Къайнар Юреклер - 09
<[Жангиши]>. Сен де «пилав ашайбыз» деп айтдынг чы дагъы огъар.
<[Эркеч]>. (тунукъ). Айтмас эдим сен кепимни бузуп турмай болгъан бусанг. Гьайт этип тувра бетиме, къызардашымны аривлюгюн ону сюегенингни айтасан, ол магъа не аварадыр?
<[Мариям]>. (геле). Ярыкъны иши нечикдир, Эркеч, болмажакъмы?
<[Эркеч]>. (хатиржан). Ярыкъ салмай болгъанбыз биз. Тойгъа да бармай болгъанбыз, репетиция эте болгъанбыз.
<[Мариям]>. Не репетиция?
<[Эркеч]>. Къонакъны къувалайгъан репетиция. (Теллени чырмап алып гете.)
Перде.
ЭКИНЧИ ПЕРДЕ
УЬЧЮНЧЮ ГЁРЮНЮШ
«Ярыкъ Ёл» колхозну контор мюлклеринден уллу уьй. Онг якъда «Нап разведка партиясыны контору» деген табличка булангъы эшик. Солдагъы эшикге «Парткабинет» деп язылгъан. Ортада стол. Ону уьстюнде колхозну жамият мюлклерини макети. Терезеден гюнню ярыгъы макетге ва ону уьстюнде ишлейген Шекерни бетине уруна.
<[Шекер]>. Гюн де чыкъгъан. (Лампочканы сёндюре.) Бирдагъы бир гече де олтурсам бу бите. (Оьз-оьзюне гёнгюрев эте, бара-бара гючлю йырлап да йибере. Гиччибек аста гелип Шекерге билдирмей тынглай, оъзюню конторуна гире.)
<[Къанитат]>. (геле). Иш буса бу къызгъа юху да, уьй де тарыкъ тюгюл. Гьай-гьай тавушунгну бираз сайпар [= юваш, аста; сайпар болмакъ = юваш болмакъ — м.а.] эт. (Терезеге къол узатып). Эркечни уятасан. Уьйге эшитиле авазынг!
<[Шекер]>. Эсирмегенми?
<[Къанитат]>. Ичгенге чи ошай, буса да ону бу гече йимик болуп бир де гёрмегенмен. Нече уянса шоссагьат сени чакъыра, сен буса ёкъсан… «Шекер къайтгъанмы, онда къулагъынг бармы мама?» дей.
<[Шекер]>. Оьзюню бар чы менде къулагъы, тойгъа айшабазгъа [тойда къызгъа себилеген акъча — м.а.] акъча тарыкъ болгъанда.
<[Къанитат]>. (ачувлана). О сени ишинг тюгюл, чюпюрек баш. Гьы, дюр, гьали бригадир болгъанман деп, башынгъа явлукъ байлагъанынгны унутмагъа герек эдинг.
<[Шекер]>. Сенсен, мамам, шону бузагъан. Тул къатынны уланы эрке болур деген гертикен.
<[Къанитат]>. Гьей, гьайгевге! Нете, сени атанг оьлгенми?
<[Шекер]>. Мени атам сав, онуки оьлген, сен тул къалып тургъансан чы.
<[Къанитат]>. Билемен, атанг да сен де шону оьгей гёресиз.
<[Шекер]>. Оьгей гёре бусам бар къазангъанымны огъар бермес эдим.
Элдар геле
<[Элдар]>. Танг яхшы болсун, Къанив. Мен сизге гелемен деп турадым. Арив къаршы болдунг, шо сизин Эркеч яман улан да тюгюл, пагьмулу, монтёр касбуну да чалт уьйренди… Неге охувун ташлагъан? Еттинчини де битдирмеген?. Тойгъа, къыдырувгъа татынгъан [= адатлангъан — м.а.], эрке уьйренген, жамиятны алдында жаваплылыкъ не зат экенни билмей. Билемисиз о нетген? Сизге айтмадымы?
<[Къанитат]>. Айтмады, нете?
<[Элдар]>. Айтма да айтмас. Эркеч бизин колхозну абурун тюшюрген. Тюнегюн, Жангишиге ярыкъ салма баргъанда…
<[Шекер]>. (оъз-оьзюне). Гьуя, Жангишиге бир зат этип сама къоймагъанмы?
<[Элдар]>. Салим булан тебинип къайтып гелген.
<[Шекер]>. (сююнюп). Ух-гьа-ай, не яхшыдыр.
<[Элдар]>. Не «яхшы?». Тебинмек, тирев сёйлемек яхшымы? Ондан сонг Жангиши олагъа йимик бизге де ортакъ ону бригадасы бизин авлакъгъа да къуллукъ этежек.
<[Шекер]>. Этежек чи дагъы.
<[Элдар]>. Эркеч о ерлерин Салимге англатмай, Салимни де эсине гелме ярай буса бизин бары да колхозчулар Эркеч йимик солагъайдыр деп.
<[Къанитат]>. Солагъай деп чи сен айтма хари огъар. О Ботаюртлу Албас Алини къызы Къанитатны уланы. Шекерни тапгъан ана тапгъан ону да.
<[Шекер]>. Мамам, мамам. Уланынгны сен макътама — халкъ макътасын.
Къанитат гетме турагъанда Девлетгерей геле.
<[Девлетгерей]>. Гьей, гьей, Къанив, къайда алгъасайсан? Авруйгъан бармагъын басгъанмысыз, недир?
<[Къанитат]>. (эрине яман къарай, Элдаргъа). Ёлдаш присидатил! Сен мундан къоркъ.
<[Элдар]>. Девейден? Неге?
<[Къанитат]>. Бу сени ерингни алмагъа сюе. Сторожман деп турмай бу. Колхозну бары да ишлерин бойнуна алып айлана. Гече къаравул, гюндюз къурухбаш… Гьали авлакъдагъы аччыланы, ойтанланы толтураман деп айлана.
<[Девлетгерей]>. Парахат бол, къатын. Оьлгенде айланман хырт да.
<[Къанитат]>. (Элдаргъа). Бу гечелик сторож буса гюндюз уьюнде ятсын, гюндюз къурухбаш буса гече уьйде болсун.
<[Шекер]>. Мамам, кёмек эт, шу столну аста булан шо мююшге элтейик.
<[Девлетгерей]>. Мамангны къой, къызым, къавшалса къарт болажакъ, къарт болма ярамай. (Уъстюнде макети булангъы столну тюбюне чалт гирип ону гётере.) М—м—м.
<[Къанитат]>. Гьей, гьей, ич къурсагъынгны ярасан!
Элдар да Къанитат да столгъа багъып юрюйлер.
<[Шекер]>. Тиймегиз, тийме! Макет аважакъ.
<[Девлетгерей]>. (столну мююшге салып). Хайыр ёкъ эди, къатын, мендеги шу гючню Зазай сезмесе, гёрмесе.
<[Къанитат]>. Гьа — гьа-ай, Зазайдан чы сен Гьиматны яшы гьинкалдан йимик къурудунг.
<[Девлетгерей]>. (макетге къарап). Шекер, сен шу Ямансувну ярларын булай бийик, генг неге этгенсен? Этме. Бу бизин гележегибизни де гёз алгъа тутуп этилген план буса, тик ярланы тайдыр.
<[Элдар]>. Герти, ондан сонг Ямансувгъа арив, генг кёпюр сал! Кёпюрню бою булан бизден олай багъып тар быргъы, олардан бизге багъып базыкъ быргъы…
<[Шекер]>. Салим гёрсе дувламасмы?
<[Къанитат]>. Салим къайсы? Къаралсын о. Бир залим гиши бармакъ чакъы яш булан эришеген.
<[Девлетгерей]>. Ким? Ким булан? Эркеч булан сама да тюгюлмю?
<[Къанитат]>. (айтма сюймей). Энни сен де къаныгъып къалма! Ким буса да Салим булан.
<[Девлетгерей]>. Ёлдаш, Элдар, биз кёпюрню оьзюбюз ишлеме башлайыкъ. Мен кёпюр де, чоргъа да ишлеме бажарагъанны сен билесен чи.
<[Шекер]>. Яхшы сиз айтагъан кюйде этейик. Кёпюр салайым, шундан Жангишини уьюне багъып тел де тартайым.
<[Элдар]>. Макетде Жангишини уьюн этип кьойсанг да ярар.
<[Шекер]>. Жангишини?
Шекер Элдаргъа шекли къарай, оьзюню Жангиши булангъы аралыгъын Элдар билген деп эсине геле, уялып, булардан бетин яшыра, кюлкюсюн токътатып болмай чыгъып гете. Девлетгерей, Къанитат бир-бирине, къарай, эрнин-бурнун чююре, инбаш къысалар.
<[Элдар]>. (оъз-оьзюне) Гьа-а… Жангиши гёз салгъан буса ярай. Сайлап бажаракен.
<[Къанитат]>. (Девлетгерейге). Негер кюледи шо?
<[Девлетгерей]>. Не билейим? Къызыны ишлерин атасындан яхшы анасы билмейми? Я Жангиши муну сюедир, я бу Жангишини.
<[Къанитат]>. Болса сени билегенинг бар! Гьа, гьали баш тутаман. Эркеч тегин-тегин сорамай болгъан Шекерни. Сен де Жангиши булан баш къошуп… Гьа! Ата да, къыз да менден яшырып?.
<[Девлетгерей]>. Гьара, бугъар болду. Я, сен не гьакъ шеклене турасан. Жангишини де, мени де эки де колхозгъа ортакъ бир масъалаларыбыз бар. Инанмай бусанг Элдаргъа сора.
<[Элдар]>. Девей герти айта.
<[Девлетгерей]>. Сонг да Жангиши сени къызынгны алса сююнюп де оьл.
<[Къанитат]>. Не? Гьа — гьа — гьай! Айып эди! Ботаюртлу Албас Алини къызы Къанитатман мен чи. Олай писиревсюз къыз берегенлерден тюгюлмен.
<[Девлетгерей]>. (терезеден къарай). Гьона, Жангиши оьзю де геле тура, гьали таман! Бар, бар, уьйге. Мен де гелемен.
<[Къанитат]>. (терезеден къарап). Тарыкъ буса сен барсана.
<[Девлетгерей]>. (талчыгъа). А — иллагьа, иллаЛлагь. бир тарыкъсыз затны айтып къойма да къайгъырмас.
<[Элдар]>. Къоркъма — айтмас!
