Къайнар Юреклер - 02
Нарт язылып эре тургъанда къылычыны гёлентгиси Девню тёбесиндеги гюнню шавласын ябып къоя. Къанлы ябушув узакъ заман юрюлдю, къоркъунчлу да дюр эди. Неге десе: Дав деген тажжалгъа Ажжал оьзю кёмек этеди, ону аркъаны Нартны бойнуна чырмалгъан эди. Амма батыр ругьну гючюне батып болмай гьатта Ажжал оьзю беззек тутгъандай къартыллады, адам этге семирген чирик къаркъаралы Дев буз бурчакъдай явагъан токъмакълагъа чыдамай яман гюню булан гьонкъазагъындан йыгъылды. Оьзюню къара къурум йимик оьмюрюню боюнда этген чакъы зулмуларыны агьын азабын оьзюню оьлюмю булан чекди.
Нартны Дев булангъы даву нечик буса да дав тюгюл эди…
Амма Тавжан юрегин ташдай къатдырып, гёзлерин къуру сакъламагъа бажарды. Гьар заманда йимик дав заманда да къарсаламай, саламатлыгъын сакълап, къайсы ишни де кютдю, уьстевюне жан батырына тийишли болагъан савгъатланы гьазирлеп, оланы етишдирмеге мени дав майдангъа йиберди. Досуна савгъатгъа ол не йиберегенни де айтайымы? Гюмюш шпорлары булан зынгырлайгъан этиклер. Юзюкден оьтеген кюйде юкъгъа согъулгъан карата чепгенликден [= чепкенликден — м.а.] тигип акъ чепген, инбашларындагъы пагонланы бир йиби алтын, бир йиби гюмюш, бир йиби болат. Пагонланы уьстю увакъ юлдуз булан торлангъан эди. Бу гийимлени барысындан да Тавжан сюеген тав чечеклени атирли ийиси геле эди. Савгъатлары барысы да къызыл шал явлукъгъа тююлген эди. Явлукъгъа Тавжанны къолу булан тикме тигилип язылгъан булай сёзлер де бар эди:
«Бу сагъа къырлыкъда гиеген опуракъ, тойларда гиегенин уьйге гелгенде гёрерсен».
Тавжанны савгъатын мен Нартны къолуна тапшырдым. Досуну къоллары булан тигилген опуракъланы да гийип, Нарт магъа:
— Тавжангъа менден салам деп де айтарсан, байрам опуракълар гиежек гюн де узакъда тюгюлню билдирерсен, — деди.
Нартны бу тапшырывун мен мыйыкъларыма да чырмап уьйге алып гелдим.
Уьйге къайтгъанда мыйыкъларыма чырмалгъан сёзлени чече туруп Тавжанны ягъына да барып Нартны тапшырывун тёкмей-чачмай огъар да етишдирдим. Нартдан айрылгъанлы Тавжан биринчилей шо гезик йылады, тек ону бу гёз яшлары шатлыкъны татли, сюзюк гёз яшлары эди.
Узакъ къалмай ол оьзюню Нартын дагъы да къайтып гёрдю. Тавжан Нартны алдына чыкъгъанда йыр булан булай сорав берди:
Къолунг, бутунг бугъавлу… Тюшмей эди ачгъыч да, Ёлунг батывлу, хавлу [= гьавлу — м.а.]… Къатдырмай эди къыш да; Авлакъларынг къавданлы Къамушлукъ эди яман, Санынг яралы, къанлы… Къайда гетди шо заман?
Нарт да Тавжангъа йыр булан булай жавап берди:
Ачгъычсыз бугъавумну Яман къыркъгъан тот болдум, Ёлумдагъы хавумну Ярып чыкъгъан хот болдум, Къамушлукъланы къувма Оьртенленген от болдум, Яраларымны жувма Гюйдюреген ёт болдум, Мен дагъы да хас болдум, Душманыма яс болду, Сен сорайгъан зар заман Мен къувалап тас болду.
