Къазаныш. Тарихни Тавшалмас Бетлери - 01

Магьмут ГЬАЖИЕВ
КЪАЗАНЫШ.
ТАРИХНИ ТАВШАЛМАС
БЕТЛЕРИ
Ата юртлуларым къазанышлылагъа гиу китабымны савгъат
этемен.
Махмут Гьажиев
Баш сёз
Уллу Къазаныш юрт Дагъыстанны тарихинде инг де уллу ва абурлу
юртланы бириси деп гьисапланып гелген. Гьар юртну халкъына багьа бермеге тюшгенде, инг башлап ону тарихи, яшавда бажарывлулугъу, намусу,
менлиги, къоччакълыгъы, маданиятдагъы, инче саниятдагъы уьстюнлюклери, яшав илмулагъа этген къошуму ахтарыла, башгъа юртланы халкъларыны даражасы булан тенглешдириле.
Къазанышдан кёп белгили адамлар чыкъгъан. Игитлерибиз де, белгили алимлерибиз де, ругьанилерибиз де, гьукумат чалышывчулар да, йыравларыбыз да, спортсменлерибиз де болгъан ва гьали де бар. Биз оланы
атларын уллу гьюрмет ва ругьланыв булан эсге алабыз.
Бырынгы заманлардан берли де Къазанышны аты айтыла гелген,
халкъы да макътала гелген. Бу китапда биз юртубуздан чыкъгъан белгили адамланы, къайратлы сабанчыланы гьакъында хабарлайбыз, оланы
уьлгюге алабыз. Биринчи дюнья давда ортакъчылыкъ этген къоччакъ
уланларыбыздан башлап, инкъылапны девюрюнде де, Уллу Ватан давну
йылларында да, оьзгелер йимик, Ватаны ва халкъы учун олар янын салып
ятмайлы, рагьатлыкъ тапмайлы чалышгъан. Давдан сонггъу къыйынлы
вакътилерде де юртлуларым этек чалып, бел бюгюп ишлеген, халкъ хозяйствону аякъгъа тургъузувгъа аслам къошум этген. Шолай къайратлы
загьматчыланы гьакъында бу китапда эсгериле.
Къазанышлылар яшавну къайсы тармакъларында да алда юрюген,
илмуну оьр канзилерине минген. Ярыкъландырывчулардан Абусупиян
Акаевни, Темирболат Бийболатовну, Магьаммат Хангишиевни, белгили
инженерлер Адилгерей Дайитбековну, Асадулла Хаджаевни атларын эсгерип къойсакъ да кёп зат англашыла. Олай адамларыбыз – бизин оьктемлигибиз, оьрлюгюбюз. Бугюн бизин арабызда олар болгъан эди буса, нечик
яхшы болажакъ эди. Тек, не амал, яшав бир ерде токътамай.
Арадан йыллар гетген сайын, оланы бизге нечик тарыкъ экенлигин
кёп гьис этесен. Бу гьалиги булгъавурлу девюрде, халкъгъа ругь азыкъ да,
къарын азыкъ да бирни йимик етишмей. Юрек бавурлукъ да, бирев-биревню англайгъанлыкъ да арекге тая бара. Тек, шолай болмасын, халкъыбыз
адырамасын, яшавда оьзгелерден артда къалмасын. Ата-бабаларыбыз
къалам булан да, тарыкълы ерде къылыч булан да, гьюнери булан да оьзлени таныта гелген. «Сен неге сол къолунг булан язасан?» - деп сорагъанда,

Зайналабит Батырмурзаев булай жавап берген болгъан: «Онг къолумну
къылыч тутмагъа къойгъанман» - деп. Бу сёзлени терен маънасы бар.
Девюрлер бир-бирине ошамай. Алдагъы девюрню де, яхшы янлары булан бирге, кёп тюзсюзлюклери де болду. Янгыз бизин юртдан нечесе пагьмулу адамларыбыз лап да асувлу ишлеп турагъан заманында, къайдагъы яла ябывлар булан, бир гюнагьсыз оьлюп гетдилер. Ислам динни тёш
берип якълагъан ругьанилерибиз де, о девюрню терс сиясатыны яманындан чакъсыз гетген. Амма, халкъыбыз бар чакъы, оланы эсделиги де бизин
булан къалажакъ.
Бизин бугюнгю яшоьрюмлерибизге буса, уьлгю алмагъа макътавлу
адамларыбыз да, оьзлени пагьмуларына, гьаракатына гёре яшавну гьар
тюрлю тармакъларында оьрге гётерилмеге генг ёллар да бар.
Озокъда, пагьмулу ва далаплы уланларыбыз ва къызларыбыз гьали
де бар. Олайлар дагъы да кёп болсун. Къой, бизин юртубуздан чыкъгъан
эревюллю, къагьруман адамларыбызны гьалиги яш наслу билсин! Олардан
уьлгю алсын! Шу насигьатымны айта туруп, сиз, гьюрметли охувчулар,
бу китапны кёп сююп охужакъгъа бир де шекленмеймен. Эгер бизин юртлу яшоьрюмлер бу китапны охугъанда, белгили, эревюллю, дюньядан
чакъсыз гетген ва буссагьатда да яшап турагъан адамлардан уьлгю алып,
ата юртун оьрге гётерме къараса, мен шу китапны къыйын тёгюп, тер
тёгюп язгъаным негьакъ, бошуна гетмеди деп ойлашажакъман.