Жангиши геле. Жангиши, Девлетгерей, Элдар бир-бирине багъып юрюй. Къанитатны гёзлери Жангишиде.
<[Девей]>. Сени де Жангишини де таклифигизни арагъа салып ойлашмагъа къачан жыйылайыкъ?
<[Девлетгерей]>. Бизин масъала эки де колхозгъа ортакъ масъала болгъан сонг, ёлдаш Салим де болма герек эди.
<[Жангиши]>. Салимге айтгъанман. Эшитме де сюймей. Эки де колхозгъа ортакъ масъалаланы эшитсе къача — уллу душманы.
<[Элдар]>. Салим гелеген кюйню этербиз.
<[Къанитат]>. Салим болмагъан, уллу балагь болгъан экен о чу! Яшны ягьын да сындырып.
<[Девлетгерей]>. Нечик? Къачан?
<[Къанитат]>. Юрю гьали, сонг билерсен…
Эр къатын гетме онгарыла.
<[Девлетгерей]>. (бирден токътап). Да, бизин масъалабызгъа нетебиз дедигиз?
<[Элдар]>. Так, ёлдашлар. Тангала авлакъчылыкъны гечелик дарсларын башлайбыз. Бир сагьат алда шунда жыйылайыкъ. Ёлдаш Къанитат сиз авлакъ бригададасыз. Гетген йыл агрокружокда охумагъансыз. Тилеймен тангъаладан башлап гелмей къалмагъыз…
<[Къанитат]>. Бир сагьат алда мен де гележекмен. Шо Салимге мени де бир — эки айтагъанларым болажакъ.
Барысы да тышгъа ва ичдеги уьйге гетмеге онгарылалар.
Жангиши макетге къарап къала. Шекер геле.
<[Шекер]>. (ушанып). Вагь, ёлдаш бригадир, сен бизин якълагъа хош гелдинг.
<[Жангиши]>. (исси кюйде). Сав бол ёлдаш бригадир. Я, сен этеген недир?
<[Шекер]>. Сагъа ким айтды?
<[Жангиши]>. Нени?
<[Шекер]>. Кюлкюмню токътатып болмай шундан къачып чыкъгъанны?
<[Жангиши]>. Неге кюлеген эдинг, неге къачдынг?
<[Шекер]>. Элдар шек бола деп эсиме гелип, мен…
<[Жангиши]>. Шек болма не бар? Огъар мен айтгъанман.
<[Шекер]>. (Жангишини сёзюн бёлюп). Сен не, Жангиши! Сюювню очаргъа салма яраймы?
<[Жангиши]>. Болса неге салгъансан дагъы? Мен Элдаргъа сени атынгны тутмадым. «Ярыкъ Ел» колхоздагъы бир къызны алма сюемен деген эдим.
<[Шекер]>. Буса мен кюлеп оьзюм билдирип къойгъанман. Оьзюм гунагьлыкенмен?
<[Жангиши]>. Сен ондан къайры затгъа да гунагьлысан, Шекер.
<[Шекер]>. Дагъыда негер?
<[Жангиши]>. Сен магъа, Эркеч сени уланкъардашынг экенни неге айтмагъансан?
<[Шекер]>. (сесгене). Нете, дюр буса не бола? Гьёкюне бусанг яшырма, айт, гьали де геч тюгюл.
<[Жангиши]>. Олай деген не? Эркеч шайлы улан. Тек Эркеч сени уланкъардашынг экенни, билмей, мен огъар сени гьакъынгда оьзюмню фикрумну айтып ону бираз талчыкъдырдым.
<[Шекер]>. Тюгюлдюр? Гьа, гьали англашыла, амалым мамама мени не учун сорай болгъан? Жанавуруш сама болмадыгъызмы?
<[Жангиши]>. Екъ, ол ону ачувун Салимден алды.
<[Шекер]>. Салимден? Вёре дагъы биз саялы сагъа талчыкъ болмасын.
<[Жангиши]>. Шекер! Жаным, гёзюм, гьалигине бизн ишни бары да билежек. Не бола дагъы, шу гюзню къутгъармайыкъ. Той гюзде арив бола чы дагъы!
<[Шекер]>. Бираз алгъасамайыкъ, аявлум, кёп озса, гелеген гюзге. Нечакъы айтса да амалым менден уллу. Шо уьйленип битсин.
<[Жангиши]>. Бу сенден уллу болуп тувуп нетедикен дагъы, гьали ону чагъын артгъа назатландырма ярамасмы? Гертилей де, Шекер, мен бу гюзден ариге чыдамагъа болмайман. Сююв кёп узатылса яхшы болмай.
<[Шекер]>. Не? Къатын алгъандокъ сююв битип къала деп сама эсинге гелмейми? Олай буса сен мени англамажакъсан. (Ичдеги уъйге гире.)
<[Жангиши]>. Гьай, Шекер, айтдым буса къайтдым. (Пауза.) Бу сюювню ёлу къайтыкъ-къуйтукъ болагъаны некен?
<[Шекер]>. (чабуп). Гьей Жангиши! Амалым геле тура. Же, же! Бу якъгъа гирип къал.
<[Жангиши]>. Къалмайман. Къайда? Мен огъар бизин гьалыбызны айтаман, оьзюне къаратмай ол сагъа изну берсин.
<[Шекер]>. Сен не дейсен хари? Ярайгъан затмы? Ёкъ, ёкъ, ёкъ! Мен айтдыра деп эсине гелир.
<[Жангиши]>. Гелмес, мен аиглатарман.
<[Шекер]>. Жангиши! Тилеймен! Я, геле тура, бар, бар аявлум, сен сюеген кюйде этме сёз беремен. (Теберип Жангишини ичдеги уъйге гийире, оьзю макетни ягъында токътай.)
Эркеч геле, макетге къарай кюстюнюп олтура.
<[Шекер]>. Башынг авруймы, амалым?
<[Эркеч]>. Ягъынгда акъча ёкъмы? Бек тарыкъ эди.
<[Шекер]>. Ёкъ, буссагьат чы! Тойгъа алгъан акъчанг битдими? Амалым сен менден уллусан, мен сагъа уьйретме тюшмей. Ярамасмыкен бираз шу ичгиден сакълан…
<[Эркеч]>. (къолун столгъа уруп). Таман! Сен оьзюнг сакълан! Эдеп деген затны тас этгенсен!. Жангишини артындан чабуп айланасан!
Эркеч къарсалап Шекерни уьстюне юрюй. Къанитат гелип къала.
<[Къанитат]>. Шекер, сени бугюн ашамайгъан гюнюнгмю? (къыччыра.) Гьуя, Эркеч! Къутургъанмысан? (Эшикни ача.) Гиччибек, бир Аллагь учун гел, къойма.
Гиччибек де чабуп геле, Эркеч уялгъан йимик бола.
Эркеч, къапкъара болуп къаралгъыр! Аллагьисен болсун атангны къардаш- ларына гет. (Эркечни аркъасын тюе).
Жангиши эшикден къарай.
<[Эркеч]>. (анасы урагъангъа къулакъ бермей Шекерни мысгъыллап). «Сен менден уллусан!» Уллукенгедир мен къатын алгъынча токътамай эрге барма айланагъанынг!
<[Шекер]>. Айланаман. Гьали болгъунча айланмасам да, гьали айланарман. Сен бар уьйде не гёрежек гиши?
<[Къанитат]>. Таман, таман! Эдепсиз!
<[Гиччибек]>. Гет ана, бар бажи, барыгъыз!
Къанитат шекерни къолундан тартып алып гете. Эркечни оьзюне багъып бура.
<[Гиччибек]>. Ай, ёлдаш Эркеч! Къызардашынгны гунагьына неге гиресен? Сагъа оьзюнге рагьат тюгюлмю, ону эрге берип парахат этсенг?
<[Эркеч]>. О сени ишинг тюгюл.
Пауза
<[Гиччибек]>. Билемисен не бар? Ташкентден, Ашгъабаддан, Баку—Дербент—Избербаш—Магьачкъаладан разведка эте туруп лап мунда етишгенмен. Мен сагъа азарбайжанча бир зат айтайым. Билирсен не вар? Балики мен оьзюм де гамиш огълу гамишмен, амма сени киби беле зырпы гамиши гьеч гёрмемишам.
Перде
ДЕРТЮНЧЮ ГЕРЮНЮШ
Уьчюнчю гёрюнюшню декорациясы. Янгурлу гюн. Тамгъа «Ярыкъ Ел» ва «Янгы Яшав» колхозларыны авлакъларыны планлары илинген. Ортада «Ярыкъ Ел» колхозну янгы мюлклерини гьап-гьазир макети. Гьали ону ичинде ва ал бетинде лампочкалар да яна. Мююшде тумбочканы уьстюнде гьар колхозчу хозяйство учун къурулажакъ типовой [уьлгюлю — м.а.] уьйлени макети бар. Ону ичинде де ярыкъ яна.
Макетни ярыкъларын сёндюрюп, ягъып, макетни фонтанын чачыратып кепленеген — Зазай, Гиччибек, Мариям, Шекер там газетге бурлугъалар, Зазай къайда бурула буса Гиччибек де шонда бурула…
<[Зазай]>. Гьей Мариям, буланы там газетине къарайыкъ къызы.
<[Гиччибек]>. Зазай герти айта.
<[Зазай]>. (охуй). Ямансувгъа тез заманны ичинде тындырыкълы кёпюр ишлербиз. Девлетгерей яза.
<[Мариям]>. Тракторланы ва оьзге машинлени яхшы кюйде пайдаландырмагъа бригадагъа ким пуршав эте?
<[Шекер]>. Гьали къараса Жангиши язгъандыр.
<[Зазай]>. Айтаман чы Жангиши язгъан.
<[Гиччибек]>. Ва-а! Эркечни сураты. (Зазай тюпден таба Гиччибекге тюртюп Шекерге къарай.)
<[Шекер]>. Не дединг Гиччибек? (Зазай Шекерни алдында токътай.) Къайда тай чы, Зазай.
<[Зазай]>. (бир якъгъа тайып Гиччибекге аста булан). Онча къыччырып нетесен? О чу муну уланкъардашы, яман гёрмеге ярай.
<[Гиччибек]>. (Зазайны къулагъына авуп). Билмей. Неужели [Гертилей де — м.а.] ёлдаш Шекерни хатири къалырмы?
