъланы натижасында осаллангъан Хазар пачалыгъы тозулгъан.
X -X I асруларда къумукъ тюзде Къыпчакъ ханлыгъы болгъан. Къыпчакъ ханлыгъын монгол ордулары бузгъан. К ъы пчакълар К ъум укъ тюзде
Чингис ханны ордуларына къарш ы игит кюйде
ябушгъан, тек оьзлени азлыгъына гёре гюч этип
болмагъан.
.
Орта Азиясындан акъсакъ Тимурну къудратлы асгери Къумукъ тюзню татывлукъда яшайгъан
халкъына чапгъын этген. Къумукъ асгерлер Терик оьзенде уллу уруш да Токътам ы ш ханны
ягъын тутуп ябушгъан. Тимурну асгерлери Токътамышдан уьст гелген.
Шулайлыкъда XIV-XV асруларда Къумукъ тюзде
КЪУМУКЪ халкъ тувулуна, къумукълар харлысыз пачалыгъын къура. Огъар Къумукъ шавхаллыгъы деп айтыла.
XVI
асруну экинчи ярты сы нда Гюнтувуш дан
Иран шагьлары, Гюнбатышдан Тюркия солтанлары ва Къырым ханлары Къумукъ тюзге асгерлерин йиберип къарай, болса яхш ы лы къ, болмаса
яманлыкъ булан да онда беклешмеге сюе. Ш о асруну ахырына таба К ъумукъ тюзню тёрюне рус
пачаны елевчю асгерлери геле...
Къарагъыз, Къумукъ тюз нелер гёрмеген? Нелер гёрсе де чи о дёнмеген ва оьз харлысызлыгъын
сакълагъан.
Мен тувгъан, оьсген, оьзюнде яшайгъан аявлу
элимни тарихи келпети, аслу гьалда, шулай.
ЙЫРЧЫ КЪАЗАКЪ
Йырчы Къазакъ - къу
мукъ халкъны макътавлу
уланы , тенги ёкъ уллу
шаири. Ол оьзюню бюсбютюн оьмюрюн миллетине ба гъ ы ш л а гъ а н , ону
учун жанын да къурбан
этген.
Йырчы Къазакъ, халкъ
арада айтылагъан кюйде
] 1830-нчу йылда алдынгъы
Т ем и рхан ш ура ок р у гн у
Муелимавул деген юртунда Татархан деген сабанчыны агьлюеюнде тувгъан.
Гьали Буйнакский районну Атланавул юрту. Йыр
чы Къазакъда шаирлик пагьмуну оьрюм чагъынданокъ эс этген лер. Узакъ къалмай ону аты айланадагъы юртлагъа, шагьарлагъа яйылып гетген.
Йырчы Къазакъ шонча да пагьмулу болгъан чы,
къомуз черте туруп, йыр чыгъарып йырлай бол
гъан, оьзюню де бек англы тавушу да болгъан.
Йырчы Къазакъны гьакъындагъы хабар о заман
Капиркъумукъда таш къаяны башында къыркъ
уьйлюк къалалар этип яшайгъан Дагъыстанны валиси Абумуслим шавхалгъа да етишген. Шавхал
йыравну Къалагъа чакъырыгъыз деп буйрукъ эт
ген.
Шавхал Йырчы Къазакъ оьзюн макътап йырлар чыгъарар деп умут эте болгъан, тек шайр ону
макътап йырламагъан. Биревюлейине, ол ярлы
уланланы менлигин, къоччакълы гъы н макътап
йырлай болгъан. Бай-бийлер де муну бек ушатмагъан.
Йырчы Къазакъны Атабай деген жан къурдашы болгъан, оьзю де бек чарчымлы, чартлап гетме
турагъан, бийип оьзюнден гьеч ким озмагъан улан
болгъан. Къазакъ булан Къалагъа геле-гете туруп,
ол шавхалны абзарындагъы бир бек гьайбат къараваш къызны сююп къала. Йырчы Къазакъ къурдашына шо къызны алмагъа кёмек этмеге къарагъан, тек шавхалны адамлары разилик бермеген.
Дагъы амал этип бол май, жагьиллер къызны Къаладан къачырып алып гетгенлер.
Бу ишге шавхал бек къазаплангъан. Тез Къа
закъны да, Атабайны да табып гелтиригиз деп буйрукъ этген. Табып болмагъанлар... Олар Дагъыс
тан дан чыгъып, Мычыгъышгъа, Акъташ авух де
ген юртгъа чыгъып гетгенлер.
Ахырда олар, шавхал оьзлени гечген деген хабарны эшитип, ят эллерде айлана туруп тазза ялкъып, Дагъыстангъа къайтып геле.
Эки де жагьилни, бутун-къолун да бугъавлап,
Сибирге ятап этип йибере. Болжалы битип, олар
къайта, тек Абумуслим шавхал оланы Дагъыстан
гъа гирме къоймай. Йырчы Къазакъ о заман Терек
областгъа гиреген Хасавюрт округну Ботаюрт де
ген юртуна барып яшама борчлу бола.
Бир гече, къычырып уьйден чыгъарып, бий лер
гьакъгъа тутгъан адамлар, гечеликден пайдаланып,
Йырчы Къазакъны кимбилди этип оьлтюре.
Агьлюсю, таныш-билиши, юртлу уланлар, нечакъы излесе де, сюегин сама да табып болмайлар.
Йырчы Къазакъны йырларыны сыйын яхшы билеген шайр ва алим Магьаммат-Апенди Османов
Йырчы Къазакъны сюегин тапгъан адамгъа кёп
акъча бережегин айтып, газетлерде билдиривлер
де чыгъаргъан; ийис билеген итлери булангъы адамланы гелтирип, излетип де къарагъан - ондан да
гьеч пайда чыкъмагъан.
Уллу шайр яратгъан къудратлы йырлар, къу
мукъ халкъ бар чакъы, гьар-бир намуслу адамны
юрегинде яшажакъ, янгы-янгы намус ишлеге ругьландырып туражакъ, неге тюгюл, Йырчы Къазакъ
халкъ учун яшагъан, ону учун жанын да къурбан
этген.
Й ырчы К ъазакъ
НЕ БИЛЕЙИМ, ЮЗ ДЫНКЪЫ БАР ХАНЛАНЫ
Герменчиклер алды терен къолму экен,
Гючлюлеге геч деп бармакъ солму экен?
Гючлюлеге геч деп биздей баргъан сонг,
Гюренлеге байлап салмакъ ёлму экен?
Алескендер, арслан бийим, жан бийим,
Алыслардан алмаз гелсе ялына,
Асырамай бермек душман къолуна
Атолугъа алтын, инжи - шолму экен?
Тусари бавлар йимик толкъунлум,
Толкъунлу денгизлердей гьакъыллым,
Дувансыз палан сёзге тынгламакъ,
Шавхал бийим, сагъа ошагъан шолму экен?
Бутларыбыз бугъав булан къантарлап,
Къолларыбыз шынжыр булан бек этип
Гезетгенинг гесекму экен, молму экен,
Гёк атлар гелер гюнлюк ёлму экен?
ю
Гьисабы ёкъ биз юрюген ёлланы,
Башыбыздан гетген къыйын гьалланы.
Тюз авлакъны къынгыр этип гёрсетген,
Не билейим, юз дынкъы бар ханланы.
Азаплар чекдик, сув гечдик,
Агъувлар чайнап, ув да ичдик,
Агъувлар аччы, ув гючлю,
Артылып гюнлер гетди гьёкюнчлю.
Асы л хан л ар, айдай бетин балкъытып,
Гюнлер йимик кюлеп, сёзюн айтмаймы?
Гёгерген кёклер йимик тавушлум,
Гюренленген гёк атлардай юрюшлюм
Эжелде бир айтгъан сёзден къайтмаймы?
Къарангылар къопгъан бизге, шавла ёкъ,
Къазакълар къувзакъ ятгъан бав да ёкъ.
Къазакълар булан бирге Къазакъгъа,
Къантарланып, биз тюшгенбиз тузакъгъа;
Тегинлейин эгер тапгъан ав да ёкъ.
Минскиден бираз ари оьтгенде,
Маскевлеге минг вёрст етгенде,
Микалавда, къысас казаметде,
Къазакълар пуч: оьлген де ёкъ, сав да ёкъ1.
1. Йырчы Къазакъны да, къурдашы Атабайны
да шавхал Сибирге не саялы йиберген?
2. Шавхалны къаласындан къурдашына къыз
къачырма кёмек этгенлик Йырчы Къазакъны не
чик хасиятын гёрсете: о къоччакъ, намуслу улан
болгъанмы яда осал иш этгенми?
1. Йыр къысгъартылып берилген.
3. Класда шиъруну тергевлю охуп, тенглешди
ривлени табып, доскагъа языгъыз, сонг тептерлеригизге гёчюрюп алыгъыз.
4. Айтыгъыз: шайр кимни не булан, нени не
булан тенглешдире?
5. Йырчы Къазакъ Абумуслим шавхалны несин
макътай ва нечик хасиятларын сёге?
ГИЧЧИРЕК БАЯНЛЫКЪ
Йырчы Къазакъны «Не билейим, юз дынкъы
бар ханланы» деген йырында аты эсгерилеген Алескендер бий деген адам кимдир?