Шуну булан мени хабарым бите, балам. Гьали не болуп турагъанны да сагъа айтайым: бизин батырыбыз гьали оьзюню анасы Орусияны уьюнде кёп сюйген Тавжаны булан бек насипли, сав-саламат яшай. Дёрт де янгъа эки гёзюн дёрт этип бек сакъ къарай, гьар заманда да гьар къайсы деврюкген Девге де тийишлисин бермеге гьап-гьазир тура. Ону тобу, танкы, гьавада юзеген дав гемелеринден къайры, шолардан да гючлю неси-недреси де бар. Халкъ оьзюню батырын савут булан белсендирмекни гьайын шолай эте.
Сен де, балам, болгъан чакъы савлугъунгну сакълап, ярайгъан эркеклердей къатты къайыр болуп оьсме къаст эт. Муна гьали сёзюм сёздюр, сен шо заман бизин шо нартыбызгъа чарт деп чартлап кёмек этмеге бажаражакъсан. Яшавда мени сагъа инг яхшы ёравум гьона шодур, балам.
ЖАН КЪАРДАШЛАР
(Повесть) [Къысса — м.а.]
БАШ СЁЗ
Ассаламу алейкум, охувчум!
Савлукъ, саламатлыкъ болсун сагъа!
Сени алдынгда оьзюню япракълары къонакъны къатланчыкъ къалачын эсге гелтиреген шу китап. Гьали муну аты «Жан къардашлар». Хабаргъа бу ат къонакъгъа къалач йимик къыйыша.
Давда къурдашлыгъы къардашлыкъгъа айлангъан эки батыр — Элмурза булан Аркадий яш заманында бир-бирин бир де гёрмеген, къалкъы башларда бир де бирче ойнамагъан, бир къайыкъгъа минип де юзмеген.
Бириси Кавказны къумукъ юртунда тувгъан, биревюсю Балтыкъ денгизни ягъасында балыкъ батагъада оьсген. Бирисине анасы исси ерлени къарангы гечелеринде бёшюк чайкъап лайлай этген, биревюне сувукъ ерлени гюндюзге ошайгъан ярыкъ гечелеринде гьайлекни гьарсиллетип байбай этген.
Эки асгер къурдашны къардашлыгъы: бири — орус, бири — къу- мукъ. Бири — денгиз, бири — ону ягъасындагъы булакъ. Бири — генглик, бири — сюзюклюк. Юзмек учун — денгиз, къонмакъ учун — булакъ.
Мен булакъны башындаман, денгиз буса менден ариде. Къардашлыкъны хабарын булакъдан денгизге къарап булакъны тили булан этемен.
Денгизни тили булан этилген буса хабарны ругьу денгизни тогъузунчу толкъуну йимик зор ва къагьрулу болма ярай эди. Тек о заман булакъ эс этилмей къалыр эди.
Булакъны тилинде «ана, ата» деген сыйлы сёзлер, терсине охусанг да «ата, ана» бола. Булакъ тил булан «Урал» — ур, ал! «Алтай!» — ал, тай! «Сибирь» — Си — бир: табиатны адам учунгъу байлыгъын уруп, сибирип ал да, тай, бар, изле башгъа байлыкъланы, деген зат бола. (Булакъ тил булан «Байкал» да бай кёлдюр). Булакъны тилинде тапанчагъа тюбекни баласы, булакъгъа денгизни анасы дей. Денгиз булан булакъны къурдашлыкъ тамурлары шолай. Ким биле, булакъны ёлу денгизни тюбюнден Уралгъа, Байкалгъа, Гюн тувагъан ерге чыгъып гетедир. Гиччи булакъны уллу денгизлер чакъы сырлары бар буса да ким биле.
Алим илмудан тоймас, юрек — сюювден, жан — сыйдан, къурдашлар бир-биринден тоймас. «Къалай да багъыр да бир-бирин тутмай: экисинде де бир йимик тазалыкъ болмаса. Ёлдашланы аралыгъы да шолай болма герек» дей дагъыстанлы усталар.