<[Мариям]>. (газетден гезюн айырып ари тая. Кюстюнюп оъз-оьзюне). Гьейлер, артына-алдына къарамай шуну ушатып тургъанман. Сюйгенни гёзю сокъур бола деп шулайгъа айтадыр. (Пауза.) Ёкъ булар не айтса да ондан тизив адам этмеге бажарылар.
<[Шекер]>. (газетден бурулуп кюстюне). Амалы да газетге тюшмей туруп токътамады. (Ары барып олтура. Зазаай ва Гиччибек огъар тынглай.) Гьали муну ачувун да ол менден алма къарамаса.
<[Зазай]>. (Шекерге). Къарамас!
<[Гиччибек]>. Къарамас! Сен вёре, гьеч кепингни бузма. Мунда мурат, мысгъылламакъ тюгюл — тюз ёлгъа салмакь.
<[Шекер]>. Ону мен кёп яхшы билемен, Гиччибек.
<[Зазай]>. Ону анагъыз Къанив бузгъан, сайки уьйню къырпыву, улан яшны кепин бузма ярамас деген зараллы англавлар булан ону ёнкютген.
<[Шекер]>. Билемен, биле, герти айтасан, тек…
<[Мариям]>. (Шекерни сёзюн бёлюп). Шо сагъа бир зат айтса огъар биз этербиз этерлени! Башлап мен.
<[Зазай]>. Мен де.
<[Гиччибек]>. Конечно, Албетде!
<[Шекер]>. Гьейлер, Жангиши неге геч къалдыкен? (Чыгъа.)
<[Зазай]>. Не тамаша! Адамгъа авурлукъ болгъанда, гьар заман сюйген гишиси эсине тюше.
<[Гиччибек]>. Тюше чи дагъы. Масала… (Зазай уъттю къарап йибергенде лакъырны башгъарта.) Билемисен, бу эркеч оьзю де къатын алмай…
<[Зазай]>. Къызардашыны гюнагьына да гире.
<[Гиччибек]>. Шулай гезиклерде къурдашлар актив кюйде вмешать этме герек бола.
<[Зазай]>. Мешать?
<[Мариям]>. Вмешаться, дей.
<[Гиччибек]>. (Мариямгъа). Мариям русчаны бажара. Мени фикрумну бу тюз англагъан…
<[Зазай]>. Сен мешать дединг.
<[Гиччибек]>. Мешать?
<[Зазай]>. (енгилмей). Дюр, мешать дединг.
<[Мариям]>. Нени негер мешать?
<[Зазай]>. Гиччибекге сора.
<[Гиччибек]>. (масхарагъа салып). Балики смешать дегенмендир?
<[Зазай]>. Смешать? Ёкъ, айтмадынг. Ме—е—ша—ать, дединг.
<[Мариям]>. Балики украшать дегенсендир?
<[Зазай]>. Украшать?
<[Мариям]>. (кюлей). Украшать тюгюл, укращать да тюгюл, прощать. Сайки Эркечден гечмек…
<[Зазай]>. Ёкъ тюгюл! Мен кёп яхшы эшитдим — Гиччибек «мешать» деп айтды.
<[Гиччибек]>. Зазай нечик эшитген буса, шолай айтгъанмандыр. Зазай бир де янгылмай. (Бармакъларын «къайчы» этип Мариямгъа гёрсете. Мариям кюлеп йибере. Зазай огъар къарай Гиччибек айтма деп огъар ишара булан тилей.)
<[Эркеч]>. (геле, аз-маз кеби де бар. О Мариямны кюлкюсюне тынглай, оьз-оьзюне). Бу кюлкюсю лап оьлтюре дагъы мени! Просто ирите!
Сюемен кюрлюгюнгню, Сендеги шат кюлкюню, Тюбюнден чечек уьзме Сен энкейген уьлкюню.
Издирастилер! Хош гелдигиз къонакълар бизин юргъа! (Башлап Зазайны, сонг Мариямны къолун ала.)
<[Мариям]>. (Эркечге). Сен де хош гелдинг — курортник.
<[Зазай]>. Къайда той муну къой!
<[Мариям]>. Гьой-ой, узун Лабазан, теркеме тойда не бийий болгъансан дагъы гьанкабут мияма йимик.
<[Зазай]>. Тойда чы хари бу гьалмагъ [балики агьмакъ — м.а.] доммайгъа ошап къала.
<[Мариям]>. Зато [Амма, Тек, Шолай болса да — м.а.] ишде бу — салгьан хамурну йимик.
<[Зазай]>. Адамшавлу къаргъа кюшлеп де билмей.
<[Мариям]>. (Зазайгъа аста булан). Гьали таман! (Эркечге.) Неге сёйлемейсен?
<[Эркеч]>. (кюстюне). Не айтайым, къонакъ хатири.
<[Мариям]>. Къонакъ этип де боламысыз дагъы?
<[Эркеч]>. Биз — сиз тюгюлбюз. Сизге гёре болмасбыз. Жаныгъыз не сюе! (Мариямгъа.) Сюйсенг буссагьат сен магъа тойгъа барайыкъ деп тиле — гелмесмикенмен.
<[Мариям]>. Буса юрю. (Къолтугъундан ала. Эркеч сююне.)
<[Зазай]>. Гьей, иш бар буларда.
<[Гиччибек]>. Булардан уьлгю алма тарыкъ эдик.
<[Зазай]>. Айтдынг сен де! Булардан уьлгю алып болабызмы дагъы биз.
<[Гиччибек]>. Неге?
<[Зазай]>. Булар улан-къыз, биз къысырларбыз.
<[Гиччибек]>. Гьа, олаймы? Мени гьисабымда минг къызны артгъа сала бир къысыр.
Мариям Эркечни там газетге алып бара.
<[Мариям]>. (Зазайны ва Гиччибекни къулагъына). Шекерге бу къатылгъанча, биз бугъар къатылып муну ачувун бизге бакъдырайыкъ. (Гиччибекге). Сен де иннемей турма, оюн-масхара булан сен де айт, бизин арабызда бирлик барны билсин! (Зазай гьазирлик гёре, ону гёрюп Гиччибек де Элдар да геле.)
<[Элдар]>. (гире). Хош гелдигиз. (Мариямны ва Зазайны колун ала, ахыр да Эркечге де къол узата.) Эсен-аманмысан? (Эркеч гъеч зат айтмай.) Эсен де бол, аман да бол! (Эркеч жавап бермей.) Сиз мен муну булан сораша деп тамаша болмагъыз. Бу да ёкъ эди чи юртда.
<[Мариям]>. Бизин юртда болгъандыр деп эсинге гелеми?
<[Элдар]>. Бу сизин юртгъа дагъы барса да тамаша! Муну сиз къувалагъансыз чы.
<[Зазай]>. Ким хари?
<[Мариям]>. Салим деймисен? О айтгъан затлагъа онча тергев бере турмагъыз. Айтар, тюз тюгюл экенни билгенде къайтма да къайтар. Нечик де Эркеч Жангишини уьюне ярыкъ тартды чы. (Терезеден гёрсете.) Сиз изну берсегиз бизин клубгъа да ярыкъ тартар эди.
<[Элдар]>. (газетге гёзю тие) Бу ким? (Гёзелдириклерин салып охуй.)
«Эркечни тойда бийийген заманы»…
Эркеч дувлап бир затлар айтма сюе, Мариям Эркечни сабур этме чалыша, тирсегине тюрте.
<[Эркеч]>. (тунукъ). Буса ясгъа барма герек, тойгъа барма ярамайгъанны мен билмегенмен.
<[Элдар]>. Ёкъ, Эркеч, сен критиканы терсине англай турасан. Критика этген сайын чыгъынланып турасан? Дагъы-дагъыда къайтып, токъмакълары башынга тийип туражакъ. Сонг сен бир дагъы гьайевлюкню де этгенсен.
<[Эркеч]>. Не гьайевлюк?
<[Элдар]>. «Колхозда ишлемек учун охумаса да ярай, огъар да не охув, не курс тарыкъ эди» деп айтып, Шекерни бир гече дарсгъа гелме къоймай, оьзюнге тойгъа акъча излетгенсен. О Эркечликни, Атаевщинаны [Атаевчулукъну — м.а.] къойма герек, ёлдаш Эркеч! (Тамдагъы планлагъа къарай.)
Эркеч бир якъгъа къакълыгъа. Гиччибек де, Зазай да бираз алдокъда мююшдеги гиччи макетни ярыкъларын ягъып айлана.
<[Зазай]>. Шулай бир квартир болса.
<[Гиччибек]>. Магьачкъалада мени квартирим мундан къалышмай, абзарда шулай борлаларым да бар.
<[Зазай]>. Газ печлери де бар дейсен дагъы?
<[Гиччибек]>. Газ, электричество [электриклик — м.а.], кран, канализация [кюремет — м.а.], бютюн удобствосу [онгайлылыгъы — м.а.]…
<[Эркеч]>. (оъз-оьзюне). Шина, шина, атайщина. (Бармагъын хабуп ойлаша. Гиччибек къулагъына авуп Ш—ш—шина. Гиччибек сесгенип гете. Эркеч гъаман ону оъзюне тартып.) Шина деген не затдыр? Атайщина?
<[Гиччибек]>. А киши, тарыкъсыз масхаранг булан бизин лакъырны бёлесен.
<[Эркеч]>. Шина — шина!
<[Гиччибек]>. Билмей сорайсан дагъы? Тиши донгуз деген зат! (Зазайгъа бурула.)
<[Эркеч]>. (оъз-оьзюне) Тиши донгуз? Тюгюлдюр хари? значит: Атай — атам. Атайщина — менмен, тиши донгуз? Ёгъесе оьлген атама да не дей бу? Причем мунда атам? Воллагь гьали чи къойман! (Мариям булан тамдагъы плангъа къарап турагъан Элдаргъа бурула.) Гьали шогъар барып сёйлеймен десем, Мариям тирсегиме тюрте туражакъ… (бирден эс этип.) Агьа, уьйге барагъан ёлун сакъларман. (Гетме юрюй.)
<[Гиччибек]>. Эркеч, сен гетип къалма, буссагьат дарс болажакъ.
Парткабинетге багъып гете. Эркеч огъар ачувлу къарай, артындан юрюй, бирден токътап къала.
<[Мариям]>. (ону эс этип). Эркеч, сагъа не болгъан?
<[Эркеч]>. Сени хатирингни этип чыдадым, Мариям. Тек айып этме, дагъы чыдамагъа болмайман, хатиринг къалмасын.
<[Мариям]>. Не болгъан деймен?