Бизин уллу шаирибиз Йырчы Къазакъны яшавуну, ол язгъан йырланы гьакъында, наслуданнаслугъа бериле туруп, бир хыйлы хабарлар бизин
гюнлеге ерли сакълангъан. Ш оланы бирисинде
Алескендер бийни гьакъында булай айтыла. Алескендер, Абумуслим шавхалны яхш ы таныйгъан,
ону хасиятларын билеген, шавхалны ювукъ адамларыны бириси, орус асгерде къуллукъ этип, полковникни даражасына етишген, къудратлы, оьз
менлиги булангъы адам.
Биревлер Алескендер къапчыгъайлы бий болгъан
дейлер, башгъалар буса огъар агъачавуллу бий дей.
Нечик алай да, Мычыгъышдан къайтып гелеген
къазакълагъа ёлда Алескендер бий ёлугъуп къала.
Бий олагъа, мен шавхалны сизден гечдирермен деп
айтып, тувра къалагъа алып гелип, Абумуслимни
къолуна берип къоя. Тек оьзгелер айтагъан кюйде
Алескендер бий къазакъланы къалагъа гелтирмей,
оьзюню Герменчик деген къотанына алып бара.
Алескендер бий йыбав-тойну кёп сюеген адам
болгъан дейлер. Ш о саялы ол бир нече гюнлер
Йырчы Къазакъны оьзюню ожагъында сакълай,
йыбав эте. Алескендер бий къазакъланы яшырып
тура деген хабар шавхалгъа етише. Ону билеген
бий, Къазакъны да, Атабайны да, Темирханшурагъа элтип, орус гьакимлени къолуна бере. Шо
иши саялы Йырчы Къазакъ Алескендер бийни сёге,
оьзлени орус гьакимлеге бергенликни намартлыкъгъа гьисап эте.
Ким биле, Алескендер бий башгъача ойлаша
болгъандыр? Къазакълагъа бек ачуву чыкъгъан
Абумуслим шавхал, къолуна тюш се, оланы судсуз-дувансыз оьлтюрюп къояр деп ойлашгъандыр?
Балики, Йырчы Къазакъны да, Атабайны да орус
гьакимлени къолуна берм ек булан бий оланы
оьлюмден къутгъаргъандыр?
Озокъда, орус пача ва ону гьакимлери Йырчы
Къазакъ йимик халкъны якълайгъан, оьзлени зулмусуна къаршы адамлагъа рагьму этмеген, оланы
гьызарлагъан ва жазалагъан. Алескендер бий орус
арада да болгъан, орус законланы да билеген адам
болгъан. Эгер о л Йырчы Къазакъны, халкъ айтагъан
кюйде, орус гьакимлени къолуна берген буса (оьзюпк) йырында Йырчы Къазакъ да шолай язгъан):
«Асырамай бермек душман къолуна, Атолугъа ал
тын, инжи - шолму экен?», къазакъланы шавхалны къолуна бермеге тартынгъан болажакъ.
Алескендер къазакъланы орус гьакимлени къо
луна бергенликни йырдагъы бу сёзлер де гертилей: «бермек душман къолуна», неге тюгюл, Йыр
чы Къазакъ бир йырында да шавхалгъа «душман»
деген сёзню айтмагъан.
А т к ъай
ЙЫР ЛАП ЙЫРЧЫ КЪАЗАКЪНЫ УТГЪАН
ЯШНЫ ГЬАКЪЫНДА
Алдын заманларда тойларда, йыбав-шатлыкъ
мажлислерде йырчыланы бир-бири булан эришип
сарын, йыр айтмагъа салагъан адат болгъан. Йырлайгъанланы бирлери авазы булан оза, бирлери буса
йырлайгъан сёзлерини маънасы булан ута болгъан.
Авазы да, сёзю де булан йыр ярышда биринчиликни алгъанланы аты айрокъда айтылып, авуздан
авузгъа тюшюп, халкъгъа белгили болуп гете бол
гъан. Бир керен бир уллу тойда Ансар дейген гич
чи яш, Йырчы Къазакъ булан эришип йырлама
сюегенин айтып, ортагъа чыкъгъан. Тамашагъа
къарама сюйгенлер Йырчы Къазакъгъа Ансар бу
лан эришип йырламакъны тилеген.
- Йырла дей бусагъыз, йырлайым. Аваз якъдан
озажакъны йырламасам да билемен, - деген Йыр
чы Къазакъ.
- Балики, йырны сёзлери булан да ута бусам не
билесен? - деген Ансар.
Ансарны, гиччи яш да болуп, оьзюне бек инанып сёйлейгенин Йырчы Къазакъ бек ушатгъан.
Шолай яш чагъында оьзю де йырлама башлагъанын эсге алып, Ансар булан йырламагъа, бек сююп,
рази болгъан.
Ансар агъач къомузну, Йырчы Къазакъ йимик
узакъ чертип турмай, йырламагъа башлагъандокъ,
Йырчы Къазакъ йимик, къомузну тамгъа сюеп,
къомузгъа сёйлейгенде йимик этип, арт-артындан
айтып йырлап йиберген.
Ансарны авазы, кекели къатып битмеген бала
хоразны тавушу йимик, Йырчы Къазакъны ава
зы буса ата хоразны ки йим ик чы гъа болгъан,
тек сёзлеге гелгенде, яшны сёзлери Йырчы Къа
закъны сёзлеринден артыкъ чебер, артыкъ маъналы чыкъгъан. Тынглайгъан халкъ чы нечик де,
Йырчы Къазакъ да, тамаша-гьайран болуп, А н
сарны к ъ у ч ак ъ л а гъ а н . С ю ю н м екн и гю чю н ден
Йырчы Къазакъ, Ансарны папахын чечип, ону
башына оьзюню папахын гючден салгъан, яшны
папахын буса оьзюню башына къондургъан. А н
сар уллу кекелли гиччи хоразгъа, Йырчы Къа
закъ буса гиччи кекелли уллу хоразгъ а ошап
токътагъанлар. Тойдагъылар, бу и гёрюнюш ге къаpan, дазусуз къ уван гъ ан л ар. И ы рчы К ъазакъ
тойда да, тойдан сонг да, яхари, бу яш йырлагъан йырны биревден чи эшитгенмен дагъы деп,
сёйлене болгъан.
Ансаргъа о хабар етишгенде, Ансар: «Мен йырлагъан йыр чы, Къазакъ агъавдан мен гиччи заманымда эшитип, эсде сакълагъан йыр эди. Ону йырын йырламагъан бусам, мен ону утмагъа болмажакъны о билмеди», - деген.
Йырчы Къазакъ, къомуз черте туруп, оьзюнден
чыгъаргъан йырланы, бир керен йырласа тюгюл,
дагъы йырламагъан деп айталар. Амма гёресиз,
гиччи яшлагъа ерли халкъ ону йырларын ол бир
йырлагъандокъ эсинде сакълагъан.
Йырчы Къазакъны йырларыны гючюн, чеберлигин шо да гёрсете.
1.
Ансар оьзю булан эришип йырламагъа сюе
дегенде, Йырчы Къазакъны не зат эсине гелген?
2. Йырчы Къазакъ Ансарны къайсы хасиятын
ушатгъан?
3. Ансар оьзю йыр айтып утгъанда, Йырчы Къа
закъ нечик адам болгъанны гёрсете?
4. Ансар йырлайгъанда оьзюн нечик тута бол
гъан ва шону ол кимден уьйренген? Хабарны шо
ерин бирдагъы керен къайтып охугъуз.
5. Ансар оьзю кимни йырын йырлап утгъанны
Къазакъ неге билмеген?
6. Гертисин айтгъанда, йыр ярышда ким озгъан:
шо гьакъда сорагъанда, Ансар нечик жавап берген?
7. Дагъыстанны халкъ шаири Аткъай халкъдан
язып алгъан бу хабарны маънасы недир, халкъ
оьзюню уллу йыравуна нечик багьа берген?
Магъаммат Атабаев
ТАШ УЛАН
Акъсакъ-Темир, яманлыкъгъа айтылгъан,
Атынг сени девюрлерден артылгъан.
Чирип битип къалмаса да лабарынг,
Халкъ арада юрюп тура хабарынг.
Ичме сув да къоймасбыз деп душмангъа,
Акъсакъ геле деп бир хабар алгъандокъ,
Булакъланы, къуюланы басдырып,
Ер ютгъандай этген дей халкъ алданокъ.
Акъсакъ-Темир Дагъыстангъа етише,
Алгъа къарап юрегине зар тюше:
Айланада асгери кёп - аш къайда?
Ашлыкъларын яллатгъанлар, айгьай да!
Кюлге дёнген абзарлары, уьйлери,
Тарлавларын тувар-маллар таптагъан.
Бавларында, тереклени орнунда,
Тюп ташлардай, тюпгючлери токътагъан.
Акъсакъ-Темир бир ягъына къараса,
Дув денгиз бар толкъун уруп турагъан:
Акъсакъ-Темир бир ягъына къараса,
Гюн гюйдюрген тавлар, ялын урагъан.
Асгерлери ари-бери чабалар,
Сув тапмайлар, къойчу яшны табалар.
Сувну башын тапгъан йимик гёргенлер,
Къойчу яшны тутуп алып гелгенлер.
Къойчу яшгъа, къоркъув билмей къарагъан,
Акъсакъ-Темир ачувланып сорагъан:
- Шунча шулай бошап къалып, дангырап,
Айт, бу якълар не балагьгъа тарыгъан?
- Акъсакъ-Темир! Бошап къалгъан бу якълар.
Халкъымны шо сагъа берген саламы.
Акъсакъ-Темир, сен бар туруп дюньяда,
Сенден уллу балагь дагъы боламы?