Къой, юреклени дазувсуз тазалыгъына кюрчюленген дослукъ, къардашлыкъ денгизлерде юзе, булакъларда къона туруп, бютюн аламны анасы болгъан Гюнешни бийиклигине ерли оьрленсин.
А т к ъ а й.
I
Гюн къушланы юз тюрлю жавуллаву [= жувуллаву — м.а.] булан башланды. Анди тавну къарлы сыртлары тангны ал дарай тюсюн тас этип, агъарды ва яхшы сыйпалгъан гюмюшню чангы йимик ер-еринден йыртыллады. Къол-къолчукъдагъы туман сюзюлген тастардай болуп, арасындан чыкъны учгъунлары лансыллады. Къуванчлыгъын къумукъ тюзге яя туруп гюн гётерилди.
Акъташны ягъасындагъы Бавюртда аш уьйлени тюнгюлюклеринден созулгъан тютюнлер бир-бири булан ярышгъа чыкъгъанда йимиклер. Бетине гюн тюшген къумукъ къатынлар хоншудан хоншугъа эшитилеген кюйде челеклени зангырлатып гамишлерин савалар, эшиклерин даркъыллатып [= таркъыллатып — м.а.], савут-сабасын къагъышдыра туруп уьйлерине гире-чыгъалар, сютден толгъан асарларын салып, тастумалгъа [= тастымалгъа — м.а.] чырмалгъан исси этмеклерин [= экмеклерин — м.а.] чыгъарып эртенги ашгъа алгъасайлар.
Эртенни бу тез чагъында эркеклер абзар бавларында бирлери борла басдыра, бирлери бутакъланы иелтип гьайва, гьармут чёплей, бирлери тереклеге батгъыч булан оьрленип бу йыл аявсуздан битген къозну къагъалар. Абзарларда чы нечик де гьатта орамларда да аякъ тюпде къоз къабукъ жагъырлай.
Эртен сагьат сегизге юрюгенде юртну тар, къынгыр орамлары булан адамлар правлениягъа жыйыла башладылар. Складны [гьамарны, магъзанны — м.а.] ягъында полуторка [ГАЗ машинни журасы — м.а.] тархыллады.
Алма ящиклер [къутукълар — м.а.] юкленген шо машин юрт советни ягъындан оьтюп Хасавюртгъа барагъан ёл булан югюрдю.
Колхоз абзардагъы мечни чёкюч зангы янгыртып йибергенде адамлар бригада-бригада болуп авлакъгъа тербендилер.
Абзарлар бошады. Уьйлеринде янгыз яш-юш, къарт-къурт къалды.
Тек Темиргерейни уланы Элмурза да гелини Мариям да тангны ярыгъы булан башлагъан ишинден айрылмадылар. Агъач эшеклени уьстюндеги такъта сокъмакъгъа оьрленген Элмурза тюз тартылгъан йипге къарап, керпич булан чыр эше, къара гёзлю гелин къатыны да балчыкъ таптап тура.
Янгы уьйлени чырлары гётерилген сайын Элмурзаны къуванчлыгъы арта. Оьзю армиягъа чакъырылгъынча ишлеп битдирип, еттинчи ноябрде [маййиликде — м.а.] уьйлени сыйын этмеге хыялы бар. Янгы къошулгъан бу агьлюге Правления да кёмек эте. Председатель [юрютювчу — м.а.] бугюн де олагъа колхозну ишинден къалмагьа изну берген.
Мариям балчыкъны къоюп арада-бир керпич ташый. Элмурза къарап къалагъанны эс этгенде, ол, къара керпичлерден экини бирче гётерме башлады. Муна бу заман Элмурза огъар ачувланды:
— Шугъар къара дагъы! Не тынглавсуз затсан! Бирерлеп гётер деймен чи сагъа… Гьалигине уьзюлежексен.
Мариям хатиржан болгъанда йимик башын салландырды, буса да Элмурза оьзюню гьайын этегенликге хошланыву ону айланышындан билине эди.
«Ахшамгъа чырланы тюзюп битермен» деп ойлашды Элмурза. Къоллары, гьатта тёшю де лабизиге батгъанны ол гёрме де гёрмей эди.