<[Эркеч]>. Эшитдинг чи шо магъа айтгъанны?
<[Мариям]>. Эшитдим.
<[Эркеч]>. Тиштайпаны ягъында, сени ягъынгда… я мен чи эркекгишимен, бир де болмаса къабан деп айтсын дагъы, эркек гишиге тиши донгуз деген не затдыр?
<[Мариям]>. Сени къыздырманг сама ёкъму, Эркеч. (Къолуна тийип къарай.) Сен не сандыракълайсан?
<[Эркеч]>. Я, сен, шо магъа атайшина дегенни эшитмедингми?
<[Мариям]>. Эшитдим. Сен бираз янгылыш айтасан. Атаевщина деди.
<[Эркеч]>. Дагъы, атаевщина деген не затдыр?
<[Мариям]>. Атаевчулукъ деген зат.
<[Эркеч]>. Я…
<[Мариям]>. Гьеч англамайман, тиши донгузну къайдан алып айтасан? Атаевщина олай деген не зат деп нечик эсинге гелди?
<[Эркеч]>. (сыгъанып Гиччибекни уъстюне юрюй). Атаевщина не зат экенни гьали мен гёрсетейим сагъа, донгузму, ёкъ эсе къабанмы? _(Мариям кюлей.)
<[Гиччибек]>. (Зазайны артында къамалып). Сен гертиден сорамейдинг? (масхара этип.) Эркек донгуз! Гьей, Эркеч. Сен бизин лакъырны бёлмек учун сорай деп турадым. (Эркеч Гиччибекге тюртме деп узатыла, Зазайгъа тийип къала.)
<[Зазай]>. Гьей, гьей! Бир Аллагь учун къытыгъым геле, къытыгъым, къытыгъым. Гьуя, мени къой Эркеч!
<[Мариям]>. Гьей, бираз аста болугъуз. (Гиччибек ва Зазай Эркечден тартыла туруп Гиччибекни конторуна гирелер.)
<[Эркеч]>. (Мариямгъа). Не бола, тилеймен, шуну дагъы гиши эшитмесин. Элдарны магъа эпсиз хатири къалажакъ. У-х, еп-енгил болуп къалдым.
<[Гиччибек]>. Ш-ш. Суп-субай да, гюнчырай да геле тура.
<[Къанитат]>. Къайдакен буланы шо каркадил деген газети?
<[Девлетгерей]>. Муна гьана тап оьзю! (Там газетге къарай.) Волла, къатын мунда ону сураты унутулар йимик этилмеген. Къара гьали папахны сындыргъан кююне! Эркечни мююзлери йимик эки мююз болуп къалгъан.
<[Къанитат]>. О не гьайгев хари, Эркечни мююзлери бармы?
<[Девлетгерей]>. Я сен къайсы эркечни айтасан? Мен дёрт аякълысын айтаман.
<[Къанитат]>. Гьа, олай буса чы, герти хари.
<[Девлетгерей]>. Къара, Алыпкъачны чораплары йимик чораплар да гийдирген.
<[Къанитат]>. Къайсы Алыпкъач?
<[Девлетгерей]>. Эсингде ёкъмы? Алыпчап, Алыпкъач.
<[Къанитат]>. Гьа, «Дослар» деген тиатрдагъы? Гертилей Эркечге ошама да ошамай, огъар ошай.
<[Девлетгерей]>. (оьз-оьзюне). Кимге ошатма да къабул, Эркечге ошатмаса. (Къанитатгъа). Я тюбюнде язылгъан зат муну Эркечден тайышдырмай.
<[Къанитат]>. Къайда? Къанда? Къан явгъур, гёзелдириклерим печни хырына салгъан ерде унутулуп къалгъан.
<[Девлетгерей]>. (охуй). «Эркечни тойда бийийген заманы, оьзю къызардашына: «Шекер, иш гюнлерингни берген булан болмай, бу тойгъа да акъча тапмасанг бажарылмай. Же, сен мунда нетесен?»
<[Къанитат]>. Гьуя, зат тапгъанлар газетге салмагъа! Оьзюн де нечик салгъан хари! Мени Эркечим олай эрши бийимей. Гьейлер, гьейлер, улан къардаш-къызардашны арасындагъы иш бу халкъгъа не аварадыр?
<[Девлетгерей]>. Бу чу ярай хари.
Элдар геле.
<[Элдар]>. Эркечге этилген критикагъа сен талчыкъма, Къанив! Эркечге биз сёйлейген кюйде сен де сёйле. Сонг ондан биз бир адам этербиз, бары да жагьиллеге уьлгю болагъан кюйде.
Жангиши ва Шекер гире. Эркеч къызардашына ачувлу къарай.
<[Мариям]>. Не къарайсан, гёзлерингни акъ къабакъны чечеги йимик де этип? (Сумкасындан [торбасындан — м.а.] гиччи гюзгю чыгъарып Эркечни бетине тута.) Къара чы оьзюнге!. Яманокь аривмю? Сен Элдаргъа тынглап юрю. Ону хадирин бил, сонг да Салим де сени булан башгъача сёйлер.
<[Къанитат]>. (Мариямгъа). Огь, авзунга от тиймеген бал тийсин, къызым. Тьфу, тьфу, гёз тиймесин.
<[Элдар]>. Гьали биз дагъы кимге къарайбыз? Салим гележекге ошамай.
Барысы да тынглайлар, къолунда ат къамучу да булан Салим геле.
Барысы да бугъар бурулалар. Пауза.
<[Салим]>. Салам, огь бу яман сувну яманы! Сувдан сёрюн-сёрюн болуп сал геле.
<[Элдар]>. (Салимге къол берип). Райондан гелегенге ошайсан. Не яхшы болгъан сув ташып. Сув ташымагъан буса гьали де бир багьана тапгъан бусанг ярай эди. Авлакъгъа къачмагъа. (Кюлейлер.)
<[Салим]>. Волга, ари ягъына чыкъмагъа атны тебиндирип де къарадым, нетсем де ат сувгъа гирмеди.
<[Элдар]>. Ессине ошамагъан мал гьарам дей. Гьали кёпюр болгъан буса яманмеди?
<[Салим]>. Волла, гьар бир гьапур-чупургъа чачып юрюмеге акъчабызгъа ачувубуз чыкъмагъан дагъы!
<[Зазай]>. Нечик гьапур-чупур! Сен не сёйлейсен, ёлдаш Салим? Сен чи кёпюрге харж ёкъ, заман ёкъ дей эдинг. Буса тюз айтмагъан болгъансан. Кёпюр салмакъны, сув чыгъармакъны сен гьапур-чупургъа санайсан дагъы?.
<[Элдар]>. Екъ, Салим! Электростанция, клуб, гьамам гьапур-чупур тюгюл. Биз оьзюбюз къайсылай багъып барагъаныбызны биле бусакъ, шолар барысы да бир де артгъа салма ярамайгъан масъалалар.
<[Салим]>. Болса да олар аслу масъалалар тюгюл! Тюгюл, Элдар! Сен кёп алгъа чабасан. Сен гьисап этип къара чы, шо сен айтагъан масъалаларда, мен мюкюрмен, сиз алда барасыз. Амма пачалыкъгъа ашлыкъ беривде, гьабижай чачывда, къайтарывда… (Кисесинден газет чыгъара.) Шу газетдеги сводкада [къысгъа гьасилде — м.а.] сиз де, биз де уьстлю-тюплю язылгъанбыз.
<[Элдар]>. Алгъасама, о масалагъа да сводка болур. Шо сводкада сиз къайда болур экенсиз? Ондан сонг, сен бизин авлакъ ишлерибизге мюкюрлюк этмейгенге ошайсан. Къара чы сен бу ишге! (Мююшге бара, къамуш байламны гёрсете.) Бир эки йыллар алда айланадагъы бары да юртлар йымышакъ сибиртгини бизин авлакъдагъы къамуш блшлардан алып эте эди. Бу сагьатгъы бизин сабан топурагъыбыз (харитадан гёрсете) шулай къамушлу батмакълыкълар эди, тюгюлмю, Девлетгерей? Шо топракъланы къурутувда Девейни мангалайындан да аз тер тёгюлмеген. Сонг бу къара тегенекни, бу тюпгючлени гёремисен? Къанивни башы сав къатыныбыз къызыбыз булан ябушуп кёп топракъланы тегенегин къыргъанбыз. Шо ерлеге салгъан бавланы чагъырын ичмеге бу йыл гюзде гелирсен, Салим.
<[Салим]>. (мысгъыллап). «Гюзде» «Тангъала». Магъа сораса тангалагъы тавукъдан бугюнгю йымыртгъа къолай.
<[Элдар]>. Сен шолай ойлашагъангъа тюгюлмю, муна (пландан гёрсете) сизин авлакъны къайдагъы бёлек, къаратегенек басып тура. Сен авлакъланы тазалавгъа бир иш гюн де харжламагъансан. Бу бой барысы да бир тутгъан болуп сюрюлежекми, Жангиши?
<[Салим]>. Не? Олай деген не? Эки колхозну авлагъы бир тутгъан болуп сюрюле деген не?
<[Элдар]>. Болсун дагъы. Эки де колхоз оьзлени севооборотларын бир-бири булан сёйлешип къурса, эки де колхоз оьзлени шу авлагъын бир йимик культура чачылагъан авлакъ этме бола. (Эркеч планлар илинген тамны ярыкъ эте.)
<[Салим]>. (аччы кюлей). Я, сиз къыздырып алып барасыз. Гьа гьали, айтагъаныгъызны айтып битчигиз!
<[Элдар]>. Биз айтмагъа сюеген зат — эки де колхоз севооборотларын оьзлени топракъ шартларына гёре, сёйлешип къурмакъ.
<[Жангиши]>. Гьали къарагъыз, «Янгы Яшав» колхозну чачыв участкасы она овунда, «Ярыкъ Ёлну» ашлыкълары мунда. Бырынгылар да айтгъанлай бириси машрыкъда, бириси магърыбда.
<[Эркеч]>. Бир-бирини арасында гюнню узагъында ат чапдырып турмагъа ёл бар.
<[Жангиши]>. Эки де колхозну машин техникасын негьакъ ари-бери ташламай асувлу кюйде пайдаландырмакъ учун, эки де колхоз бир йимик культуралар [оьсюмлюклер — м.а.] чачылагъан участкаларын янаша да ерлешдирсе.
<[Девлетгерей]>. Тюз! Сугъарыв ишлер учун да бир бойда болса яхшы.