Топуракълар тузлу болгъан бу якъда
Халкъларымны къаны булан теринден.
Алып гетме бола буса гётерип,
Къоймас эди сагъа къарыш ерин де!
2
Книга для чтения. 4 кл.
17
Акъсакъ-Темир: - Таман яш! -деп акъыргъан, Сувну гёрсет! Сёзлерингни гечербиз.
Сув бар ерни гёреетмесенг, шу ерде,
Къойдай союп, сени къанынг ичербиз!
- Сувну гёрсет!
- Сувну гёрсет!
- Гёрсетмен!
Оьлсегиз де янып-гююп ичигиз!
Къаным мени къурбан болсун халкъымдан,
Сув ёкъ сизге! Мени къаным ичигиз!
Акъсакъ айта, ойлап этме бир амал:
- Бир тулукъ сув берип, бир къап алтын ал!
Къайтмагъанман бир де айтгъан сёзюмден Бу якъланы ханы оьзюнг болуп къал!
- Хазналарынг берип магъа къойсанг да,
Намусумну ва халкъымны сатмасман.
Шу еримде къойну йимик сойсанг да,
Акъсакъ, сагъа сув бар ерни айтмасман.
- Айтарсан! - деп, жаллатлары ёрмели
Къойчу яшны якъ-ягъындан алгъан дей.
- Айтмасман! - деп, бирден-эки яш батыр
Ш о еринде ташгъа дёнюп къалгъан дей.
Дав ёлларда кёпню гёрген, чыдагъан
Акъсакъ-Темир абдырагъан-адагъан.
Таш улангъа къарай-къарай тартына,
Акъсакъ-Темир авур минген атына.
Халкъы нечик, шолай уллу къоччакълыкъ
Чыкъгъандан сонг гьатта гиччи яшындан...
Акъсакъ-Темир Дагъыстандан гетген дей,
Акъсакъ болуп гьакъылындан-башындан.
Хабарлары хазналагъа ошагъан,
Къоччакъ ишлер унутулуп къаламы,
Бу хабар да, бизден алда яшагъан
Къоччакъ халкъны бизге къойгъан саламы.
1. Елевчю Акъсакъ-Темирни халкъ нечик къар
шы лай?
2. Акъсакъ-Темирни: «А й т, бу якълар не балагьгъа тарыгъан?» - деген соравуна къойчу яш
нечик жавап берген?
3. «Топуракълар тузлу болгъан бу якъда халкъларымны къаны булан теринден», - деген сёзлерден нени англайбыз?
4. Халкъны ана топурагъына болгъан уллу сюювню суратлайгъан сатырланы табып охугъуз.
5. Къойчу яшдан елевчю не зат талап эте?
6. Яш огъар не деп жавап берген (шо сатырла
ны табыгъыз)?
7. Акъсакъ-Темир, яшгъа сув бар ерни айтдырып болмагъанда, не гьилла къура? Огъар оьзю
айтгъанны этдирме болмагъан сонг, нечик буйрукъ
бере?
8. Халкъны хабарларыны кюрчюсюнде язылгъан
бу легенда бугюнгю адамланы негер уьйрете?
2*
19
ГИЧЧИРЕК БАЯНЛЫКЪ
Акъсакъ-Темир - Орта-Азияда пачалыкъ къургъан елевчю. Ону пачалыгъыны тахшагьары Са
марканд болгъан. Ирангъа, Закавказиягъа, Индиягъа ва оьзге ерлеге елевчюлюк походлар этген.
1395-йыл Дагъыстанны елеген. Акъсакъ-Темирге
къаршы Башлы, Таргъу, Дёргели, Къапчыгъай,
Къадар юртланы боюнда ва Терек оьзенни ювугъунда уллу давлар болгъан. Шо давланы бизин
ата-бабаларыбыз этген. Ш о гьакъда къумукъ халкъ
«Таш улан» деген легенда яратгъан. Бу шиъру да
шо хабарны кюрчюсюнде язылгъан.
Инг бы ры нгъы к ъ ум ук ъ юртланы арасында
Таргъуну атын башлап эсгерме тюш е. Ол бизин
республикабызны тахшагьары Магьачкъаланы тавлагъа бакъгъан ягъында ерлешген. Таргъутав шо
юртну баш белгиси.
Эсги къабурларын къазып юрютген ахтарывларда табулгъан маркъар савут-сабалагъа, темир къылычгъа, окъланы темир учларына, ташминчакълагъа ва оьзге тюрлю матагьлагъа кюрчюленип,
совет алимлер - археологлар В. Котович, Е. Круп
нов Таргъу бар бойда яшав бизин девюрден алдагъы 1 минг йылны аввалында, демек, гьалиден
3 минг йыллар алда, Сарматланы заманында башлангъан деп билдире.
Бизин девюрню VI асрусунда, Дагъыстангъа
Иран шагьны асгерлери, VII асруда араб халифлени черивлери елевчю чапгъынларын башлагъанда,
гьалиги Таргъу бар бойда Семендер деген шагьар
болгъан. «Тарихи Дербентнаме» деген китапда айтылгъан кюйде, таргъулар-семендерлилер араблагъа къаршы 150 йылдан да артыкъ вакътини
ичинде къаршылыкъ билдирген.
IX -X асруларда Семендер Каспий денгиз ягъаны инг уллу шагьарларындан бириси. Ол шо девюрде алдынлы саналагъан Хазар пачалыкъны тах
шагьары.
XVI
асруну экинчи яртысында Таргъугъа Мос
ква пачалыгъыны вакиллери къатнамагъа башлай.
1570-1580-нчи йылларда Таргъуда пача Иван IV
вакиллери бола. 1666-нчы йылда Дагъыстангъа
сапар чыкъгъан туркиялы таварихчи Эвлия Челеби, Таргъуну шо девюрюн суратлап, исси сёзлер
яза, онда халкъны парахат яшамагъа сюегенлигин
эсгере.
XVII
асруну экинчи яртысында Персиягъа денгиз сапар чыкъгъан Степан Разин де, Таргъуну денгиз ягъасында токътап, отряды учун сурсат алгъан.
XVII
асруда Таргъугъа рус пачаны вакиллери
кёп геле башлагъан, Таргъуну Москва булангъы
аралыкълары гючленген.
Петр I пачаны Таргъугъа геливю айрыча агьамияты булангъы иш. Ш о агьвалат 1722-нчы йылны август айында болгъан. Таргъуну шавхалы
Адилгерей пачаны гюнлюк ёлгъа алдына чыгъып
шат къаршылагъан, уьюне чакъыргъан. Уллу пачалыкъны оьр гьакъыллы падишагьы Таргъуда бир
нече гюн яшагъан.
X IX асруда пача ва Иран шагь бир-бири булан
давлар юрютегенде, рус асгерлер учун Таргъу аслу
бекликлени бириси бола.
Д екабрист, язы вчу Бестуж ев-М арлинский ва
пача гьукм у чы гъарты п давгъа йиберген шайр
А . Полежаев 1829-1830-нчу йылларда Таргъуда
хыйлы гюнлер яшагъан, чебер сатырлар язгъан.
X X асруну башында, айрокъда 1905-1907-нчи
йылларда, биринчи рус буржуазия-демократ революцияны йылларында таргъулар бийлерден топуракъланы чыгъарып алмакъ учунгъу ябуш увчу
гьаракатгъа къошулгъан. Оланы шо гьаракатына
белгили революционер Жалав Къоркъмасов ёлбашчылыкъ этген.
Таргъулу Жалалутдин Атаев де Къоркъмасовну
ябушувчу ёлдашы болгъан.
Таргъу юртдан дюньягъа аты белгили адамлар
чыкъгъан. Шайр Арсений Тарковскийни, ону ула
ны кино-режиссёр Андрей Тарковскийни пагьмусу, олар язгъан чебер асарлар, чыгъаргъан бек тизив кинолар бютюн дюньягъа аян. Тарковскийлени уллу аталары Таргъудан чыкъгъан ва къумукъ
шавхалланы тухумундан болгъан.
1. Таргъуну тарихинден сиз не билдигиз? Хабарлагъыз.
2. Таргъудан чыкъгъан къайсы къумукъ шаирлени атларын айтмагъа боласыз?
А к ъа й А к ъа ев
ТАРГЪ У
Таргъутавну бет еринде,
Ташдай болуп, Таргъу бар.
Tax къалабыз бетлеринде
Бетьярыкълы таргъулар.
Бар буса гьеч хантав къалгъан,
Бу хабарны тангласын;
Япыракълар, шо тавшалгъан,
Не хабарлай, тынгласын:
Ат гёзенлер ишлегенлер,
Асав атлар уьйретген:
А т белинден тюшмегенлер,
Тюшмес учун гьюрметден.
Атлангъанда шатлангъанлар,
Анадолну гечгенлер:
Эли учун атлангъанлар,
Эдил сувдан ичгенлер.
Макъар савут мундан чыкъгъан,
Минглеп хали-халча да:
Баш лап чагъыр мунда сыкъгъан,
Гесген алтын акъча да.
Булар сюрген, булар чачгъан
«Гьарагъызгъа! Дегизге!»
Юрт къурулуп, юзюн ачгъан
Енгсиз Хазар денгизге!
Уланлары болгъан башлы,
Бийик бёрклер гийгенлер:
Къара гёзлю, гермен къашлы
Гёзеллени сюйгенлер.
Таварихлер язгъан булар Яшамагъан тарихсиз.
Билген: бир гюн тарыкъ болар,
Тарихсизлер - тарыкъсыз.