Бу китапны онгарывда ва басмадан чыгъарывда мекенли кёмеги тийген чомарт адамлагъа гьакъ юрегимден баракалла билдирмеге сюемен.

Тёбен Къазанышны
тарихи ва адамлары
Тарих гёрсетеген кюйде, Къазаныш VIII-нчи асруну орталарында къурулгъан деп токъташдырыла. Гьалиден эки йыл алда
Къазанышны къабурларындан 1082-нчи йылда салынгъан сын табулду. Озокъда, ондан тез салынгъан сынташлар да болмагъа ярай
эди, эгер юртну къабурларындагъы сынланы 1935-нчи йылда сындырып къоймагъан эди буса. Шо да о девюрню политикасыны янгылыш иши болду. Къазанышлылар шо бырынгъы девюрде гьавчулукъ булан машгъул болгъан, эркин кюйде гьайван-мал сакълап
яшав сюрген. Ислам динни къабул этгинче алда оланы Тенгири
дини болгъан, демек кёкге, гюнге къуллукъ этип юрюген. (Янгур
явуп гюн чыкъгъанда кёкде къызыл, гёк тюслю гьызлар бола, огъар
буса Тенгиржая дей).
Къазанышлылар ислам динни VIII-нчи юз йылны ахырына
таба къабул этген деп токъташдырыла. Къазаныш гьалиги Гьаркас бар ерден оьрде, тавну этегинде ерлешген болгъан. Гьаркасгъа
елевчюлер чапгъын этип, ону тозгъанда халкъ Акъ-оьзенни, Къара- оьзенни ягъаларында ерлешип яшап тургъан. Артда елевчюлерден амал этип болмай, гьалиги Къазанышны къургъан. Къазаныш ерлешген ерде кёп санавда ерден чыгъагъан сувлар болгъан.
Къыржанлардан эп этип болмай, адамлар уьйлерин багъаналаны
уьстюнде къура болгъан деп айтыла. Къазаныш ютну да къуруп,
дёрт де янында орлар да къазып, юртну беклигин этгенлер.
Авуз тарихде айтылагъан кюйде, Чингисханны асгерлери де,
Акъсакъ-Темир де Къазанышны елеген болгъан. Надир-шагьгъа
къазанышлылар къаршы тургъан, тек шагьны асгерлери Къазанышны яллатгъан. Къазанышны халкъы кёп заман шагьны азабындан къутулмакъ учун къалын агъачлыкъланы ичинде яшынып
яшагъан. Жамиятны уллулары сонггъа таба шагьны адамлары булан ярашывлукъ этген ва Къазанышны янгыдан къургъан.
Къазанышны къабурларына 40-гъа ювукъ сыйлы адамлар,
валилер гёмюлген. Юртну имамлары о ишни гертилиги гьакъда

жамиятгъа кёп керенлер насигьат этген ва этип де тура. Оьзю
гечингинче Арсланали устаз да къабурланы ичинден, къуллугъу
болмаса юрюмеге ярамай, о къабурлагъа Аллагьны 40 валиси гёмюлген деп айта эди.
Тарихде шулай айтыла: Чопан-шавхал 1574-нчю йыл оьлген. Он
бешинчи юз йылны орталарында шавхалны къаласы Къумукъгъа
гёчген. Чопан-шавхалны 6 уланы болгъан. Ол оьзю оьлгюнче алты
да уланына шавхаллыкъны бёлген. Шавхаллыкъ бёлюнегенде Уллу
Къазаныш Магьаммат-шавхалгъа тие. Шолайлыкъда, Магьаммат
Къазанышны шавхалы болуп токътай. Тишнек Баммат-шавхал
(1765 йыл), Баммат Шавхал-бий (1782-1794-нчю йыллар), сонг да
Герейбек, Хасболат, Алескендер, Амат, Ирази - булар Бамматули
тайпадан геле. Шамсутдин-шавхал, Бамматбий, Жамалутдин, Мегьтихан – Абдулмуслим-хан шавхалны уланлары.
XVI-нчы юз йыллыкъны орталарындан сонг, Уллу Къазанышны бийи Тишнек Магьаммат Дагъыстанны тарихинде гёрмекли
ер тута. Халкъарада о заманлар уллу шавхал, гиччи шавхал деп
айтыла болгъан. Таргъудагъы шавхал уллу шавхалгъа гьисаплана болгъан. Къалгъан беш де шавхал гиччи шавхал деп юрюлген.
Оланы бир-бири булан да ончакъы дослугъу болмагъан, бир тегьер
айры-айры союзлар болуп токътай болгъан. Къазанышлы бий Магьамматны о девюрге гёре гючлю асгери болгъан. Ол оьзю де бийик
бойлу, исбайы, асгерлик гьюнери булангъы адам болгъан. Ону 800ге ювукъ атлы асгери де болгъан. Ол къайда, не ерге давгъа барма
сюйсе, халкъ ону артына тюшмеге гьазир тургъан. 1773-нчю йыл
Дагъыстанны шавхалы Хасболат-хан оьлген. Оьзюню уланы болмагъанлыкъгъа гёре, къызардашыны уланы Муртазали оьзюнден
сонг шавхал болсун деп васият этген. Шолайлыкъда, 1773-нчю йыл
Муртазали Дагъыстанны шавхалы болуп токътай.