<[Салим]>. (аста оьз-оьзюне). Бажарылмас.
<[Эркеч]>. (тунукъ). Айтмас эдим сен кепимни бузуп турмай болгъан бусанг. Гьайт этип тувра бетиме, къызардашымны аривлюгюн ону сюегенингни айтасан, ол магъа не аварадыр?
<[Мариям]>. (геле). Ярыкъны иши нечикдир, Эркеч, болмажакъмы?
<[Эркеч]>. (хатиржан). Ярыкъ салмай болгъанбыз биз. Тойгъа да бармай болгъанбыз, репетиция эте болгъанбыз.
<[Мариям]>. Не репетиция?
<[Эркеч]>. Къонакъны къувалайгъан репетиция. (Теллени чырмап алып гете.)
Перде.
ЭКИНЧИ ПЕРДЕ
УЬЧЮНЧЮ ГЁРЮНЮШ
«Ярыкъ Ёл» колхозну контор мюлклеринден уллу уьй. Онг якъда «Нап разведка партиясыны контору» деген табличка булангъы эшик. Солдагъы эшикге «Парткабинет» деп язылгъан. Ортада стол. Ону уьстюнде колхозну жамият мюлклерини макети. Терезеден гюнню ярыгъы макетге ва ону уьстюнде ишлейген Шекерни бетине уруна.
<[Шекер]>. Гюн де чыкъгъан. (Лампочканы сёндюре.) Бирдагъы бир гече де олтурсам бу бите. (Оьз-оьзюне гёнгюрев эте, бара-бара гючлю йырлап да йибере. Гиччибек аста гелип Шекерге билдирмей тынглай, оъзюню конторуна гире.)
<[Къанитат]>. (геле). Иш буса бу къызгъа юху да, уьй де тарыкъ тюгюл. Гьай-гьай тавушунгну бираз сайпар [= юваш, аста; сайпар болмакъ = юваш болмакъ — м.а.] эт. (Терезеге къол узатып). Эркечни уятасан. Уьйге эшитиле авазынг!
<[Шекер]>. Эсирмегенми?
<[Къанитат]>. Ичгенге чи ошай, буса да ону бу гече йимик болуп бир де гёрмегенмен. Нече уянса шоссагьат сени чакъыра, сен буса ёкъсан… «Шекер къайтгъанмы, онда къулагъынг бармы мама?» дей.
<[Шекер]>. Оьзюню бар чы менде къулагъы, тойгъа айшабазгъа [тойда къызгъа себилеген акъча — м.а.] акъча тарыкъ болгъанда.
<[Къанитат]>. (ачувлана). О сени ишинг тюгюл, чюпюрек баш. Гьы, дюр, гьали бригадир болгъанман деп, башынгъа явлукъ байлагъанынгны унутмагъа герек эдинг.
<[Шекер]>. Сенсен, мамам, шону бузагъан. Тул къатынны уланы эрке болур деген гертикен.
<[Къанитат]>. Гьей, гьайгевге! Нете, сени атанг оьлгенми?
<[Шекер]>. Мени атам сав, онуки оьлген, сен тул къалып тургъансан чы.
<[Къанитат]>. Билемен, атанг да сен де шону оьгей гёресиз.
<[Шекер]>. Оьгей гёре бусам бар къазангъанымны огъар бермес эдим.
Элдар геле
<[Элдар]>. Танг яхшы болсун, Къанив. Мен сизге гелемен деп турадым. Арив къаршы болдунг, шо сизин Эркеч яман улан да тюгюл, пагьмулу, монтёр касбуну да чалт уьйренди… Неге охувун ташлагъан? Еттинчини де битдирмеген?. Тойгъа, къыдырувгъа татынгъан [= адатлангъан — м.а.], эрке уьйренген, жамиятны алдында жаваплылыкъ не зат экенни билмей. Билемисиз о нетген? Сизге айтмадымы?
<[Къанитат]>. Айтмады, нете?
<[Элдар]>. Айтма да айтмас. Эркеч бизин колхозну абурун тюшюрген. Тюнегюн, Жангишиге ярыкъ салма баргъанда…
<[Шекер]>. (оъз-оьзюне). Гьуя, Жангишиге бир зат этип сама къоймагъанмы?
<[Элдар]>. Салим булан тебинип къайтып гелген.
<[Шекер]>. (сююнюп). Ух-гьа-ай, не яхшыдыр.
<[Элдар]>. Не «яхшы?». Тебинмек, тирев сёйлемек яхшымы? Ондан сонг Жангиши олагъа йимик бизге де ортакъ ону бригадасы бизин авлакъгъа да къуллукъ этежек.
<[Шекер]>. Этежек чи дагъы.
<[Элдар]>. Эркеч о ерлерин Салимге англатмай, Салимни де эсине гелме ярай буса бизин бары да колхозчулар Эркеч йимик солагъайдыр деп.
<[Къанитат]>. Солагъай деп чи сен айтма хари огъар. О Ботаюртлу Албас Алини къызы Къанитатны уланы. Шекерни тапгъан ана тапгъан ону да.
<[Шекер]>. Мамам, мамам. Уланынгны сен макътама — халкъ макътасын.
Къанитат гетме турагъанда Девлетгерей геле.
<[Девлетгерей]>. Гьей, гьей, Къанив, къайда алгъасайсан? Авруйгъан бармагъын басгъанмысыз, недир?
<[Къанитат]>. (эрине яман къарай, Элдаргъа). Ёлдаш присидатил! Сен мундан къоркъ.
<[Элдар]>. Девейден? Неге?
<[Къанитат]>. Бу сени ерингни алмагъа сюе. Сторожман деп турмай бу. Колхозну бары да ишлерин бойнуна алып айлана. Гече къаравул, гюндюз къурухбаш… Гьали авлакъдагъы аччыланы, ойтанланы толтураман деп айлана.
<[Девлетгерей]>. Парахат бол, къатын. Оьлгенде айланман хырт да.
<[Къанитат]>. (Элдаргъа). Бу гечелик сторож буса гюндюз уьюнде ятсын, гюндюз къурухбаш буса гече уьйде болсун.
<[Шекер]>. Мамам, кёмек эт, шу столну аста булан шо мююшге элтейик.
<[Девлетгерей]>. Мамангны къой, къызым, къавшалса къарт болажакъ, къарт болма ярамай. (Уъстюнде макети булангъы столну тюбюне чалт гирип ону гётере.) М—м—м.
<[Къанитат]>. Гьей, гьей, ич къурсагъынгны ярасан!
Элдар да Къанитат да столгъа багъып юрюйлер.
<[Шекер]>. Тиймегиз, тийме! Макет аважакъ.
<[Девлетгерей]>. (столну мююшге салып). Хайыр ёкъ эди, къатын, мендеги шу гючню Зазай сезмесе, гёрмесе.
<[Къанитат]>. Гьа — гьа-ай, Зазайдан чы сен Гьиматны яшы гьинкалдан йимик къурудунг.
<[Девлетгерей]>. (макетге къарап). Шекер, сен шу Ямансувну ярларын булай бийик, генг неге этгенсен? Этме. Бу бизин гележегибизни де гёз алгъа тутуп этилген план буса, тик ярланы тайдыр.
<[Элдар]>. Герти, ондан сонг Ямансувгъа арив, генг кёпюр сал! Кёпюрню бою булан бизден олай багъып тар быргъы, олардан бизге багъып базыкъ быргъы…
<[Шекер]>. Салим гёрсе дувламасмы?
<[Къанитат]>. Салим къайсы? Къаралсын о. Бир залим гиши бармакъ чакъы яш булан эришеген.
<[Девлетгерей]>. Ким? Ким булан? Эркеч булан сама да тюгюлмю?
<[Къанитат]>. (айтма сюймей). Энни сен де къаныгъып къалма! Ким буса да Салим булан.
<[Девлетгерей]>. Ёлдаш, Элдар, биз кёпюрню оьзюбюз ишлеме башлайыкъ. Мен кёпюр де, чоргъа да ишлеме бажарагъанны сен билесен чи.
<[Шекер]>. Яхшы сиз айтагъан кюйде этейик. Кёпюр салайым, шундан Жангишини уьюне багъып тел де тартайым.
<[Элдар]>. Макетде Жангишини уьюн этип кьойсанг да ярар.
<[Шекер]>. Жангишини?
Шекер Элдаргъа шекли къарай, оьзюню Жангиши булангъы аралыгъын Элдар билген деп эсине геле, уялып, булардан бетин яшыра, кюлкюсюн токътатып болмай чыгъып гете. Девлетгерей, Къанитат бир-бирине, къарай, эрнин-бурнун чююре, инбаш къысалар.
<[Элдар]>. (оъз-оьзюне) Гьа-а… Жангиши гёз салгъан буса ярай. Сайлап бажаракен.
<[Къанитат]>. (Девлетгерейге). Негер кюледи шо?
<[Девлетгерей]>. Не билейим? Къызыны ишлерин атасындан яхшы анасы билмейми? Я Жангиши муну сюедир, я бу Жангишини.
<[Къанитат]>. Болса сени билегенинг бар! Гьа, гьали баш тутаман. Эркеч тегин-тегин сорамай болгъан Шекерни. Сен де Жангиши булан баш къошуп… Гьа! Ата да, къыз да менден яшырып?.
<[Девлетгерей]>. Гьара, бугъар болду. Я, сен не гьакъ шеклене турасан. Жангишини де, мени де эки де колхозгъа ортакъ бир масъалаларыбыз бар. Инанмай бусанг Элдаргъа сора.
<[Элдар]>. Девей герти айта.
<[Девлетгерей]>. Сонг да Жангиши сени къызынгны алса сююнюп де оьл.
<[Къанитат]>. Не? Гьа — гьа — гьай! Айып эди! Ботаюртлу Албас Алини къызы Къанитатман мен чи. Олай писиревсюз къыз берегенлерден тюгюлмен.
<[Девлетгерей]>. (терезеден къарай). Гьона, Жангиши оьзю де геле тура, гьали таман! Бар, бар, уьйге. Мен де гелемен.
<[Къанитат]>. (терезеден къарап). Тарыкъ буса сен барсана.
<[Девлетгерей]>. (талчыгъа). А — иллагьа, иллаЛлагь. бир тарыкъсыз затны айтып къойма да къайгъырмас.
<[Элдар]>. Къоркъма — айтмас!
Жангиши геле. Жангиши, Девлетгерей, Элдар бир-бирине багъып юрюй. Къанитатны гёзлери Жангишиде.