Гьар уьй мунда - беклик къала,
Гьар терезе - къаравул:
Бар зат мунда эсге сала
Заманланы дув, авур.
Таргъу, сени пиравунлар
Сюргюнлеп де сююнген:
Шагьлар, ханлар ва къавумлар
Сагъа хыйлы сюрюнген.
Тамуру бар гьар къылыкъны
Тарта заман гьалиги:
Къатгъан эрлер къаттылыкъны
Сенден алгъан, балики?
«Тюнегюнню тирилтме, гьей!» Дейген де бар, ёлдашлар,
«Бекбилдиге» бетлевлердей
Бетлердеги сынташлар.
Мунда гюндюз гюнеш яшай,
Гюнчюдюр гьар ташына.
Гече Таргъу, гьай, не ошай
Тахшагьарны тажына!
Тартынмагъан бу тар къол лар
Тарыкълы гюн къувундан.
Неге тюгюл, бу таргъулар Къоччакъ! - деген къавумдан.
1. Ш иъруну охугъанда къумукъланы бырынгъы яшавундан сиз не билдигиз? Хабарлагъыз.
2. Таргъу юртну гёрюнюш ю суратлангъан сатырланы табып, тептерлеригизге язып алыгъыз.
3. «Тарихлени бетлеринде бетьярыкълы таргъу
лар» - деген жумладагъы «бетьяры кълы » деген
сёзню маънасын чечигиз.
4. Асрулар боюнда оьтген яшавуну алдында таргъулулар неге бетьярыкълыдыр? Шиъругъа кюрчюленип, шону нечик токъташдырма бола?
5. Бу шиъруда юртлуланы ата-бабаларыны макътавгъа тийишли нечик хасиятлары эсгерилген?
6. Оьзлени гьакъында айтылагъан «А надол»,
«Эдил» деген оьзенлени ва «Хазар денгиз» деген
денгизни русча атлары нечикдир ва шо башлапгъы атланы ким лер къойгъан, къайсы тилден алынгъан шо сёзлер? Ш о гьакъда, учитель, яшлар бу
лан класда лакъыр эт.
7. Тёбендеги сёзлени маъналарын чечигиз:
ат гёзенлер, асав, макъар савут, гермен къашлар, таварих, дув, пиравунлар, сюргюн, таж.
ЭНДИРЕЙНИ ТАРИХИНДЕН
Эндирей - къумукъланы инг уллу юртларыны
бириси - Хасавюрт районда, Салатавдан баш алып
агъагъан Акъташоьзенни орта боюнда ерлешген.
Тарихи язывлагъа къарагъанда, юртгъа бир минг
беш юз йылгъа ювукъ бола. Бырынгъы китапда
ону аты «Эндери». «Дербент-наме» деген тарихи
китапда да шолай язылгъан. Эндирей бизин девюрню У-У1 асруларында, Хазар пачалыгъыны
вакътисинде, генг кюйде белгили бола.
Гюнтувуш Европагъа, Россиягъа, Закавказиягъа,
Туркиягъа, Ирангъа барагъан кериван ёл Эндирейден оьте болгъан. У Ш асруда араплар Хазар
пачалыгъына чапгъынларын баш лай. Шону натижасында Эндери де бузула.
1616-нчы йылда Эндирейни бийи Солтанмут орус
пачагъа кагъыз яза. Кагъызында ол Эндирей бийлигин орус падишагьны ихтиярлыгъына къабул
этмекни тилей. Ш о йыл Боярская Дума (пачаны
ойчу ханасы) бийни тилевюн къабул эте.
Россиягъа къошулмакъны яхшылыгъындан юрт
хозяйство, саниятчылыкъ, алыш-беришчилик оьсе,
айланадагъы эллер булан байлавлукълар жанлана.
Эндирейде шо вакътилерде дюньягъа аты белгили таварих китапны язгъан алим Магьаммат Аваби, яда Магьаммат аль Акъташи яшагъан. Темиркъазыкъ Кавказгъа аты малим болгъан къабартылы алим Шора Бекмурзин Эндирей мадрасасында
охугъан ва сонггъу йылларда онда даре да берген.
Уллу орус шайр М. Ю. Лермонтов да, шайр
А. Полежаев де Эндирейни ювугъундагъы Внезап
ный деген беклик къалада болгъанлар. Лермонтовну «Бэла» деген хабары Эндирейни ювугъунда
болгъан агьвалатлагъа байлавлу, шайр Полежаев
Эндирейге багъышлап, бир нече шиъру язгъан.
Совет гьакимликни йылларында юртну эконо
мика ва культура яшавунда гёрмекли алмашынывлар болгъан. Мундагъы колхоз бир хыйлы йылланы боюнда республиканы инг алдынлы хозяйстволарыны бириеи гьиеапда белгили. Юртда бир мингге
ювукъ яш охуйгъан орта школа, маданият къаласы, спорт оюнланы майданы, уллу китапхана, тюкенлер ва бир нече межит ишлей.
Дагъыстанны халкъ шаирлери Къазияв Али ва
Аткъай Эндирей юртдан чыкъгъан.
Эндирейлилер къумукъ миллетни талигьинде де,
савлай Дагъыстанны тарихинде де гьар даим де
гёрмекли ер тута гелген.
МАГЬАММАТ АВАБИ АКЪТАШ И ВА ОНУ
«ДЕРБЕНТ-НАМЕ» ДЕГЕН КИТАБЫ
XVI асруларда Эндирейде Магьаммат Аваби А къ
таши деген таварихчи алим шайр яшагъан. Ол,
инг баш лап, « Д ербент-нам е» («Д ербен тн и гьа-
къындагъы китап») деген дюньягъа белгили китапны язгъан адам гьисапда белгили.
«Дербент-намеде» Дербент шагьарда ва савлай
Дагъыстанда V-XI асруларда болгъан агьвалатлар
суратлана. Ш о девюрлерде Иранны ш агьлары,
Дагъыстанны топуракъларын елеп, шагьарлар, бекликлер, юртлар къурагъанлы къны , Дагъыстандагъы хазар къавумлар булан олар этеген тюртюшювлени, сонг да араплар булан хазарланы арасында юрюлген давланы гьакъында айтыла. «Дербент-намеде» араплар оьзлер елеген Дагъыстан
АДАБИЯТ
КЪУМУКЪ ТЮЗ
Кавказ тавланы темиркъазыкъ этегинден оьтеген уллу ёл бар. Бырынгъы девюрлерден берли огъар
«чилле ёл» деп, «шагь ёл» деп, орта асруларда буса
«анжи ёл» деп, «солтан ёл» деп айтыла болгъан.
Энни огъар «Ростов-Баку ёл» деп айталар.
Шо ёлну уьстюнде ерлешген Дербент шагьардан
гюнтувушгъа багъып Терик оьзенге ерли аралыкъда берекетли тюз авлакълар бар. Бырынгъы заманлардан берли ону аты - К ъумукъ тюз. К ъу
мукъ тюзню бир янын боз ювушанлы тавтюп аралыкълар, бир янын буса дарайдай сари тюслю къайыр ягъалары булангъы Каспий денгиз безей.
Ростов-Баку ёл булан барагъанлар эки якъда
яшыл биченликлени, терекли ва юзюм борлалы
бавланы, туташгъан тарлавланы, оларда буса ал
тын тюс къы лчыкълы будайланы, къувлуйгъан
лепекели гьабижайланы, бахча емишлени гёре.
Нап батагъаланы челтирли чарлакълары да, заводланы уьтю рю к тю нгю лю клери де, бавурлап
ятагъан сув-газ быргъылар да оланы тергевюн тарта.
Уллу ёлгъа къаравул нартлардай токътагъан
Салатав, Оьгюзтав, Сарихум, Таргъутав, Элдама,
Избербаш сыртлар да оьтегенлени оьктем къаршылай. Гёз алагъан чакъы ерни къуршагъан сув гюрени уфукъда кёкню гюмезине урунгъан «асси»
денгизибизни югюрюк толкъунлары олагъа къол
силлейгендей чалкъына, акъ гёбюк чача туруп ягъагъа етишип, къайыргъа синге.
Эливдей уллу тюз авлакъны ер-еринден агъагъан оьзенлер къаркъарагъа яйылагъан къан тамурлагъа ошай. Ташыгъанда ягъаларына сыймай,
эрневюнден ташлайгъан оьзенлеге Терик, Солакъ,
Я хсайсув, Ямансув, Я ры късув, А къташ , Шураоьзен, Манасоьзен, Уллучай, Гьамриоьзен деп атлар тагъылгъан.
Трассаны боюнда Хасавюрт, Къызылюрт, Магьачкъала, Каспийск, Избербаш шагьарлар, Эндирей,
Уьчгент, Къоркъмаскъала, Таргъу, Уллубийавул,
Къаягент, Башлыгент йимик уллу юртлар да бар.
Мен тувгъан, оьсген ва оьзюнде яшайгъан аявлу элимни тыш келпети, аслу гьалда, шулай.
Къумукъ тюзню чагъыны сувугъундан иссиси
кёп. Йыл боюнда гюнню шавласы эркин тиегенге,
ону берекетли топурагъында къылчыкълы ашлыкъ-
лардан арпа-будай булан янаша, иссини кёп сюеген
бюртюклю баркаманлар - гьабижай, тари, чалтик,
гюлайлан, бурчакъ оьсе. Бав-бахча емишлерден
алма-гьармутдан башлап, харбуз-пастангъа ерли
бола. Эндирейни сари будайын, Кёстекни акъ дюгюсюн, Халимбекавулну балдай баълисин, Таргъуну туршлу жибижейин, Къарабудагъгентни къара
коканын, Къаягентни боз согъанын ким сюймей.