Къазанышны бийи Магьаммат о ишни ушатмай, Хасболат-хан
Дагъыстангъа шавхал этип къызардашыны уланын неге эте, мени,
агъасыны уланын, оьзюню къан къарадашын неге этмей шавхал
деп бек ачувлана. Шо заман огъар гюч булан буса да, Дагъыстан
ны шавхалы болмагъа герекмен деген ой геле. Тишнек Магьаммат Къазаныш жамиятны жыйып, олагъа ишни гьасилин англата,
Муртазали шавхалны тайдырып, оьзю тюшмеге сюегенлигин билдире, шавхалны къаласына чапгъын этмеге халкъдан разилик ала.
Уцуми Амир-Гьамзатдан да, аварланы ханы Нуцалхандан да, Эндирейден де якълав ва кёмек таба.
Тарих айтагъангъа гёре, Къазанышдан шавхалны къаласына
чапгъын этмек учун оьрюм яшлар да чыкъгъан болгъан. Магьаммат 2 минге ювукъ адамны жыйгъан. Гече геч вакъти Тишнек Магьамматны якъчылары шавхалны къаласын аралап, Муртазалини
тахдан тюшмеге борчлу эте. Шолайлыкъда, Тишнек Магьаммат Дагъыстанны шавхалы болуп бир ай тура. Бир айдан сонг Дербентни
ханы Фатали-хан, акъушалыланы кёмеги де булан, Гунибде Тишнек Магьамматны Дагъыстанны шавхалыны тахындан тюшюре,
Муртазали шавхалны буса къайтара тахгъа миндире.
Аварланы ханы – Нуцалханны уланларын Шамахиде Фаталихан оьлтюрген болгъан. Нуцалхан оьзюню душманы Фатали-хандан оьч алма герек деген пикруну унутуп болмай, тек нетерсен,
Ширванда давда Фатали-ханны адамлары Нуцалханны оьлтюре.
Дагъыстанны эмирлери - къайтакълы уцуми Амир-Гьамзат да,
Уллу Къазанышны бийи Тишнек Магьаммат да сёйлешип, Фатали-хандан оьч алмакъ учун дав билдире. Фатали-хан кёп асгер де
жыйып, олагъа къаршы чыгъа. 1774-нчю йыл Кубинский уездни
ачыкъ майданында, Гадуман деген ерде Дагъыстан эмирлени асгери де, Фатали-ханны асгери де бир-бирине ёлугъа, шонда гючлю дав башлана. Эки де якъдан кёп адам къырыла. Тишнек Магьаммат къазанышлыланы атлы асгерини алдына тюшюп, гючлю
дав эте. Гьасили, шо ябушувда Фатали-ханны адамлары тюп бола.
Фатали-хан оьзю де душманны къолуна тюшмей гьаран къутула. Амир-Гьамзат Магьамматгъа бек рази бола. Тек нетерсен,
къысмат Магьамматны шо дав майданда игит кюйде жан бермеге
борчлу эте. Магьаммат ва дагъы да хыйлы къазанышлылар шо
ябушувда оьлелер. Шонда оьлген къазанышлыланы ва Тишнек

Магьамматны сюеклерин уцуми Амир-Гьамзат Къазанышгъа,
демек, оланы ата юртуна алып геле ва Къазанышны къабурларына гёме. Тишнек Магьамматны тюп якъда, юртгъа гирип гелеген ердеги дёгерек тёбеге гёме. Шо девюрдеги адатгъа гёре, давда
оьлген игит адамланы юртгъа гирип гелеген ерге, ёл ягъагъа гёме
болгъан. (Шо ерде, оьзенге тюшеген ёлну ягъасындагъы дёгерек
тёбеде биз билеген заманда да уьч къабур бар эди, сынлары да
булан. Шо заманларда «Хан кёпюр» болмагъан. Шо ерге имам
Къазимагьамматны мюриди Иразибек-бий де гёмюлген болгъан.
Тек нетерсен, 1970-нчу йыл, девюрню политикасына ярама сююп,
бир тайпа гьакимлер эсгерилген къабурланы шо ерден тайдырды.
Гьай аман, биз оьзюбюзню тарихибизни оьзенге агъыздырдыкъ.
Шолай затлагъа айтадыр дагъы, тарихге тюбек атсанг, сагъа тарих топ булан урар деп. Гележек наслулар сама да шолай уллу янгылышланы этмес бугъай, Аллагь буюрса).