<[Девей]>. Сени де Жангишини де таклифигизни арагъа салып ойлашмагъа къачан жыйылайыкъ?
<[Девлетгерей]>. Бизин масъала эки де колхозгъа ортакъ масъала болгъан сонг, ёлдаш Салим де болма герек эди.
<[Жангиши]>. Салимге айтгъанман. Эшитме де сюймей. Эки де колхозгъа ортакъ масъалаланы эшитсе къача — уллу душманы.
<[Элдар]>. Салим гелеген кюйню этербиз.
<[Къанитат]>. Салим болмагъан, уллу балагь болгъан экен о чу! Яшны ягьын да сындырып.
<[Девлетгерей]>. Нечик? Къачан?
<[Къанитат]>. Юрю гьали, сонг билерсен…
Эр къатын гетме онгарыла.
<[Девлетгерей]>. (бирден токътап). Да, бизин масъалабызгъа нетебиз дедигиз?
<[Элдар]>. Так, ёлдашлар. Тангала авлакъчылыкъны гечелик дарсларын башлайбыз. Бир сагьат алда шунда жыйылайыкъ. Ёлдаш Къанитат сиз авлакъ бригададасыз. Гетген йыл агрокружокда охумагъансыз. Тилеймен тангъаладан башлап гелмей къалмагъыз…
<[Къанитат]>. Бир сагьат алда мен де гележекмен. Шо Салимге мени де бир — эки айтагъанларым болажакъ.
Барысы да тышгъа ва ичдеги уьйге гетмеге онгарылалар.
Жангиши макетге къарап къала. Шекер геле.
<[Шекер]>. (ушанып). Вагь, ёлдаш бригадир, сен бизин якълагъа хош гелдинг.
<[Жангиши]>. (исси кюйде). Сав бол ёлдаш бригадир. Я, сен этеген недир?
<[Шекер]>. Сагъа ким айтды?
<[Жангиши]>. Нени?
<[Шекер]>. Кюлкюмню токътатып болмай шундан къачып чыкъгъанны?
<[Жангиши]>. Неге кюлеген эдинг, неге къачдынг?
<[Шекер]>. Элдар шек бола деп эсиме гелип, мен…
<[Жангиши]>. Шек болма не бар? Огъар мен айтгъанман.
<[Шекер]>. (Жангишини сёзюн бёлюп). Сен не, Жангиши! Сюювню очаргъа салма яраймы?
<[Жангиши]>. Болса неге салгъансан дагъы? Мен Элдаргъа сени атынгны тутмадым. «Ярыкъ Ел» колхоздагъы бир къызны алма сюемен деген эдим.
<[Шекер]>. Буса мен кюлеп оьзюм билдирип къойгъанман. Оьзюм гунагьлыкенмен?
<[Жангиши]>. Сен ондан къайры затгъа да гунагьлысан, Шекер.
<[Шекер]>. Дагъыда негер?
<[Жангиши]>. Сен магъа, Эркеч сени уланкъардашынг экенни неге айтмагъансан?
<[Шекер]>. (сесгене). Нете, дюр буса не бола? Гьёкюне бусанг яшырма, айт, гьали де геч тюгюл.
<[Жангиши]>. Олай деген не? Эркеч шайлы улан. Тек Эркеч сени уланкъардашынг экенни, билмей, мен огъар сени гьакъынгда оьзюмню фикрумну айтып ону бираз талчыкъдырдым.
<[Шекер]>. Тюгюлдюр? Гьа, гьали англашыла, амалым мамама мени не учун сорай болгъан? Жанавуруш сама болмадыгъызмы?
<[Жангиши]>. Екъ, ол ону ачувун Салимден алды.
<[Шекер]>. Салимден? Вёре дагъы биз саялы сагъа талчыкъ болмасын.
<[Жангиши]>. Шекер! Жаным, гёзюм, гьалигине бизн ишни бары да билежек. Не бола дагъы, шу гюзню къутгъармайыкъ. Той гюзде арив бола чы дагъы!
<[Шекер]>. Бираз алгъасамайыкъ, аявлум, кёп озса, гелеген гюзге. Нечакъы айтса да амалым менден уллу. Шо уьйленип битсин.
<[Жангиши]>. Бу сенден уллу болуп тувуп нетедикен дагъы, гьали ону чагъын артгъа назатландырма ярамасмы? Гертилей де, Шекер, мен бу гюзден ариге чыдамагъа болмайман. Сююв кёп узатылса яхшы болмай.
<[Шекер]>. Не? Къатын алгъандокъ сююв битип къала деп сама эсинге гелмейми? Олай буса сен мени англамажакъсан. (Ичдеги уъйге гире.)
<[Жангиши]>. Гьай, Шекер, айтдым буса къайтдым. (Пауза.) Бу сюювню ёлу къайтыкъ-къуйтукъ болагъаны некен?
<[Шекер]>. (чабуп). Гьей Жангиши! Амалым геле тура. Же, же! Бу якъгъа гирип къал.
<[Жангиши]>. Къалмайман. Къайда? Мен огъар бизин гьалыбызны айтаман, оьзюне къаратмай ол сагъа изну берсин.
<[Шекер]>. Сен не дейсен хари? Ярайгъан затмы? Ёкъ, ёкъ, ёкъ! Мен айтдыра деп эсине гелир.
<[Жангиши]>. Гелмес, мен аиглатарман.
<[Шекер]>. Жангиши! Тилеймен! Я, геле тура, бар, бар аявлум, сен сюеген кюйде этме сёз беремен. (Теберип Жангишини ичдеги уъйге гийире, оьзю макетни ягъында токътай.)
Эркеч геле, макетге къарай кюстюнюп олтура.
<[Шекер]>. Башынг авруймы, амалым?
<[Эркеч]>. Ягъынгда акъча ёкъмы? Бек тарыкъ эди.
<[Шекер]>. Ёкъ, буссагьат чы! Тойгъа алгъан акъчанг битдими? Амалым сен менден уллусан, мен сагъа уьйретме тюшмей. Ярамасмыкен бираз шу ичгиден сакълан…
<[Эркеч]>. (къолун столгъа уруп). Таман! Сен оьзюнг сакълан! Эдеп деген затны тас этгенсен!. Жангишини артындан чабуп айланасан!
Эркеч къарсалап Шекерни уьстюне юрюй. Къанитат гелип къала.
<[Къанитат]>. Шекер, сени бугюн ашамайгъан гюнюнгмю? (къыччыра.) Гьуя, Эркеч! Къутургъанмысан? (Эшикни ача.) Гиччибек, бир Аллагь учун гел, къойма.
Гиччибек де чабуп геле, Эркеч уялгъан йимик бола.
Эркеч, къапкъара болуп къаралгъыр! Аллагьисен болсун атангны къардаш- ларына гет. (Эркечни аркъасын тюе).
Жангиши эшикден къарай.
<[Эркеч]>. (анасы урагъангъа къулакъ бермей Шекерни мысгъыллап). «Сен менден уллусан!» Уллукенгедир мен къатын алгъынча токътамай эрге барма айланагъанынг!
<[Шекер]>. Айланаман. Гьали болгъунча айланмасам да, гьали айланарман. Сен бар уьйде не гёрежек гиши?
<[Къанитат]>. Таман, таман! Эдепсиз!
<[Гиччибек]>. Гет ана, бар бажи, барыгъыз!
Къанитат шекерни къолундан тартып алып гете. Эркечни оьзюне багъып бура.
<[Гиччибек]>. Ай, ёлдаш Эркеч! Къызардашынгны гунагьына неге гиресен? Сагъа оьзюнге рагьат тюгюлмю, ону эрге берип парахат этсенг?
<[Эркеч]>. О сени ишинг тюгюл.
Пауза
<[Гиччибек]>. Билемисен не бар? Ташкентден, Ашгъабаддан, Баку—Дербент—Избербаш—Магьачкъаладан разведка эте туруп лап мунда етишгенмен. Мен сагъа азарбайжанча бир зат айтайым. Билирсен не вар? Балики мен оьзюм де гамиш огълу гамишмен, амма сени киби беле зырпы гамиши гьеч гёрмемишам.
Перде
ДЕРТЮНЧЮ ГЕРЮНЮШ
Уьчюнчю гёрюнюшню декорациясы. Янгурлу гюн. Тамгъа «Ярыкъ Ел» ва «Янгы Яшав» колхозларыны авлакъларыны планлары илинген. Ортада «Ярыкъ Ел» колхозну янгы мюлклерини гьап-гьазир макети. Гьали ону ичинде ва ал бетинде лампочкалар да яна. Мююшде тумбочканы уьстюнде гьар колхозчу хозяйство учун къурулажакъ типовой [уьлгюлю — м.а.] уьйлени макети бар. Ону ичинде де ярыкъ яна.
Макетни ярыкъларын сёндюрюп, ягъып, макетни фонтанын чачыратып кепленеген — Зазай, Гиччибек, Мариям, Шекер там газетге бурлугъалар, Зазай къайда бурула буса Гиччибек де шонда бурула…
<[Зазай]>. Гьей Мариям, буланы там газетине къарайыкъ къызы.
<[Гиччибек]>. Зазай герти айта.
<[Зазай]>. (охуй). Ямансувгъа тез заманны ичинде тындырыкълы кёпюр ишлербиз. Девлетгерей яза.
<[Мариям]>. Тракторланы ва оьзге машинлени яхшы кюйде пайдаландырмагъа бригадагъа ким пуршав эте?
<[Шекер]>. Гьали къараса Жангиши язгъандыр.
<[Зазай]>. Айтаман чы Жангиши язгъан.
<[Гиччибек]>. Ва-а! Эркечни сураты. (Зазай тюпден таба Гиччибекге тюртюп Шекерге къарай.)
<[Шекер]>. Не дединг Гиччибек? (Зазай Шекерни алдында токътай.) Къайда тай чы, Зазай.
<[Зазай]>. (бир якъгъа тайып Гиччибекге аста булан). Онча къыччырып нетесен? О чу муну уланкъардашы, яман гёрмеге ярай.
<[Гиччибек]>. (Зазайны къулагъына авуп). Билмей. Неужели [Гертилей де — м.а.] ёлдаш Шекерни хатири къалырмы?
<[Мариям]>. (газетден гезюн айырып ари тая. Кюстюнюп оъз-оьзюне). Гьейлер, артына-алдына къарамай шуну ушатып тургъанман. Сюйгенни гёзю сокъур бола деп шулайгъа айтадыр. (Пауза.) Ёкъ булар не айтса да ондан тизив адам этмеге бажарылар.