К ъум укъ тю зню Терик бою ндагъы «Додрае»
агъачлыкъны къубагийиги, Солакъ бойну къувукъазы, Эрпелини юваш аюву, Къарабурну къара
къабаны, Башлыны гёк бёрюсю элибизни жанлы
табиатыны оьзюнден оьктем болмагъа тюшеген ниъматыдыр.
Къумукъ тюз оьтесиз чомарт эл. Огъар: «Ач гелгенни тойдургъан, геч гелгенни къондургъан» деп
негьакъ айтылмай.
Мен тувгъан, оьсген, оьзюнде яшайгъан аявлу
элимни ич келпети, аслу гьалда, шулай.
Гьалиги Къумукъ тюзню топурагъында адамлар бырынгъы таш алатланы девюрюнден берли
яшай. Багъыр ва темир алатлар къолланагъан вакътиде Къумукъ тюзде инсан жамият амалгъа геле,
гьайванчылыкъ ва топуракъчылыкъ тармакълар
тувулуна.
Магьачкъаланы ювугъундагъы Терен айры къолну ягъасында, Къаягент райондагъы Мамай къотанда, Эндирейни Къызыл ярыны уьстюнде, Къапчыгъайда, Таргъу тавда башгъа-башгъа йылларда
табулгъан бырынгъы хырслар ва алатлар: таш балталар, таш оракълар, тотуя савут-саба, темир бичакъ, чапгъылар ва оьзгелери ишни гьакъыкъаты
шолай экенликни шагьатлары.
Гьалиден эки минг ярым йылдан да алда Кас
пий тюзлюгюнде авар, сувар, неде сувэр, агъачэр
деп тюрк ат амалгъа гелген ва «авчу халкъны»
(авчулукъ касбу булан яшайгъан халкъны) англатгъан.
«Х алкъ» деген маънаны бермек учун бырынгъы тюрк тилде «ар» булан янаша «эр» сёзю де
къоллангъан.
«Агъач» сёзюне «эр» къошулуп болгъан «агъа
чэр» «агъачлыкъ халкъын» англатгъан. «Сув» сё
зюне «ар» не де «эр» къошулуп «сувар, не де «су
вэр» амалгъа гелген.
Эсгерилген къавумлардан-халкълардан бираз
гечге таба К ъумукъ тюзде яшагъан гуннлар да,
булгъарлар да тюрк тилинде сёйлегенлик бел гили.
Ш о тил буса къумукъ тилни бырынгъы бутакъларындан бириси.
Янгы тарихни VI-X асруларында Къумукъ тю з
де Хазар пачалыгъы гьакимлик сюрген. Шо девюрде
тюрк тили мугькамлашгъан.
VII асруну биринчи яртысыны ахырына таба
арап елевчюлени чапгъынлары башланмакъ Хазар
пачалыгъын къыйынлы гьалгъа салгъан. Буса да
шо пачалыкъ арап елевчюлеге эки юз йылгъа ювукъ
къаршылыкъ этмеге бажаргъан. Уьстевюне огъар
Киев князыны дружиналары да чапгъын эте бол
гъан. Эки де якъдан гелеген гючлю урувланы, айрокъда ич къаршылыкъланы натижасында осаллангъан Хазар пачалыгъы тозулгъан.
X -X I асруларда къумукъ тюзде Къыпчакъ ханлыгъы болгъан. Къыпчакъ ханлыгъын монгол ордулары бузгъан. К ъы пчакълар К ъум укъ тюзде
Чингис ханны ордуларына къарш ы игит кюйде
ябушгъан, тек оьзлени азлыгъына гёре гюч этип
болмагъан.
.
Орта Азиясындан акъсакъ Тимурну къудратлы асгери Къумукъ тюзню татывлукъда яшайгъан
халкъына чапгъын этген. Къумукъ асгерлер Терик оьзенде уллу уруш да Токътам ы ш ханны
ягъын тутуп ябушгъан. Тимурну асгерлери Токътамышдан уьст гелген.
Шулайлыкъда XIV-XV асруларда Къумукъ тюзде
КЪУМУКЪ халкъ тувулуна, къумукълар харлысыз пачалыгъын къура. Огъар Къумукъ шавхаллыгъы деп айтыла.
XVI
асруну экинчи ярты сы нда Гюнтувуш дан
Иран шагьлары, Гюнбатышдан Тюркия солтанлары ва Къырым ханлары Къумукъ тюзге асгерлерин йиберип къарай, болса яхш ы лы къ, болмаса
яманлыкъ булан да онда беклешмеге сюе. Ш о асруну ахырына таба К ъумукъ тюзню тёрюне рус
пачаны елевчю асгерлери геле...
Къарагъыз, Къумукъ тюз нелер гёрмеген? Нелер гёрсе де чи о дёнмеген ва оьз харлысызлыгъын
сакълагъан.
Мен тувгъан, оьсген, оьзюнде яшайгъан аявлу
элимни тарихи келпети, аслу гьалда, шулай.
ЙЫРЧЫ КЪАЗАКЪ
Йырчы Къазакъ - къу
мукъ халкъны макътавлу
уланы , тенги ёкъ уллу
шаири. Ол оьзюню бюсбютюн оьмюрюн миллетине ба гъ ы ш л а гъ а н , ону
учун жанын да къурбан
этген.
Йырчы Къазакъ, халкъ
арада айтылагъан кюйде
] 1830-нчу йылда алдынгъы
Т ем и рхан ш ура ок р у гн у
Муелимавул деген юртунда Татархан деген сабанчыны агьлюеюнде тувгъан.
Гьали Буйнакский районну Атланавул юрту. Йыр
чы Къазакъда шаирлик пагьмуну оьрюм чагъынданокъ эс этген лер. Узакъ къалмай ону аты айланадагъы юртлагъа, шагьарлагъа яйылып гетген.
Йырчы Къазакъ шонча да пагьмулу болгъан чы,
къомуз черте туруп, йыр чыгъарып йырлай бол
гъан, оьзюню де бек англы тавушу да болгъан.
Йырчы Къазакъны гьакъындагъы хабар о заман
Капиркъумукъда таш къаяны башында къыркъ
уьйлюк къалалар этип яшайгъан Дагъыстанны валиси Абумуслим шавхалгъа да етишген. Шавхал
йыравну Къалагъа чакъырыгъыз деп буйрукъ эт
ген.
Шавхал Йырчы Къазакъ оьзюн макътап йырлар чыгъарар деп умут эте болгъан, тек шайр ону
макътап йырламагъан. Биревюлейине, ол ярлы
уланланы менлигин, къоччакълы гъы н макътап
йырлай болгъан. Бай-бийлер де муну бек ушатмагъан.
Йырчы Къазакъны Атабай деген жан къурдашы болгъан, оьзю де бек чарчымлы, чартлап гетме
турагъан, бийип оьзюнден гьеч ким озмагъан улан
болгъан. Къазакъ булан Къалагъа геле-гете туруп,
ол шавхалны абзарындагъы бир бек гьайбат къараваш къызны сююп къала. Йырчы Къазакъ къурдашына шо къызны алмагъа кёмек этмеге къарагъан, тек шавхалны адамлары разилик бермеген.
Дагъы амал этип бол май, жагьиллер къызны Къаладан къачырып алып гетгенлер.
Бу ишге шавхал бек къазаплангъан. Тез Къа
закъны да, Атабайны да табып гелтиригиз деп буйрукъ этген. Табып болмагъанлар... Олар Дагъыс
тан дан чыгъып, Мычыгъышгъа, Акъташ авух де
ген юртгъа чыгъып гетгенлер.
Ахырда олар, шавхал оьзлени гечген деген хабарны эшитип, ят эллерде айлана туруп тазза ялкъып, Дагъыстангъа къайтып геле.
Эки де жагьилни, бутун-къолун да бугъавлап,
Сибирге ятап этип йибере. Болжалы битип, олар
къайта, тек Абумуслим шавхал оланы Дагъыстан
гъа гирме къоймай. Йырчы Къазакъ о заман Терек
областгъа гиреген Хасавюрт округну Ботаюрт де
ген юртуна барып яшама борчлу бола.
Бир гече, къычырып уьйден чыгъарып, бий лер
гьакъгъа тутгъан адамлар, гечеликден пайдаланып,
Йырчы Къазакъны кимбилди этип оьлтюре.
Агьлюсю, таныш-билиши, юртлу уланлар, нечакъы излесе де, сюегин сама да табып болмайлар.
Йырчы Къазакъны йырларыны сыйын яхшы билеген шайр ва алим Магьаммат-Апенди Османов
Йырчы Къазакъны сюегин тапгъан адамгъа кёп
акъча бережегин айтып, газетлерде билдиривлер
де чыгъаргъан; ийис билеген итлери булангъы адамланы гелтирип, излетип де къарагъан - ондан да
гьеч пайда чыкъмагъан.
Уллу шайр яратгъан къудратлы йырлар, къу
мукъ халкъ бар чакъы, гьар-бир намуслу адамны
юрегинде яшажакъ, янгы-янгы намус ишлеге ругьландырып туражакъ, неге тюгюл, Йырчы Къазакъ
халкъ учун яшагъан, ону учун жанын да къурбан
этген.
Й ырчы К ъазакъ
НЕ БИЛЕЙИМ, ЮЗ ДЫНКЪЫ БАР ХАНЛАНЫ
Герменчиклер алды терен къолму экен,
Гючлюлеге геч деп бармакъ солму экен?