Правленияны алдындагъы майдандан таба Базар-ажайны къычырыкъ авазы эшитилди. Элмурза олай багъып бурулду. Къызыл гёлекли къызъяш тюкенден таба чал-чалмандан оьрлене, тюше туруп геле. Ону къолунда акъ кагъыз гесек гёрюне. Ол — Элмурзаны къызардашы Зугьра. Ол гьали ёлну гьызы булан чангны къара булутун гётерип геле. Элмурза къызардашыны етишивюн гёзлеп, язылып токътагъан.
— Не чабасан, Зугьра? Не болгъан?
— Повестка.
— Не?
— Базар-ажай повесткалар гелтирген. Ваянкамат чакъыра, — деген Зугьра солуй туруп уланкъардашына кагъызны узатды.
Элмурза Мариямны:
— Не? Не дей хари бу? — деген соравун эшитсе де, бир нече секунд гетмейли огъар бурулмады:
— Повестка… Райвоенкоматгъа чакъыра.
Мариямны къолундан тюшюп гетген керпич тувра барып ону аягъыны бармакъларына тийсе де, ол ыгь деп де айтмады, бетин де бюрюшдюрмеди. Ону гёзлери герилип уллу болду.
— Армиягъамы? — деп сорады о.
— Билмеймен.
Булар ишин къоюп уьйге алгъасадылар. Абзаргъа гирип, жувунмагъа къуманны [= къумманы, къумгъанны — м.а.] алгъан Элмурза уллу анасы Дарайны Зугьра булан лакъырын эшитди:
— Пиндия1 булангъы дав битмегенми дагъы?
— Битген, анайым, битген. Радиодан айтгъан эди чи, эшитмедингми?
— Вай, Аллагь, яхшылыкъгъа гелген кагъыз тюгюл бу. Гетген гече Базар-ажайны гёнгю кюлей туруп гёрген тюшюм негьакъ болмагъан. Бизин Элмурзаны да элте болгъан сонг давну оту сёнгенге ошамай. Сёнсе де янгырар бу онда етишсе.
— Гьуя, анайым, сагъа нечик англатайым…
— Англамассан дагъы, башынгда май аз буса, къаралгъыр. Дав болса, шогъар тюшмей къалмажагъын билип, Элмурзагъа ичим бушуп айтаман. Гиччи заманында да тынч турмай эди, оьзюнден уллу яшлагъа да огъар тапанча, бугъар тюбек этемен деп савут булан кёп ойнагъан сонг не болажакъ. Бёшюгюнде де тынч турагъан зат тюгюл эди, аякълары булан тебип, бёшюкню аркъалыгъын сындырма аз къалады.
«Муна башлады барын да эсгермеге». — деп ойлашды Мурза. «Билмей этген затларыма билип этгенде йимик маъна да бере хари».
Ол жувунуп да битип, осоавиахим гёлегин гийди, башлап юрт советге, сонг ондан таба районгъа онгарылды.
⁂
Элмурза юртгъа ахшамны гёгерген къарангысы тавлардан тюзге тюшгенде къайтды. Булутлу кёк гечени геливюн чалтлашдырып тура. Юрт советни алдында очар тозулмагъан. Адамланы арасында Элмурзаны атасы ва хоншудагъы Закария-агъав да бар.
— Гюнбатаргъа къара чы! Тавдан гелеген булутланы эс этемисен? Гече ярайгъан кюйде явуп чыкъмаса гёрерсен, — деди Закария-агъав. Ол орамны къыркъып оьтюп барагъан сюлдюрню эс этип, тирсеги булан Темиргерейге тюртдю.
— Элмурза тюгюлмю шо?
Муну эшитген къаралды бираз токътады, Темиргерей хозгъалып, аста булан огъар багъып юрюдю.
— Сенмисен, Элмурза?
— Дюрмен, атайым.
— Сонг не болдунг?
— Ёкъ башгъа зат. Тангала армиягъа гетемен.
Темиргерей ётгюре туруп, мыйыкъларын язды.
— Буса барасан дагъы. Къачан тербенме герексен?