<[Шекер]>. (газетден бурулуп кюстюне). Амалы да газетге тюшмей туруп токътамады. (Ары барып олтура. Зазаай ва Гиччибек огъар тынглай.) Гьали муну ачувун да ол менден алма къарамаса.
<[Зазай]>. (Шекерге). Къарамас!
<[Гиччибек]>. Къарамас! Сен вёре, гьеч кепингни бузма. Мунда мурат, мысгъылламакъ тюгюл — тюз ёлгъа салмакь.
<[Шекер]>. Ону мен кёп яхшы билемен, Гиччибек.
<[Зазай]>. Ону анагъыз Къанив бузгъан, сайки уьйню къырпыву, улан яшны кепин бузма ярамас деген зараллы англавлар булан ону ёнкютген.
<[Шекер]>. Билемен, биле, герти айтасан, тек…
<[Мариям]>. (Шекерни сёзюн бёлюп). Шо сагъа бир зат айтса огъар биз этербиз этерлени! Башлап мен.
<[Зазай]>. Мен де.
<[Гиччибек]>. Конечно, Албетде!
<[Шекер]>. Гьейлер, Жангиши неге геч къалдыкен? (Чыгъа.)
<[Зазай]>. Не тамаша! Адамгъа авурлукъ болгъанда, гьар заман сюйген гишиси эсине тюше.
<[Гиччибек]>. Тюше чи дагъы. Масала… (Зазай уъттю къарап йибергенде лакъырны башгъарта.) Билемисен, бу эркеч оьзю де къатын алмай…
<[Зазай]>. Къызардашыны гюнагьына да гире.
<[Гиччибек]>. Шулай гезиклерде къурдашлар актив кюйде вмешать этме герек бола.
<[Зазай]>. Мешать?
<[Мариям]>. Вмешаться, дей.
<[Гиччибек]>. (Мариямгъа). Мариям русчаны бажара. Мени фикрумну бу тюз англагъан…
<[Зазай]>. Сен мешать дединг.
<[Гиччибек]>. Мешать?
<[Зазай]>. (енгилмей). Дюр, мешать дединг.
<[Мариям]>. Нени негер мешать?
<[Зазай]>. Гиччибекге сора.
<[Гиччибек]>. (масхарагъа салып). Балики смешать дегенмендир?
<[Зазай]>. Смешать? Ёкъ, айтмадынг. Ме—е—ша—ать, дединг.
<[Мариям]>. Балики украшать дегенсендир?
<[Зазай]>. Украшать?
<[Мариям]>. (кюлей). Украшать тюгюл, укращать да тюгюл, прощать. Сайки Эркечден гечмек…
<[Зазай]>. Ёкъ тюгюл! Мен кёп яхшы эшитдим — Гиччибек «мешать» деп айтды.
<[Гиччибек]>. Зазай нечик эшитген буса, шолай айтгъанмандыр. Зазай бир де янгылмай. (Бармакъларын «къайчы» этип Мариямгъа гёрсете. Мариям кюлеп йибере. Зазай огъар къарай Гиччибек айтма деп огъар ишара булан тилей.)
<[Эркеч]>. (геле, аз-маз кеби де бар. О Мариямны кюлкюсюне тынглай, оьз-оьзюне). Бу кюлкюсю лап оьлтюре дагъы мени! Просто ирите!
Сюемен кюрлюгюнгню, Сендеги шат кюлкюню, Тюбюнден чечек уьзме Сен энкейген уьлкюню.
Издирастилер! Хош гелдигиз къонакълар бизин юргъа! (Башлап Зазайны, сонг Мариямны къолун ала.)
<[Мариям]>. (Эркечге). Сен де хош гелдинг — курортник.
<[Зазай]>. Къайда той муну къой!
<[Мариям]>. Гьой-ой, узун Лабазан, теркеме тойда не бийий болгъансан дагъы гьанкабут мияма йимик.
<[Зазай]>. Тойда чы хари бу гьалмагъ [балики агьмакъ — м.а.] доммайгъа ошап къала.
<[Мариям]>. Зато [Амма, Тек, Шолай болса да — м.а.] ишде бу — салгьан хамурну йимик.
<[Зазай]>. Адамшавлу къаргъа кюшлеп де билмей.
<[Мариям]>. (Зазайгъа аста булан). Гьали таман! (Эркечге.) Неге сёйлемейсен?
<[Эркеч]>. (кюстюне). Не айтайым, къонакъ хатири.
<[Мариям]>. Къонакъ этип де боламысыз дагъы?
<[Эркеч]>. Биз — сиз тюгюлбюз. Сизге гёре болмасбыз. Жаныгъыз не сюе! (Мариямгъа.) Сюйсенг буссагьат сен магъа тойгъа барайыкъ деп тиле — гелмесмикенмен.
<[Мариям]>. Буса юрю. (Къолтугъундан ала. Эркеч сююне.)
<[Зазай]>. Гьей, иш бар буларда.
<[Гиччибек]>. Булардан уьлгю алма тарыкъ эдик.
<[Зазай]>. Айтдынг сен де! Булардан уьлгю алып болабызмы дагъы биз.
<[Гиччибек]>. Неге?
<[Зазай]>. Булар улан-къыз, биз къысырларбыз.
<[Гиччибек]>. Гьа, олаймы? Мени гьисабымда минг къызны артгъа сала бир къысыр.
Мариям Эркечни там газетге алып бара.
<[Мариям]>. (Зазайны ва Гиччибекни къулагъына). Шекерге бу къатылгъанча, биз бугъар къатылып муну ачувун бизге бакъдырайыкъ. (Гиччибекге). Сен де иннемей турма, оюн-масхара булан сен де айт, бизин арабызда бирлик барны билсин! (Зазай гьазирлик гёре, ону гёрюп Гиччибек де Элдар да геле.)
<[Элдар]>. (гире). Хош гелдигиз. (Мариямны ва Зазайны колун ала, ахыр да Эркечге де къол узата.) Эсен-аманмысан? (Эркеч гъеч зат айтмай.) Эсен де бол, аман да бол! (Эркеч жавап бермей.) Сиз мен муну булан сораша деп тамаша болмагъыз. Бу да ёкъ эди чи юртда.
<[Мариям]>. Бизин юртда болгъандыр деп эсинге гелеми?
<[Элдар]>. Бу сизин юртгъа дагъы барса да тамаша! Муну сиз къувалагъансыз чы.
<[Зазай]>. Ким хари?
<[Мариям]>. Салим деймисен? О айтгъан затлагъа онча тергев бере турмагъыз. Айтар, тюз тюгюл экенни билгенде къайтма да къайтар. Нечик де Эркеч Жангишини уьюне ярыкъ тартды чы. (Терезеден гёрсете.) Сиз изну берсегиз бизин клубгъа да ярыкъ тартар эди.
<[Элдар]>. (газетге гёзю тие) Бу ким? (Гёзелдириклерин салып охуй.)
«Эркечни тойда бийийген заманы»…
Эркеч дувлап бир затлар айтма сюе, Мариям Эркечни сабур этме чалыша, тирсегине тюрте.
<[Эркеч]>. (тунукъ). Буса ясгъа барма герек, тойгъа барма ярамайгъанны мен билмегенмен.
<[Элдар]>. Ёкъ, Эркеч, сен критиканы терсине англай турасан. Критика этген сайын чыгъынланып турасан? Дагъы-дагъыда къайтып, токъмакълары башынга тийип туражакъ. Сонг сен бир дагъы гьайевлюкню де этгенсен.
<[Эркеч]>. Не гьайевлюк?
<[Элдар]>. «Колхозда ишлемек учун охумаса да ярай, огъар да не охув, не курс тарыкъ эди» деп айтып, Шекерни бир гече дарсгъа гелме къоймай, оьзюнге тойгъа акъча излетгенсен. О Эркечликни, Атаевщинаны [Атаевчулукъну — м.а.] къойма герек, ёлдаш Эркеч! (Тамдагъы планлагъа къарай.)
Эркеч бир якъгъа къакълыгъа. Гиччибек де, Зазай да бираз алдокъда мююшдеги гиччи макетни ярыкъларын ягъып айлана.
<[Зазай]>. Шулай бир квартир болса.
<[Гиччибек]>. Магьачкъалада мени квартирим мундан къалышмай, абзарда шулай борлаларым да бар.
<[Зазай]>. Газ печлери де бар дейсен дагъы?
<[Гиччибек]>. Газ, электричество [электриклик — м.а.], кран, канализация [кюремет — м.а.], бютюн удобствосу [онгайлылыгъы — м.а.]…
<[Эркеч]>. (оъз-оьзюне). Шина, шина, атайщина. (Бармагъын хабуп ойлаша. Гиччибек къулагъына авуп Ш—ш—шина. Гиччибек сесгенип гете. Эркеч гъаман ону оъзюне тартып.) Шина деген не затдыр? Атайщина?
<[Гиччибек]>. А киши, тарыкъсыз масхаранг булан бизин лакъырны бёлесен.
<[Эркеч]>. Шина — шина!
<[Гиччибек]>. Билмей сорайсан дагъы? Тиши донгуз деген зат! (Зазайгъа бурула.)
<[Эркеч]>. (оъз-оьзюне) Тиши донгуз? Тюгюлдюр хари? значит: Атай — атам. Атайщина — менмен, тиши донгуз? Ёгъесе оьлген атама да не дей бу? Причем мунда атам? Воллагь гьали чи къойман! (Мариям булан тамдагъы плангъа къарап турагъан Элдаргъа бурула.) Гьали шогъар барып сёйлеймен десем, Мариям тирсегиме тюрте туражакъ… (бирден эс этип.) Агьа, уьйге барагъан ёлун сакъларман. (Гетме юрюй.)
<[Гиччибек]>. Эркеч, сен гетип къалма, буссагьат дарс болажакъ.
Парткабинетге багъып гете. Эркеч огъар ачувлу къарай, артындан юрюй, бирден токътап къала.
<[Мариям]>. (ону эс этип). Эркеч, сагъа не болгъан?
<[Эркеч]>. Сени хатирингни этип чыдадым, Мариям. Тек айып этме, дагъы чыдамагъа болмайман, хатиринг къалмасын.
<[Мариям]>. Не болгъан деймен?
<[Эркеч]>. Эшитдинг чи шо магъа айтгъанны?