Гючлюлеге геч деп биздей баргъан сонг,
Гюренлеге байлап салмакъ ёлму экен?
Алескендер, арслан бийим, жан бийим,
Алыслардан алмаз гелсе ялына,
Асырамай бермек душман къолуна
Атолугъа алтын, инжи - шолму экен?
Тусари бавлар йимик толкъунлум,
Толкъунлу денгизлердей гьакъыллым,
Дувансыз палан сёзге тынгламакъ,
Шавхал бийим, сагъа ошагъан шолму экен?
Бутларыбыз бугъав булан къантарлап,
Къолларыбыз шынжыр булан бек этип
Гезетгенинг гесекму экен, молму экен,
Гёк атлар гелер гюнлюк ёлму экен?
ю
Гьисабы ёкъ биз юрюген ёлланы,
Башыбыздан гетген къыйын гьалланы.
Тюз авлакъны къынгыр этип гёрсетген,
Не билейим, юз дынкъы бар ханланы.
Азаплар чекдик, сув гечдик,
Агъувлар чайнап, ув да ичдик,
Агъувлар аччы, ув гючлю,
Артылып гюнлер гетди гьёкюнчлю.
Асы л хан л ар, айдай бетин балкъытып,
Гюнлер йимик кюлеп, сёзюн айтмаймы?
Гёгерген кёклер йимик тавушлум,
Гюренленген гёк атлардай юрюшлюм
Эжелде бир айтгъан сёзден къайтмаймы?
Къарангылар къопгъан бизге, шавла ёкъ,
Къазакълар къувзакъ ятгъан бав да ёкъ.
Къазакълар булан бирге Къазакъгъа,
Къантарланып, биз тюшгенбиз тузакъгъа;
Тегинлейин эгер тапгъан ав да ёкъ.
Минскиден бираз ари оьтгенде,
Маскевлеге минг вёрст етгенде,
Микалавда, къысас казаметде,
Къазакълар пуч: оьлген де ёкъ, сав да ёкъ1.
1. Йырчы Къазакъны да, къурдашы Атабайны
да шавхал Сибирге не саялы йиберген?
2. Шавхалны къаласындан къурдашына къыз
къачырма кёмек этгенлик Йырчы Къазакъны не
чик хасиятын гёрсете: о къоччакъ, намуслу улан
болгъанмы яда осал иш этгенми?
1. Йыр къысгъартылып берилген.
3. Класда шиъруну тергевлю охуп, тенглешди
ривлени табып, доскагъа языгъыз, сонг тептерлеригизге гёчюрюп алыгъыз.
4. Айтыгъыз: шайр кимни не булан, нени не
булан тенглешдире?
5. Йырчы Къазакъ Абумуслим шавхалны несин
макътай ва нечик хасиятларын сёге?
ГИЧЧИРЕК БАЯНЛЫКЪ
Йырчы Къазакъны «Не билейим, юз дынкъы
бар ханланы» деген йырында аты эсгерилеген Алескендер бий деген адам кимдир?
Бизин уллу шаирибиз Йырчы Къазакъны яшавуну, ол язгъан йырланы гьакъында, наслуданнаслугъа бериле туруп, бир хыйлы хабарлар бизин
гюнлеге ерли сакълангъан. Ш оланы бирисинде
Алескендер бийни гьакъында булай айтыла. Алескендер, Абумуслим шавхалны яхш ы таныйгъан,
ону хасиятларын билеген, шавхалны ювукъ адамларыны бириси, орус асгерде къуллукъ этип, полковникни даражасына етишген, къудратлы, оьз
менлиги булангъы адам.
Биревлер Алескендер къапчыгъайлы бий болгъан
дейлер, башгъалар буса огъар агъачавуллу бий дей.
Нечик алай да, Мычыгъышдан къайтып гелеген
къазакълагъа ёлда Алескендер бий ёлугъуп къала.
Бий олагъа, мен шавхалны сизден гечдирермен деп
айтып, тувра къалагъа алып гелип, Абумуслимни
къолуна берип къоя. Тек оьзгелер айтагъан кюйде
Алескендер бий къазакъланы къалагъа гелтирмей,
оьзюню Герменчик деген къотанына алып бара.
Алескендер бий йыбав-тойну кёп сюеген адам
болгъан дейлер. Ш о саялы ол бир нече гюнлер
Йырчы Къазакъны оьзюню ожагъында сакълай,
йыбав эте. Алескендер бий къазакъланы яшырып
тура деген хабар шавхалгъа етише. Ону билеген
бий, Къазакъны да, Атабайны да, Темирханшурагъа элтип, орус гьакимлени къолуна бере. Шо
иши саялы Йырчы Къазакъ Алескендер бийни сёге,
оьзлени орус гьакимлеге бергенликни намартлыкъгъа гьисап эте.
Ким биле, Алескендер бий башгъача ойлаша
болгъандыр? Къазакълагъа бек ачуву чыкъгъан
Абумуслим шавхал, къолуна тюш се, оланы судсуз-дувансыз оьлтюрюп къояр деп ойлашгъандыр?
Балики, Йырчы Къазакъны да, Атабайны да орус
гьакимлени къолуна берм ек булан бий оланы
оьлюмден къутгъаргъандыр?
Озокъда, орус пача ва ону гьакимлери Йырчы
Къазакъ йимик халкъны якълайгъан, оьзлени зулмусуна къаршы адамлагъа рагьму этмеген, оланы
гьызарлагъан ва жазалагъан. Алескендер бий орус
арада да болгъан, орус законланы да билеген адам
болгъан. Эгер о л Йырчы Къазакъны, халкъ айтагъан
кюйде, орус гьакимлени къолуна берген буса (оьзюпк) йырында Йырчы Къазакъ да шолай язгъан):
«Асырамай бермек душман къолуна, Атолугъа ал
тын, инжи - шолму экен?», къазакъланы шавхалны къолуна бермеге тартынгъан болажакъ.
Алескендер къазакъланы орус гьакимлени къо
луна бергенликни йырдагъы бу сёзлер де гертилей: «бермек душман къолуна», неге тюгюл, Йыр
чы Къазакъ бир йырында да шавхалгъа «душман»
деген сёзню айтмагъан.
А т к ъай
ЙЫР ЛАП ЙЫРЧЫ КЪАЗАКЪНЫ УТГЪАН
ЯШНЫ ГЬАКЪЫНДА
Алдын заманларда тойларда, йыбав-шатлыкъ
мажлислерде йырчыланы бир-бири булан эришип
сарын, йыр айтмагъа салагъан адат болгъан. Йырлайгъанланы бирлери авазы булан оза, бирлери буса
йырлайгъан сёзлерини маънасы булан ута болгъан.
Авазы да, сёзю де булан йыр ярышда биринчиликни алгъанланы аты айрокъда айтылып, авуздан
авузгъа тюшюп, халкъгъа белгили болуп гете бол
гъан. Бир керен бир уллу тойда Ансар дейген гич
чи яш, Йырчы Къазакъ булан эришип йырлама
сюегенин айтып, ортагъа чыкъгъан. Тамашагъа
къарама сюйгенлер Йырчы Къазакъгъа Ансар бу
лан эришип йырламакъны тилеген.
- Йырла дей бусагъыз, йырлайым. Аваз якъдан
озажакъны йырламасам да билемен, - деген Йыр
чы Къазакъ.
- Балики, йырны сёзлери булан да ута бусам не
билесен? - деген Ансар.
Ансарны, гиччи яш да болуп, оьзюне бек инанып сёйлейгенин Йырчы Къазакъ бек ушатгъан.
Шолай яш чагъында оьзю де йырлама башлагъанын эсге алып, Ансар булан йырламагъа, бек сююп,
рази болгъан.
Ансар агъач къомузну, Йырчы Къазакъ йимик
узакъ чертип турмай, йырламагъа башлагъандокъ,
Йырчы Къазакъ йимик, къомузну тамгъа сюеп,
къомузгъа сёйлейгенде йимик этип, арт-артындан
айтып йырлап йиберген.
Ансарны авазы, кекели къатып битмеген бала
хоразны тавушу йимик, Йырчы Къазакъны ава
зы буса ата хоразны ки йим ик чы гъа болгъан,
тек сёзлеге гелгенде, яшны сёзлери Йырчы Къа
закъны сёзлеринден артыкъ чебер, артыкъ маъналы чыкъгъан. Тынглайгъан халкъ чы нечик де,
Йырчы Къазакъ да, тамаша-гьайран болуп, А н
сарны к ъ у ч ак ъ л а гъ а н . С ю ю н м екн и гю чю н ден
Йырчы Къазакъ, Ансарны папахын чечип, ону
башына оьзюню папахын гючден салгъан, яшны
папахын буса оьзюню башына къондургъан. А н
сар уллу кекелли гиччи хоразгъа, Йырчы Къа
закъ буса гиччи кекелли уллу хоразгъ а ошап
токътагъанлар. Тойдагъылар, бу и гёрюнюш ге къаpan, дазусуз къ уван гъ ан л ар. И ы рчы К ъазакъ
тойда да, тойдан сонг да, яхари, бу яш йырлагъан йырны биревден чи эшитгенмен дагъы деп,
сёйлене болгъан.
Ансаргъа о хабар етишгенде, Ансар: «Мен йырлагъан йыр чы, Къазакъ агъавдан мен гиччи заманымда эшитип, эсде сакълагъан йыр эди. Ону йырын йырламагъан бусам, мен ону утмагъа болмажакъны о билмеди», - деген.