Тишнек Магьаммат гечинген сонг, Къазаныш ханлыкъгъа бий
болуп Бамматули тайпадан Баммат бий тюшген. 1785-нчи йылларда Туркияны солтаны Абдулгьамит-ханны девюрюндеги шайых
Мансур Мычыгъышны ва Дагъыстанны халкъын Россиягъа къаршы турмагъа чакъырмакъ учун йиберилген болгъан. Мычыгъышны ва Дагъыстанны халкъын ол Россияны ва Туркияны арасында
юрюлеген давгъа, тюрк-бусурман гьукуматгъа кёмекге бармакъны
талап этген. Шо девюрде къазанышлыланы бир тайпасы шо давну якълама да якълагъан дейлер. Пача буса шо ишни арив гёрмей,
Россияны Дагъыстандагъы асгер гьакимлерине тапшуруп, Къазанышгъа асгерлерин гийирген, юртну ичинде дав башлагъан, кёп
уьйлени яллатгъан, давну якъчыларын есир этип алгъан ва кёплени жазалагъан. Шо девюрде къазанышлыланы кёп санавда ат йылкъылары да болгъан. Уллулар айтагъангъа гёре, шайых Мансурну
асгерине къазанышлылар ат йылкъылар да берип кёмек этген.
Бу маълуматланы аян этеген бир далилни гелтирейик. «Буйный Терек» деген китапда булай айтыла: «Чиркейде Шамил есирге
алгъан рус пленныйлерден сорав алагъанда, олардан соравну тар
жумачылардан таба ала болгъан. Есирге тюшген адамланы бириси Шамилни янына гелип, магъа таржумачы тарыкъ тюгюл, мен
къумукъ тилни тап-таза билемен деген. Шамил гьайран болуп о
адамгъа: «Сен къайдансан, къумукъ тилни нечик билгенсен?» - деп
сорагъан. О адам булай айтгъан дей: «Мени уллу атам Къызларда
яшай эди. Шайых Мансурну заманында уллу атам къуллукъ этеген
асгер Къазанышгъа чапгъын этген, юртну яллатгъан. Шонда мени
уллу атам 16 йыл болагъан къызны къачырып, гючден Къызлар
шагьаргъа алып гетген ва бираздан ону къатын этип алгъан. Башлапгъы вакътилерде къазанышлы уллу анамны къызардашлары
мени атамдан оьч алмагъа къарагъан, амма къазанышлы рагьмулу
къартлар маслагьат этип, оланы ярашдыргъан. Мен кёп керенлер
Къазанышда болгъанман. Къумукъ тилни де шолай уьйрендим».
Имам Шамил огъар Закарья деп ат да къоюп, оьзюню таржумачысы этип белгилеген. Закарья Шамилни лап да инамлы адамларындан болгъан. (Закарьяны атасы Къазанышгъа гелген, оланы тухуму
гьали де Къазанышда яшай. О девюрде къазанышлы бий рагьмулу
гьаким болгъан деп авуз тарихде айтылагъанны эшитгенбиз).
1800-1820-нчы йылларда къазанышлылар аслу гьалда гьабижай оьсдюре болгъан, кёп санавда ат йылкъылары, малы ва къара тувары да болгъан. Шо йылларда юртну дёрт де янын бийик
агъачлыкълар къуршагъан болгъан. Сёзню оравуна гёре, бу ерде
бир легенданы гьакъында айтайыкъ. Жума межитни къабургъасында бир тар орам бар. Шондан таба Оьркъазанышны ёлуна чыгъа. Шо орамда къыкъымлар деген тухум яшай болгъан.
Олар агъачлыкъдан къыр къатынны тутуп, уьюне алып гелген.
Шо къатынны чачларын гесип, табып болмасын деп пурхагъа
къысдырып къоя. Ол да чачларын тапмай туруп, гетмеге къойса да, гетмей болгъан. Бир гюн шо агьлюню адамлары авлакъгъа
гьабижайгъа каза урмагъа гете, уьюнде 13 йыл болагъан къызын
да къоюп. Къыр къатын оьзюню гесилген чачларын алмай гетмесмен деп, шо къызъяшгъа тюклерингни гесейик деп тилеген.
О да чачларын гесме къоя ва шо къатынгъа бере. Къыр къатын

къызъяшны башын къайнайгъан къазангъа чомуп, оьлтюрюп,
къыкъымлардан бири де къалмай къырылып битсин деп къаргъап гетген дей. Бир нече йыллардан сонг, шо тухум яман аврувгъа тарып, гертилей де, къырылып битген деп айтыла.
1820-нчы йылларда Къазанышда ислам дин гючленмеге башлана, юртда межит де къурула, муталимлер охуйгъан мадрасалар
ачыла. Бир нече адам Гьаракан-Сайитни янында билим ала. Авуз
тарихде айтылагъан кюйде, шо йылларда юртда Суфла Магьаммат
деген адам къади болгъан. (Суфла – араб сёзден тёбен деген маънаны бере, бу ерде - тёбенкъазанышлы Магьаммат).