<[Мариям]>. Эшитдим.
<[Эркеч]>. Тиштайпаны ягъында, сени ягъынгда… я мен чи эркекгишимен, бир де болмаса къабан деп айтсын дагъы, эркек гишиге тиши донгуз деген не затдыр?
<[Мариям]>. Сени къыздырманг сама ёкъму, Эркеч. (Къолуна тийип къарай.) Сен не сандыракълайсан?
<[Эркеч]>. Я, сен, шо магъа атайшина дегенни эшитмедингми?
<[Мариям]>. Эшитдим. Сен бираз янгылыш айтасан. Атаевщина деди.
<[Эркеч]>. Дагъы, атаевщина деген не затдыр?
<[Мариям]>. Атаевчулукъ деген зат.
<[Эркеч]>. Я…
<[Мариям]>. Гьеч англамайман, тиши донгузну къайдан алып айтасан? Атаевщина олай деген не зат деп нечик эсинге гелди?
<[Эркеч]>. (сыгъанып Гиччибекни уъстюне юрюй). Атаевщина не зат экенни гьали мен гёрсетейим сагъа, донгузму, ёкъ эсе къабанмы? _(Мариям кюлей.)
<[Гиччибек]>. (Зазайны артында къамалып). Сен гертиден сорамейдинг? (масхара этип.) Эркек донгуз! Гьей, Эркеч. Сен бизин лакъырны бёлмек учун сорай деп турадым. (Эркеч Гиччибекге тюртме деп узатыла, Зазайгъа тийип къала.)
<[Зазай]>. Гьей, гьей! Бир Аллагь учун къытыгъым геле, къытыгъым, къытыгъым. Гьуя, мени къой Эркеч!
<[Мариям]>. Гьей, бираз аста болугъуз. (Гиччибек ва Зазай Эркечден тартыла туруп Гиччибекни конторуна гирелер.)
<[Эркеч]>. (Мариямгъа). Не бола, тилеймен, шуну дагъы гиши эшитмесин. Элдарны магъа эпсиз хатири къалажакъ. У-х, еп-енгил болуп къалдым.
<[Гиччибек]>. Ш-ш. Суп-субай да, гюнчырай да геле тура.
<[Къанитат]>. Къайдакен буланы шо каркадил деген газети?
<[Девлетгерей]>. Муна гьана тап оьзю! (Там газетге къарай.) Волла, къатын мунда ону сураты унутулар йимик этилмеген. Къара гьали папахны сындыргъан кююне! Эркечни мююзлери йимик эки мююз болуп къалгъан.
<[Къанитат]>. О не гьайгев хари, Эркечни мююзлери бармы?
<[Девлетгерей]>. Я сен къайсы эркечни айтасан? Мен дёрт аякълысын айтаман.
<[Къанитат]>. Гьа, олай буса чы, герти хари.
<[Девлетгерей]>. Къара, Алыпкъачны чораплары йимик чораплар да гийдирген.
<[Къанитат]>. Къайсы Алыпкъач?
<[Девлетгерей]>. Эсингде ёкъмы? Алыпчап, Алыпкъач.
<[Къанитат]>. Гьа, «Дослар» деген тиатрдагъы? Гертилей Эркечге ошама да ошамай, огъар ошай.
<[Девлетгерей]>. (оьз-оьзюне). Кимге ошатма да къабул, Эркечге ошатмаса. (Къанитатгъа). Я тюбюнде язылгъан зат муну Эркечден тайышдырмай.
<[Къанитат]>. Къайда? Къанда? Къан явгъур, гёзелдириклерим печни хырына салгъан ерде унутулуп къалгъан.
<[Девлетгерей]>. (охуй). «Эркечни тойда бийийген заманы, оьзю къызардашына: «Шекер, иш гюнлерингни берген булан болмай, бу тойгъа да акъча тапмасанг бажарылмай. Же, сен мунда нетесен?»
<[Къанитат]>. Гьуя, зат тапгъанлар газетге салмагъа! Оьзюн де нечик салгъан хари! Мени Эркечим олай эрши бийимей. Гьейлер, гьейлер, улан къардаш-къызардашны арасындагъы иш бу халкъгъа не аварадыр?
<[Девлетгерей]>. Бу чу ярай хари.
Элдар геле.
<[Элдар]>. Эркечге этилген критикагъа сен талчыкъма, Къанив! Эркечге биз сёйлейген кюйде сен де сёйле. Сонг ондан биз бир адам этербиз, бары да жагьиллеге уьлгю болагъан кюйде.
Жангиши ва Шекер гире. Эркеч къызардашына ачувлу къарай.
<[Мариям]>. Не къарайсан, гёзлерингни акъ къабакъны чечеги йимик де этип? (Сумкасындан [торбасындан — м.а.] гиччи гюзгю чыгъарып Эркечни бетине тута.) Къара чы оьзюнге!. Яманокь аривмю? Сен Элдаргъа тынглап юрю. Ону хадирин бил, сонг да Салим де сени булан башгъача сёйлер.
<[Къанитат]>. (Мариямгъа). Огь, авзунга от тиймеген бал тийсин, къызым. Тьфу, тьфу, гёз тиймесин.
<[Элдар]>. Гьали биз дагъы кимге къарайбыз? Салим гележекге ошамай.
Барысы да тынглайлар, къолунда ат къамучу да булан Салим геле.
Барысы да бугъар бурулалар. Пауза.
<[Салим]>. Салам, огь бу яман сувну яманы! Сувдан сёрюн-сёрюн болуп сал геле.
<[Элдар]>. (Салимге къол берип). Райондан гелегенге ошайсан. Не яхшы болгъан сув ташып. Сув ташымагъан буса гьали де бир багьана тапгъан бусанг ярай эди. Авлакъгъа къачмагъа. (Кюлейлер.)
<[Салим]>. Волга, ари ягъына чыкъмагъа атны тебиндирип де къарадым, нетсем де ат сувгъа гирмеди.
<[Элдар]>. Ессине ошамагъан мал гьарам дей. Гьали кёпюр болгъан буса яманмеди?
<[Салим]>. Волла, гьар бир гьапур-чупургъа чачып юрюмеге акъчабызгъа ачувубуз чыкъмагъан дагъы!
<[Зазай]>. Нечик гьапур-чупур! Сен не сёйлейсен, ёлдаш Салим? Сен чи кёпюрге харж ёкъ, заман ёкъ дей эдинг. Буса тюз айтмагъан болгъансан. Кёпюр салмакъны, сув чыгъармакъны сен гьапур-чупургъа санайсан дагъы?.
<[Элдар]>. Екъ, Салим! Электростанция, клуб, гьамам гьапур-чупур тюгюл. Биз оьзюбюз къайсылай багъып барагъаныбызны биле бусакъ, шолар барысы да бир де артгъа салма ярамайгъан масъалалар.
<[Салим]>. Болса да олар аслу масъалалар тюгюл! Тюгюл, Элдар! Сен кёп алгъа чабасан. Сен гьисап этип къара чы, шо сен айтагъан масъалаларда, мен мюкюрмен, сиз алда барасыз. Амма пачалыкъгъа ашлыкъ беривде, гьабижай чачывда, къайтарывда… (Кисесинден газет чыгъара.) Шу газетдеги сводкада [къысгъа гьасилде — м.а.] сиз де, биз де уьстлю-тюплю язылгъанбыз.
<[Элдар]>. Алгъасама, о масалагъа да сводка болур. Шо сводкада сиз къайда болур экенсиз? Ондан сонг, сен бизин авлакъ ишлерибизге мюкюрлюк этмейгенге ошайсан. Къара чы сен бу ишге! (Мююшге бара, къамуш байламны гёрсете.) Бир эки йыллар алда айланадагъы бары да юртлар йымышакъ сибиртгини бизин авлакъдагъы къамуш блшлардан алып эте эди. Бу сагьатгъы бизин сабан топурагъыбыз (харитадан гёрсете) шулай къамушлу батмакълыкълар эди, тюгюлмю, Девлетгерей? Шо топракъланы къурутувда Девейни мангалайындан да аз тер тёгюлмеген. Сонг бу къара тегенекни, бу тюпгючлени гёремисен? Къанивни башы сав къатыныбыз къызыбыз булан ябушуп кёп топракъланы тегенегин къыргъанбыз. Шо ерлеге салгъан бавланы чагъырын ичмеге бу йыл гюзде гелирсен, Салим.
<[Салим]>. (мысгъыллап). «Гюзде» «Тангъала». Магъа сораса тангалагъы тавукъдан бугюнгю йымыртгъа къолай.
<[Элдар]>. Сен шолай ойлашагъангъа тюгюлмю, муна (пландан гёрсете) сизин авлакъны къайдагъы бёлек, къаратегенек басып тура. Сен авлакъланы тазалавгъа бир иш гюн де харжламагъансан. Бу бой барысы да бир тутгъан болуп сюрюлежекми, Жангиши?
<[Салим]>. Не? Олай деген не? Эки колхозну авлагъы бир тутгъан болуп сюрюле деген не?
<[Элдар]>. Болсун дагъы. Эки де колхоз оьзлени севооборотларын бир-бири булан сёйлешип къурса, эки де колхоз оьзлени шу авлагъын бир йимик культура чачылагъан авлакъ этме бола. (Эркеч планлар илинген тамны ярыкъ эте.)
<[Салим]>. (аччы кюлей). Я, сиз къыздырып алып барасыз. Гьа гьали, айтагъаныгъызны айтып битчигиз!
<[Элдар]>. Биз айтмагъа сюеген зат — эки де колхоз севооборотларын оьзлени топракъ шартларына гёре, сёйлешип къурмакъ.
<[Жангиши]>. Гьали къарагъыз, «Янгы Яшав» колхозну чачыв участкасы она овунда, «Ярыкъ Ёлну» ашлыкълары мунда. Бырынгылар да айтгъанлай бириси машрыкъда, бириси магърыбда.
<[Эркеч]>. Бир-бирини арасында гюнню узагъында ат чапдырып турмагъа ёл бар.
<[Жангиши]>. Эки де колхозну машин техникасын негьакъ ари-бери ташламай асувлу кюйде пайдаландырмакъ учун, эки де колхоз бир йимик культуралар [оьсюмлюклер — м.а.] чачылагъан участкаларын янаша да ерлешдирсе.
<[Девлетгерей]>. Тюз! Сугъарыв ишлер учун да бир бойда болса яхшы.
<[Салим]>. (аста оьз-оьзюне). Бажарылмас.