Йырчы Къазакъ, къомуз черте туруп, оьзюнден
чыгъаргъан йырланы, бир керен йырласа тюгюл,
дагъы йырламагъан деп айталар. Амма гёресиз,
гиччи яшлагъа ерли халкъ ону йырларын ол бир
йырлагъандокъ эсинде сакълагъан.
Йырчы Къазакъны йырларыны гючюн, чеберлигин шо да гёрсете.
1.
Ансар оьзю булан эришип йырламагъа сюе
дегенде, Йырчы Къазакъны не зат эсине гелген?
2. Йырчы Къазакъ Ансарны къайсы хасиятын
ушатгъан?
3. Ансар оьзю йыр айтып утгъанда, Йырчы Къа
закъ нечик адам болгъанны гёрсете?
4. Ансар йырлайгъанда оьзюн нечик тута бол
гъан ва шону ол кимден уьйренген? Хабарны шо
ерин бирдагъы керен къайтып охугъуз.
5. Ансар оьзю кимни йырын йырлап утгъанны
Къазакъ неге билмеген?
6. Гертисин айтгъанда, йыр ярышда ким озгъан:
шо гьакъда сорагъанда, Ансар нечик жавап берген?
7. Дагъыстанны халкъ шаири Аткъай халкъдан
язып алгъан бу хабарны маънасы недир, халкъ
оьзюню уллу йыравуна нечик багьа берген?
Магъаммат Атабаев
ТАШ УЛАН
Акъсакъ-Темир, яманлыкъгъа айтылгъан,
Атынг сени девюрлерден артылгъан.
Чирип битип къалмаса да лабарынг,
Халкъ арада юрюп тура хабарынг.
Ичме сув да къоймасбыз деп душмангъа,
Акъсакъ геле деп бир хабар алгъандокъ,
Булакъланы, къуюланы басдырып,
Ер ютгъандай этген дей халкъ алданокъ.
Акъсакъ-Темир Дагъыстангъа етише,
Алгъа къарап юрегине зар тюше:
Айланада асгери кёп - аш къайда?
Ашлыкъларын яллатгъанлар, айгьай да!
Кюлге дёнген абзарлары, уьйлери,
Тарлавларын тувар-маллар таптагъан.
Бавларында, тереклени орнунда,
Тюп ташлардай, тюпгючлери токътагъан.
Акъсакъ-Темир бир ягъына къараса,
Дув денгиз бар толкъун уруп турагъан:
Акъсакъ-Темир бир ягъына къараса,
Гюн гюйдюрген тавлар, ялын урагъан.
Асгерлери ари-бери чабалар,
Сув тапмайлар, къойчу яшны табалар.
Сувну башын тапгъан йимик гёргенлер,
Къойчу яшны тутуп алып гелгенлер.
Къойчу яшгъа, къоркъув билмей къарагъан,
Акъсакъ-Темир ачувланып сорагъан:
- Шунча шулай бошап къалып, дангырап,
Айт, бу якълар не балагьгъа тарыгъан?
- Акъсакъ-Темир! Бошап къалгъан бу якълар.
Халкъымны шо сагъа берген саламы.
Акъсакъ-Темир, сен бар туруп дюньяда,
Сенден уллу балагь дагъы боламы?
Топуракълар тузлу болгъан бу якъда
Халкъларымны къаны булан теринден.
Алып гетме бола буса гётерип,
Къоймас эди сагъа къарыш ерин де!
2
Книга для чтения. 4 кл.
17
Акъсакъ-Темир: - Таман яш! -деп акъыргъан, Сувну гёрсет! Сёзлерингни гечербиз.
Сув бар ерни гёреетмесенг, шу ерде,
Къойдай союп, сени къанынг ичербиз!
- Сувну гёрсет!
- Сувну гёрсет!
- Гёрсетмен!
Оьлсегиз де янып-гююп ичигиз!
Къаным мени къурбан болсун халкъымдан,
Сув ёкъ сизге! Мени къаным ичигиз!
Акъсакъ айта, ойлап этме бир амал:
- Бир тулукъ сув берип, бир къап алтын ал!
Къайтмагъанман бир де айтгъан сёзюмден Бу якъланы ханы оьзюнг болуп къал!
- Хазналарынг берип магъа къойсанг да,
Намусумну ва халкъымны сатмасман.
Шу еримде къойну йимик сойсанг да,
Акъсакъ, сагъа сув бар ерни айтмасман.
- Айтарсан! - деп, жаллатлары ёрмели
Къойчу яшны якъ-ягъындан алгъан дей.
- Айтмасман! - деп, бирден-эки яш батыр
Ш о еринде ташгъа дёнюп къалгъан дей.
Дав ёлларда кёпню гёрген, чыдагъан
Акъсакъ-Темир абдырагъан-адагъан.
Таш улангъа къарай-къарай тартына,
Акъсакъ-Темир авур минген атына.
Халкъы нечик, шолай уллу къоччакълыкъ
Чыкъгъандан сонг гьатта гиччи яшындан...
Акъсакъ-Темир Дагъыстандан гетген дей,
Акъсакъ болуп гьакъылындан-башындан.
Хабарлары хазналагъа ошагъан,
Къоччакъ ишлер унутулуп къаламы,
Бу хабар да, бизден алда яшагъан
Къоччакъ халкъны бизге къойгъан саламы.
1. Елевчю Акъсакъ-Темирни халкъ нечик къар
шы лай?
2. Акъсакъ-Темирни: «А й т, бу якълар не балагьгъа тарыгъан?» - деген соравуна къойчу яш
нечик жавап берген?
3. «Топуракълар тузлу болгъан бу якъда халкъларымны къаны булан теринден», - деген сёзлерден нени англайбыз?
4. Халкъны ана топурагъына болгъан уллу сюювню суратлайгъан сатырланы табып охугъуз.
5. Къойчу яшдан елевчю не зат талап эте?
6. Яш огъар не деп жавап берген (шо сатырла
ны табыгъыз)?
7. Акъсакъ-Темир, яшгъа сув бар ерни айтдырып болмагъанда, не гьилла къура? Огъар оьзю
айтгъанны этдирме болмагъан сонг, нечик буйрукъ
бере?
8. Халкъны хабарларыны кюрчюсюнде язылгъан
бу легенда бугюнгю адамланы негер уьйрете?
2*
19
ГИЧЧИРЕК БАЯНЛЫКЪ
Акъсакъ-Темир - Орта-Азияда пачалыкъ къургъан елевчю. Ону пачалыгъыны тахшагьары Са
марканд болгъан. Ирангъа, Закавказиягъа, Индиягъа ва оьзге ерлеге елевчюлюк походлар этген.
1395-йыл Дагъыстанны елеген. Акъсакъ-Темирге
къаршы Башлы, Таргъу, Дёргели, Къапчыгъай,
Къадар юртланы боюнда ва Терек оьзенни ювугъунда уллу давлар болгъан. Шо давланы бизин
ата-бабаларыбыз этген. Ш о гьакъда къумукъ халкъ
«Таш улан» деген легенда яратгъан. Бу шиъру да
шо хабарны кюрчюсюнде язылгъан.
Инг бы ры нгъы к ъ ум ук ъ юртланы арасында
Таргъуну атын башлап эсгерме тюш е. Ол бизин
республикабызны тахшагьары Магьачкъаланы тавлагъа бакъгъан ягъында ерлешген. Таргъутав шо
юртну баш белгиси.
Эсги къабурларын къазып юрютген ахтарывларда табулгъан маркъар савут-сабалагъа, темир къылычгъа, окъланы темир учларына, ташминчакълагъа ва оьзге тюрлю матагьлагъа кюрчюленип,
совет алимлер - археологлар В. Котович, Е. Круп
нов Таргъу бар бойда яшав бизин девюрден алдагъы 1 минг йылны аввалында, демек, гьалиден
3 минг йыллар алда, Сарматланы заманында башлангъан деп билдире.
Бизин девюрню VI асрусунда, Дагъыстангъа
Иран шагьны асгерлери, VII асруда араб халифлени черивлери елевчю чапгъынларын башлагъанда,
гьалиги Таргъу бар бойда Семендер деген шагьар
болгъан. «Тарихи Дербентнаме» деген китапда айтылгъан кюйде, таргъулар-семендерлилер араблагъа къаршы 150 йылдан да артыкъ вакътини
ичинде къаршылыкъ билдирген.
IX -X асруларда Семендер Каспий денгиз ягъаны инг уллу шагьарларындан бириси. Ол шо девюрде алдынлы саналагъан Хазар пачалыкъны тах
шагьары.
XVI
асруну экинчи яртысында Таргъугъа Мос
ква пачалыгъыны вакиллери къатнамагъа башлай.
1570-1580-нчи йылларда Таргъуда пача Иван IV
вакиллери бола. 1666-нчы йылда Дагъыстангъа
сапар чыкъгъан туркиялы таварихчи Эвлия Челеби, Таргъуну шо девюрюн суратлап, исси сёзлер
яза, онда халкъны парахат яшамагъа сюегенлигин
эсгере.
XVII
асруну экинчи яртысында Персиягъа денгиз сапар чыкъгъан Степан Разин де, Таргъуну денгиз ягъасында токътап, отряды учун сурсат алгъан.
XVII
асруда Таргъугъа рус пачаны вакиллери
кёп геле башлагъан, Таргъуну Москва булангъы
аралыкълары гючленген.