1820-1929-нчу йылланы ичинде Къазанышны халкъы давсуз
яшагъан деп айтмагъа ярай. Юртда кёп санавда темир ишлетеген
усталар болгъан, оьгюз арбаланы дёгерчиклерин этеген, чалгъылар, оракълар этеген, гьатда тапанчалар, тюбеклер, хынжаллар
этеген усталар да болгъан. Атлагъа югенлер, оьгюзлеге маршавлар
этеген усталар да болгъан. Савлай Дагъыстангъа ва Мычыгъышгъа
югенлер этип сата болгъан. Шо йылларда къазанышлы къатынлар
думлар, арбабашлар, халилер согъа болгъан. Шолайлыкъда, оланы
яшаву байыкъмагъа башлагъан. Темир ишлетеген мечлер, шолай
да кёмюр булан темирни иритеген гиччи кёрюклер болгъаны да
белгили. Кавказны базарларында Уллу Къазанышда этилинген дав
савутлар о заманларда генг кюйде сатыла болгъан.
1829-нчу йыл Къазимагьаммат Дагъыстанны имамы болуп
сайлангъанда, ол савлай Дагъыстангъа шариат законну салмагъа
гьаракат этген. О девюрдеги белгили алим Гьаракан-Сайит Къазимагьаммат Россиягъа къаршы туруп ябушагъанына рази болмагъан. Шо саялы да Имамат къурулуп, бир жумадан сонг, оьзюню
муаллими Гьаракан-Сайитге къаршылыкъ этмек учун Гьаракангъа
асгери булан гирген. Имам Къазимагьаммат гележегин билип, Гьаракан-Сайит къачып яшынгъан. Къазимагьаммат Гьаракан-Сайитни илму китапларын чыгъарып алгъан.
Тарихде айтылагъан кюйде, Гьаракан-Сайит ичкини ичмеге
ярата болгъан. Шо саялы Шамил де, Къазимагьаммат да бек ачув10
лана болгъанлар. Къазимагьамматны адамлары Гьаракан-Сайитни
тёлелеринден 380 акъчалыкъны къыргъа чыгъарып, тапанча, тюбеклер булан уруп сындырып, ичиндеги чагъырны ерге тёкген. Шо
мюгьлетде къаранайлы 18 йыл болагъан улан, Сайитни муталимимюриди Къазимагьамматгъа тапанча гёзлеп урмагъа къарагъанда,
тапанча атылмагъан. Ону Шамил гёрюп, шо уланны къолун тутуп,
тапанчасын чыгъарып алгъан. Шамил шо уланны уруп оьлтюрмеге сюйген, Тек, Къазимагьаммат Шамилге багъып: «Къой, йибер,
къайда сюйсе де барсын, оьзю янгыз экенни билсин» - деген.
Къазимагьаммат да, Шамил де бир керен тюш ашгъа олтургъанда Шамил сёз айтып булай дей: «Халкъ айтагъан тюз экен
сен гечелер кёкден уьстюнде ямучу да булан уча деп, сен къачан
ер тербенегенни де биле дей. Сагъа гёзленген тапанча да атылмай
къалды чы». О заман Къазимагьаммат Шамилден оьзюне гёзленген шо тапанчаны ала ва чакъмасын чагъып, уьйню пурхасына
багъып атыша. Уьй зангырып къала. Сон гол: «Бу тапанчаны къазанышлылар этген, ону чакъмасы къатты. О уланны бармагъыны
гючю чатмагъан тапанчаны атылтмагъа. Эгер о тапанчаны руслар
яда кубачилер этген болгъан эди буса, гьали мен сизин яныгъызда
болмажакъ эдим» - деген.
Оьзюню шавхаллыгъында шариат законну болдурмакъны
Къазимагьаммат уллу шавхалгъа билдире. Сонг да, шавхаллыкъда шариат законну болдурса яхшы деп шавхалны къардашы, игит
Иразибек де кёп керенлер шавхалгъа тилей, арты къалмагъар болажакъны айта. Тек, шавхал табиъ болмагъа сюймей. (Пача гьукуматындан къоркъа болгъан буса ярай дагъы). Къазимагьамматны
мюридлери Уллу Къазанышда шариатны якълап, халкъны арасында англатыв иш юрютме башлай. Къазанышны ругьанилери
де бара-бара Къазимагьамматны якълай, шариат закон болгъанны
сюе, жамиятны авадан яны да шо ойгъа тюше.
1831-нчи йыл Къазимагьаммат жамиятыны разилиги булан
Уллу Къазанышгъа гире, гиччи шавхал къачып яшына. Шо йыл
Къазимагьаммат къазанышлыланы топурагъында Агъач-къала
11
бекликни къура. Шо ерлер шавхалныки болмагъан, Къазаныш
жамиятныки болгъан. Тюш намаздан сонг, Къазанышны халкъы
гент ягъагъа жыйыла, Къазимагьаммат да, Иразибек де мюридлери булан о жыйынгъа геле. Онда юртну ругьанилери де бола. Имам
Къазимагьаммат халкъны алдына чыгъып булай сёз башлай: «Къазанышлылар, шавхаллар сизин янчып тура, сизин олар адамлагъа
гьисап этмей. Арив къатынларыгъызны да, къызларыгъызны да
гюч булан ала, шариат ёлда юрюмей…». Халкъ шонда бу сёзлеге
къулакъасып: «Ёкъ болсун, шавхал!» - деп къычыра. Иразибек
де сёз айта: «Мен шавхалгъа кёп керенлер билдиргенмен шариат
ёлдан тайышмагъыз деп. Таман олар сизин намусугъузгъа тийгени. Шариат ёлну олар къабул этмеге сюймей, олай болгъанда биз
оланы гюч булан шариатгъа тартарбыз. Биз бу гече уллу шавхалны
къаласын ёкъ этмеге герекбиз». «Тюз айтасан, Иразибек. Биз сизин
буланбыз!» - деп къычыра халкъ. Шонда юртну къадиси де сёйлей.
О да бу ойгъа рази бола. (Авуз тарихде айтылагъан кюйде, шолай
да «Ассари Дагъыстан», «Очерки истории Дагестана» деген китапда язылгъангъа гёре, Къазимагьамматны да, Иразибекни де артына 700-ге ювукъ адам тюшген. Олар гече геч вакъти Таргъудагъы
шавхалны къаласын яллата. Шавхал рус офицерлени кёмеклиги
булан къачып къутула).
***
Уллу Къазанышны бийи Иразибекни гьакъында да билегенибизни, эшитгенибизни, охугъанларыбызны айтайыкъ. Иразибек
- Бамматули тайпадан, къатты хасиятлы, бек оьктем бий болгъан.
Оьзюню халкъын сюеген, шариат ёлну яшлай къабул этген, бийик
бойлу, акъ юзлю адам болгъан. Ат ойнатып бажара болгъан, бек
чабып барагъан атны белинден айланып, уьстюне чыгъа болгъан,
къатты чабып барагъан атны уьстюнден тюшюп къайтып мине
болгъан. О замангъы бийлени арасында игитликге огъар тенглилери болмагъан. Ол гьар заман игитлени ярышларында уьст гелип
тургъан.
12
Иразибекни къатыны къазанышлы оьзден тухумдан чыкъгъан
къатын болгъан дей. Ол оьзю де оьзден анадан тувгъан. Иразибекни
яш йыллары Къазанышны оьзенлеринде, шаршарларында кирине
туруп гетген. Ол юртдагъы ярлыланы яшлары булан ойнай туруп
яшлыгъын оьтгерген. Юртну ортасындагъы межитде ачылгъан
мадрасада охугъан. Сонг, Темир-Хан-Шурадагъы орта светский
школада да охугъан. Дин илму ону юрегине яшлай синген. Халкъ
ярлы яшайгъанлыкъгъа ол бек талчыгъа болгъан. Шавхаллар халкъгъа этеген зулмугъа чыдап болмагъан, агъасы Алескендер-бий
булан эришип, агьлюсюн де, тухумундагъы оьзюню якъчыларын
да, оьзюн якълайгъан къазанышлыланы да алып Мычыгъышгъа
гёчген. Къазимагьаммат имам болгъанда буса ону янына чыкъгъан.
Ол Къазимагьамматны лап инамлы адамларындан бири болгъан.
Шамил ва Къазимагьамматны башгъа мюридлери де Иразибекни игитлигине бек гьайран бола болгъанлар. Тек нетерсен, ону
оьмюрю къысгъа болгъан. 1831-нчи йыл август айда Къазимагьамматны асгери Эндирейни къырыйындагъы урушларда ал сыдраларда дав эте. Шонда Иразибекге авур яра тие ва ол дав майданда
жан бере. Къазимагьаммат оьзюню мюридлерини лап да инамлысы,
чинк де игити оьлгенге бек къыйнала. Къазимагьаммат ону сюегин
Уллу Къазанышгъа алып геле. Иразибекни гёмегенде юртну савлай
жамияты чыкъгъан болгъан. (Иразибек-бийни Къазанышгъа гирип
гелеген ерде, оьзенге тюшеген дёгерек тёбедеги къабурлагъа, Тишнек
Магьамматны янына гёмелер).
***
1831-нчи йылны ахырларында къазанышлар Къазимагьамматны кёмеклиги булан Таргъудагъы къаланы яллатгъан сонг, оьч
алмагъа къыжыранып турагъан шавхал пача асгерни кёмеклиги
булан Уллу Къазанышгъа чапгъын эте. Асгерни башын майор чындагъы Абдулмуслим-хан Тарковский тута. Къазаныш юртну аманлыгъын сакълайгъанлар пача асгер Къазанышгъа чапгъын этежекни алданокъ билген, къатын-къызны, яшланы юртдан чыгъарып,
13
къалын агъачлыкълагъа яшыргъан. Юртдагъы уллулар жыйылып,
не этмеге герек деп ойлашгъан. Жагьиллер юртдан алгъа чыгъып,
къаршылыкъ этейик дей болгъан. Шолайлыкъда, жамият бир ойгъа гелмей къала ва гьар адам оьзюню абзарын сакъламагъа урунгъан. Уллу адамлар къаршы туруп болмайгъанны билип, жагьиллеге юртдан чыкъмакъны тилеген, тек олар юртдан чыкъмагъан.
Шавхалны ва пачаны асгери, башында Абдулмуслим-хан булан,
юртгъа гьужум этген, юртну талагъан, хыйлы уьйлени яллатгъан,
кёп адамланы тутуп туснакъгъа салгъан, хыйлыланы сюргюн этген. Абдулмуслим-хангъа, Къазанышны уьстюнлю кюйде алгъаны
саялы, полковник чын берген. Шавхалны оьчлюгю тайгъынча деп,
хыйлы агьлюлер Гьаракангъа ва башгъа тав юртлагъа заманлыкъгъа гёчюп яшап тургъан.