Петр I пачаны Таргъугъа геливю айрыча агьамияты булангъы иш. Ш о агьвалат 1722-нчы йылны август айында болгъан. Таргъуну шавхалы
Адилгерей пачаны гюнлюк ёлгъа алдына чыгъып
шат къаршылагъан, уьюне чакъыргъан. Уллу пачалыкъны оьр гьакъыллы падишагьы Таргъуда бир
нече гюн яшагъан.
X IX асруда пача ва Иран шагь бир-бири булан
давлар юрютегенде, рус асгерлер учун Таргъу аслу
бекликлени бириси бола.
Д екабрист, язы вчу Бестуж ев-М арлинский ва
пача гьукм у чы гъарты п давгъа йиберген шайр
А . Полежаев 1829-1830-нчу йылларда Таргъуда
хыйлы гюнлер яшагъан, чебер сатырлар язгъан.
X X асруну башында, айрокъда 1905-1907-нчи
йылларда, биринчи рус буржуазия-демократ революцияны йылларында таргъулар бийлерден топуракъланы чыгъарып алмакъ учунгъу ябуш увчу
гьаракатгъа къошулгъан. Оланы шо гьаракатына
белгили революционер Жалав Къоркъмасов ёлбашчылыкъ этген.
Таргъулу Жалалутдин Атаев де Къоркъмасовну
ябушувчу ёлдашы болгъан.
Таргъу юртдан дюньягъа аты белгили адамлар
чыкъгъан. Шайр Арсений Тарковскийни, ону ула
ны кино-режиссёр Андрей Тарковскийни пагьмусу, олар язгъан чебер асарлар, чыгъаргъан бек тизив кинолар бютюн дюньягъа аян. Тарковскийлени уллу аталары Таргъудан чыкъгъан ва къумукъ
шавхалланы тухумундан болгъан.
1. Таргъуну тарихинден сиз не билдигиз? Хабарлагъыз.
2. Таргъудан чыкъгъан къайсы къумукъ шаирлени атларын айтмагъа боласыз?
А к ъа й А к ъа ев
ТАРГЪ У
Таргъутавну бет еринде,
Ташдай болуп, Таргъу бар.
Tax къалабыз бетлеринде
Бетьярыкълы таргъулар.
Бар буса гьеч хантав къалгъан,
Бу хабарны тангласын;
Япыракълар, шо тавшалгъан,
Не хабарлай, тынгласын:
Ат гёзенлер ишлегенлер,
Асав атлар уьйретген:
А т белинден тюшмегенлер,
Тюшмес учун гьюрметден.
Атлангъанда шатлангъанлар,
Анадолну гечгенлер:
Эли учун атлангъанлар,
Эдил сувдан ичгенлер.
Макъар савут мундан чыкъгъан,
Минглеп хали-халча да:
Баш лап чагъыр мунда сыкъгъан,
Гесген алтын акъча да.
Булар сюрген, булар чачгъан
«Гьарагъызгъа! Дегизге!»
Юрт къурулуп, юзюн ачгъан
Енгсиз Хазар денгизге!
Уланлары болгъан башлы,
Бийик бёрклер гийгенлер:
Къара гёзлю, гермен къашлы
Гёзеллени сюйгенлер.
Таварихлер язгъан булар Яшамагъан тарихсиз.
Билген: бир гюн тарыкъ болар,
Тарихсизлер - тарыкъсыз.
Гьар уьй мунда - беклик къала,
Гьар терезе - къаравул:
Бар зат мунда эсге сала
Заманланы дув, авур.
Таргъу, сени пиравунлар
Сюргюнлеп де сююнген:
Шагьлар, ханлар ва къавумлар
Сагъа хыйлы сюрюнген.
Тамуру бар гьар къылыкъны
Тарта заман гьалиги:
Къатгъан эрлер къаттылыкъны
Сенден алгъан, балики?
«Тюнегюнню тирилтме, гьей!» Дейген де бар, ёлдашлар,
«Бекбилдиге» бетлевлердей
Бетлердеги сынташлар.
Мунда гюндюз гюнеш яшай,
Гюнчюдюр гьар ташына.
Гече Таргъу, гьай, не ошай
Тахшагьарны тажына!
Тартынмагъан бу тар къол лар
Тарыкълы гюн къувундан.
Неге тюгюл, бу таргъулар Къоччакъ! - деген къавумдан.
1. Ш иъруну охугъанда къумукъланы бырынгъы яшавундан сиз не билдигиз? Хабарлагъыз.
2. Таргъу юртну гёрюнюш ю суратлангъан сатырланы табып, тептерлеригизге язып алыгъыз.
3. «Тарихлени бетлеринде бетьярыкълы таргъу
лар» - деген жумладагъы «бетьяры кълы » деген
сёзню маънасын чечигиз.
4. Асрулар боюнда оьтген яшавуну алдында таргъулулар неге бетьярыкълыдыр? Шиъругъа кюрчюленип, шону нечик токъташдырма бола?
5. Бу шиъруда юртлуланы ата-бабаларыны макътавгъа тийишли нечик хасиятлары эсгерилген?
6. Оьзлени гьакъында айтылагъан «А надол»,
«Эдил» деген оьзенлени ва «Хазар денгиз» деген
денгизни русча атлары нечикдир ва шо башлапгъы атланы ким лер къойгъан, къайсы тилден алынгъан шо сёзлер? Ш о гьакъда, учитель, яшлар бу
лан класда лакъыр эт.
7. Тёбендеги сёзлени маъналарын чечигиз:
ат гёзенлер, асав, макъар савут, гермен къашлар, таварих, дув, пиравунлар, сюргюн, таж.
ЭНДИРЕЙНИ ТАРИХИНДЕН
Эндирей - къумукъланы инг уллу юртларыны
бириси - Хасавюрт районда, Салатавдан баш алып
агъагъан Акъташоьзенни орта боюнда ерлешген.
Тарихи язывлагъа къарагъанда, юртгъа бир минг
беш юз йылгъа ювукъ бола. Бырынгъы китапда
ону аты «Эндери». «Дербент-наме» деген тарихи
китапда да шолай язылгъан. Эндирей бизин девюрню У-У1 асруларында, Хазар пачалыгъыны
вакътисинде, генг кюйде белгили бола.
Гюнтувуш Европагъа, Россиягъа, Закавказиягъа,
Туркиягъа, Ирангъа барагъан кериван ёл Эндирейден оьте болгъан. У Ш асруда араплар Хазар
пачалыгъына чапгъынларын баш лай. Шону натижасында Эндери де бузула.
1616-нчы йылда Эндирейни бийи Солтанмут орус
пачагъа кагъыз яза. Кагъызында ол Эндирей бийлигин орус падишагьны ихтиярлыгъына къабул
этмекни тилей. Ш о йыл Боярская Дума (пачаны
ойчу ханасы) бийни тилевюн къабул эте.
Россиягъа къошулмакъны яхшылыгъындан юрт
хозяйство, саниятчылыкъ, алыш-беришчилик оьсе,
айланадагъы эллер булан байлавлукълар жанлана.
Эндирейде шо вакътилерде дюньягъа аты белгили таварих китапны язгъан алим Магьаммат Аваби, яда Магьаммат аль Акъташи яшагъан. Темиркъазыкъ Кавказгъа аты малим болгъан къабартылы алим Шора Бекмурзин Эндирей мадрасасында
охугъан ва сонггъу йылларда онда даре да берген.
Уллу орус шайр М. Ю. Лермонтов да, шайр
А. Полежаев де Эндирейни ювугъундагъы Внезап
ный деген беклик къалада болгъанлар. Лермонтовну «Бэла» деген хабары Эндирейни ювугъунда
болгъан агьвалатлагъа байлавлу, шайр Полежаев
Эндирейге багъышлап, бир нече шиъру язгъан.
Совет гьакимликни йылларында юртну эконо
мика ва культура яшавунда гёрмекли алмашынывлар болгъан. Мундагъы колхоз бир хыйлы йылланы боюнда республиканы инг алдынлы хозяйстволарыны бириеи гьиеапда белгили. Юртда бир мингге
ювукъ яш охуйгъан орта школа, маданият къаласы, спорт оюнланы майданы, уллу китапхана, тюкенлер ва бир нече межит ишлей.
Дагъыстанны халкъ шаирлери Къазияв Али ва
Аткъай Эндирей юртдан чыкъгъан.
Эндирейлилер къумукъ миллетни талигьинде де,
савлай Дагъыстанны тарихинде де гьар даим де
гёрмекли ер тута гелген.
МАГЬАММАТ АВАБИ АКЪТАШ И ВА ОНУ
«ДЕРБЕНТ-НАМЕ» ДЕГЕН КИТАБЫ
XVI асруларда Эндирейде Магьаммат Аваби А къ
таши деген таварихчи алим шайр яшагъан. Ол,
инг баш лап, « Д ербент-нам е» («Д ербен тн и гьа-
къындагъы китап») деген дюньягъа белгили китапны язгъан адам гьисапда белгили.
«Дербент-намеде» Дербент шагьарда ва савлай
Дагъыстанда V-XI асруларда болгъан агьвалатлар
суратлана. Ш о девюрлерде Иранны ш агьлары,
Дагъыстанны топуракъларын елеп, шагьарлар, бекликлер, юртлар къурагъанлы къны , Дагъыстандагъы хазар къавумлар булан олар этеген тюртюшювлени, сонг да араплар булан хазарланы арасында юрюлген давланы гьакъында айтыла. «Дербент-намеде» араплар оьзлер елеген Дагъыстан