1836-нчы йыл Абдулмуслим-хан Дагъыстанны уллу шавхалы
болуп тюше. О девюрде ону эки уланы болгъан Далгьат ва Шамсутдин деп. Олар башгъа-башгъа къатынлардан тувгъан. Далгьатны анасы - чанка, Шамсутдин буса къазанышлы оьзден къатындан
тувгъан. Адамлар айтагъангъа гёре, Далгьат атасы йимик халкъгъа
рагьмусу аз адам болгъан. Шамсутдин-хан буса рагьмулу, билимли, яхшы хасиятлы болгъан, яш заманындан башлап шариатгъа
къайтгъан. Къазанышны мадрасасында уллу алимлени алдында
охугъан. Темир-Хан-Шурада орта светский школаны оьр къыйматлагъа битдирип, сонг асгер билим алагъан ва пача асгерде
къуллукъ этген. Далгьат узакъ яшамагъан, 40 йыллыкъ чагъында
гечинген деп айтыла. Ону да эки уланы болгъан Жамалутдин ва
Магьтибек деп.
Абдулмуслим-хан шавхалны эки де уланыны тарбиясы аналарыны тарбиясыны таъсирине тюше. Оланы гележекдеги яшаву
мен айтагъан затланы исбат эте.
Абдулмуслим-хан шавхал оьзюню къаласын Къазанышны ортасында къура. Яз вакътиде ол Къазанышда яшай болгъан. Шо
къалада уллу уланы Далгьат гьакимлик юрютген ва яшагъан. Абдулмуслим-хан къатынлагъа ва къызлагъа сютюрлюгю булангъы
14
адам болгъан, шолайлыкъда кёп адамланы намусуна, оьктемлигине
тийген. О заманларда жума межитни ювугъунда оьзенге тюшеген
ерде ерлешген уьйлерде яшайгъан Магьаммат деген адамны гьайран арив къызы болгъан дей. Ону гьакъында Абдулмуслим-хан
эшитип, шо къызны оьзюню янына алып гелигиз деп нёкерлерине
буйрукъ этген. Халкъ юхламагъа ятгъанда ханны нёкерлери Магьамматны абзарына гирип, къызны гюч булан алып гетмеге къарай. Магьамматны дёрт уланы болгъан. Дёртюсю де уянып, нёкерлер булан ябушмагъа башлай. Олар нёкерлени уьчюсюн оьлтюре,
къалгъанлары къачып ёкъ бола. Къавгъагъа хоншулары да жыйыла. Магьамматгъа уллулар агьлюсюн де алып агъачлыкъгъа яшынмакъны таклиф эте. Магьаммат дёрт де уланын да, эки де къызын
да алып танг къатгъынча къалын агъачлыкъгъа гирип яшына.
Бу хабарны эшитген Абдулмуслим-хан шавхал бек ачувлана,
Магьамматны тухумундан оьч алмагъа герек деп оьз-оьзюне сёйлей. Эртен ярыкъ билингенде шавхалны адамлары гелип, уьч де
нёкерни сюеклерин де алып ва уьйлерине от салып гете. Магьамматны уьч де уланы имам Шамилни асгерине къошула, Магьаммат
буса къатыны да, эки къызы да ва 15 йыл болагъан уланы да булан
къоз терек талада бир-нече йыллар оьмюр сюре.
Бир керен Магьаммат оьзюню къурдашларын гёрейим деп гиччи уланы булан гече геч заман юртгъа геле. Ону гелгенин билип,
шоссагьат шавхалгъа тилчилер хабар етишдирелер. Шавхалны
нёкерлери Магьаммат ва ону гиччи уланы гирген абзаргъа геле де,
тюбеклер булан атышма башлай. Магьаммат да, уланы да уьйлени
артындагъы терезеден таба атылып, яр ягъа булан оьзенге тюшелер. Оьзенде де буланы нёкерлер къаршылай. Атышыв башлана.
Магьамматны гиччи уланы да атыша. Шо атышывда Магьамматгъа авур яра тийип оьле, уланы Халитге нёкерлер къолгъа гел, биз
сени оьлтюрмейбиз деп къычыра. Халит къолгъа бармай, атышывун узата. Халит атышагъанда тийген гюлле бир нёкерни жанын
къыя. Шо мюгьлетде нёкерлер гючлю атышывун башлай, бары да
бирге атышып, Халитге авур яра тие ва о да жан бере. Эртенинде
15
Магьамматны ва уланыны сюеклерин алып, къардашлары Оьркъазанышгъа барагъан ёлну ягъасындагъы гёк отлар деген ерге геле.
(Олагъа сынлар да салынгъан эди. Биз гиччи заманда шо къабурлагъа олардан тувгъанлар къуллукъ этегенни гёре эдик, тек нетерсен, ёлну генг этебиз деп о сынланы сонг тайдырып да къойдулар. Бу
болгъан ишни магъа жума межитни янында яшав сюрген,100 йыл
яшагъан Акаев Гьажи айтгъан эди).
Абдулмуслим-хан шавхал оьзюню къаласын башгъа шавхаллар, бийлер йимик юртну ортасында къурмагъан, Капир-Къумукъда, ярны уьстюнде къургъан. Огъар гьайбар къала деп айтыла эди.
Шо къаланы уллу беклиги де болгъан. Олай этмекликни биринчи
себеби де – имам Шамилни чапгъынларындан сакъланмакъ, оьзю
зулму этеген халкъдан къоркъагъанлыкъ. Гьайбар къалада уьстютюбю булан эки абзар, 42 уьй, беш къапу болгъан. Къаланы тюбюнде шавхалны сакълайгъан асгер къаравулчуларыны казармалары, гьар тюрлю аранлар, оьзге биналар, кёп къадардагъы уьйлер,
оланы да эки де ягъагъа чыгъагъан балконлары, кёп санавдагъы
канзилери зорба арив накъышлангъан болгъан.
Абдулмуслим шавхал нечакъы арив ва накъышлангъан къала
къурса да, халкъны разилигин ва сюювюн къазанып чы болмагъан.
Уллу Къазанышда да ону язлыкъ къаласы болгъан. Онда ону яшларыны кёбюсю яшагъан. Уланы Шамсутдин Абдулмуслим шавхалгъа кёп керенлер айтгъан халкъгъа зулму этмеге ярамайгъанны. Тек, Абдулмуслим-хан шавхал шо гьакъыллы уланына тынгламагъан. Оьзюню оьзтёрече ёлу булан гьакимлигин юрютген.
О девюрде накъшибанди тарикъатны юрютеген къазанышлы
мюридлер юртну халкъыны арасында Шамилни ёлун якълап иш
гёре. Олар имам Шамилни Имаматындагъы халкълар шариат законлагъа гёре яшайгъанны, олар эркинликге, оьзденликге ес болгъанлыкъны англата. Лап да аслусу – о Имаматда яшайгъан халкъланы къулларын Шамил къуллукъдан азат этгенликни англата.
Къазанышны жамиятыны авадан яны Шамилни янына чыкъмагъа гьазирлик даражагъа етише. Юртдагъы къул адамлар къул16
лукъдан азат болмакъ учун Шамилни къаравуллай. Шолайлыкъда,
1843-нчю йыл имам Шамил Къазанышгъа гире ва ону елей. Абдулмуслим-хан шавхал къачып, Капир-Къумукъдагъы къаласына
къона. Имам Шамил буса Абдулмуслим шавхалны Къазанышны
ортасындагъы язлыкъ къаласында 13 гюн гьакимлик сюре. 14-нчю
гюн шавхалны ва пачаны асгерлери дав булан Шамилни юртдан
чыгъара. Къазанышлылар, Шамилни якълагъаны саялы, шавхал
оьзлерден оьч алажакъны биле.
Мурза ва башгъа мюридлер Шамил булан бирче юртдан чыкъмагъан, оьзлени де, оьз халкъын да якълап, юртну ичинде дав этген. Мурза ва бир-нече оьзге мюридлер дав майданда жан берген.
Оьлгенче алдын Мурза яралангъан гьалында уланы Мугьутдинни
чакъырып: «Балам, гёрдюнгмю, сизге эркинлик бермеге гелген
адамлар оьзлеге гюч болгъанда халкъны къоюп, ёюлуп гетди. Шо
саялы, балам, сагъа айтаман, Россия булан ябушмакъны маънасы
ёкъ. Аллагь бизин талигьибизни Россия булан байлагъангъа ошай.
Вёре, пача гьукуматгъа къаршы къолунгну гётерме!» — деген. Шолай васият этген Мурза уланы Мугьутдинге. Шогъар гёре буса ярай,
Мурзагъа къазанышлылар шагьид Мурза дей болгъан.
Имам Шамилни оьзюн де, асгерин де юртдан къувалагъан
сонг, ону якълагъан къазанышлыланы тутуп туснакъгъа салгъан,
бирлерин сюргюн этип йыракълагъа йиберген. Амма 21 йыллыкъ
Мугьутдинни аманатгъа алып, он эки йыл ол Темир-Хан-Шурадагъы военный гарнизонда рус тилге охугъан, 12 йыл шо гарнизонда
яшагъан. Шондан сонг Мугьутдин-хафиз («хафиз» деп Къуръанны
гёнгюнден билеген адамгъа айтыла) азат этилинген ва анасын да
алып Гьаракангъа гёчген.
1851-нчи йылда Мугьутдин-хафиз ата юртуна, Къазанышгъа
къайта, тек шавхалны адамлары ону къайтмакълыгъына разисизлигин билдире. Аз заманны ичинде Мугьутдин-гьажи оьзюню
юртлуларыны арасында оьр даражада абур къазанмагъа бажара.
1856-нчы йыл – Мугьутдин-хафизни Къазанышны жамияты жума
межитни къадиси этип сайлай. Ону къади этип сайлагъанны анг17
лагъан шавхалны адамлары къаршы чыгъа, тек жамиятны пикрусу булан рази болмагъа борчлу бола. 1860-нчы йыл Абдулмуслим
шавхал оьзюню къаласын Уллу Къазанышда къура ва онда яшай.