— Тангала сагьат он экиде военкоматда болма буйрукъ берилди.
— Уьйге баргъанда увуртунга сув алгъанда йимик
токътамай ананга айт, гьинкалны асламдан этсин. Эшитгенлер гелмей къалмас.
Элмурза анасына етишме алгъасады. Бу ахшам орамларда адам кёп эди. Къабакъ алларда къатынлар армиягъа гетегенлени, уьйде къалагъан гелинлени лакъырын этип тербей. Бир-бир къабакълагъа адамлар гелип де башлагъан.
Элмурза кёрюк уьйню алдындагъы анасын гёрдю. Атасы адамлар булан гележегин анасына айтгъан сонг ол, гёзлери булан Мариямны изледи. Ону эс этген анасы, Мариям балчыкъ таптама гетгенни айтды.
Арадагъы чалдан чалт артылмакъда Элмурза Мариямны гёрюп къалды. Ол, къавшалгъанын енгмеге къаст этсе де чонкъдагъы балчыкъны яманокъ къыйынлыкъ булан таптай эди. Эри ону уьстюне барып:
— Мунча оьзюнге гюч этип нетесен? — деди.
Мариям мангалайындагъы терин силкген сонг башын гётерип эрине къарады.
— Сен гелгенче гёр, нечакъы балчыкъ гьазирлегенмен. Тангала сагъа сав гюнге болажакъ.
Элмурза сёйлемей бираз токътагъан сонг:
— Тангала балчыкъ тарыкъ болмажакъ. Мен армиягъа гетемен.
— Билемен… Ишлесем унутулур деп, сен районгъа гетгенден тутуп балчыкъ таптайман. Буса да юрегим таш йимик авур кююнде къалып турду.
Мариям чонкъдан чыгъып, сынгъан керпичге олтуруп кюстюндю:
— Нетейик дагъы. Нечигилей де уя ишлеме тарыкъ. Амалым да кёмек этер, къалгъан янын оьзюм битдирермен.
Элмурза огъар ювукъ барып, чыр эшеген балтаны сабыны уьстюнде ерлешди.
— Къыйын чы болур сагъа. Билемен…
Мариямны гёзлери сувланды.
— Вёре гёзьяшны къой, — деп Элмурза ону къолуну уьстюне оьзюню генг аясын салды.
Мариям иелип тёшюне башын къаплап буюкъду. Сонг аста булан:
— Кёп сагъындырмай къайтарсан хари, — деди. Йыракъдагъы тавда яшмын ойнады. Алла бир замандан кёк кёкюревню сангырав авазы етишди. Тереклени назик чылгъыйларын [= чылгъайларын — м.а.] чайкъай туруп япракъланы ел вахыллатды.
* * *
Пиндия - Финляндия↩
II.
Авул-хоншудан гелгенлер гече кёп геч болгъунча олтурду. Элмурзаны юхусу болмады. Мариям бир янындан бир янына кёп айланды. Гечени бир заманында Элмурза огъар:
— Сагъа не болгъан? — деп сорады.
Мариям аста булан ону къолун оьзюню бююрюне тийдирип:
— Эс этемисен, тырпыллай, атасы булан савбол эте, — деди. Элмурза кёкню кёкюревю булан бир заманны ичинде къурсакъдагъы яшны тербенегенин сезди. Терезени япсарындан чакъда бир яшмынны ярыгъы да къарай эди.
«Улан болмаса бир де амал ёкъ. Не кёк кёкюревден, не яшмындан къоркъмай, «бек ярайгъан улан болажакъ» деп ойлады.
Эртенге таба къатты юху басса да бажарылмады. Еттиге юрюгенде атасы къычырып, ону уятды. Уланыны юхусун къызгъангъан Темиргерей йылы-йымышакъ сёйледи:
— Хозгъалмаймысан! Сен деп айтып мунда адамлар гелип тура, арив тюгюл чю. Гелин, сен де бурнунгну салландырмай, арив кюйде гийинип, жиерли айлан. Элмурза къайда буса да бармай, эркек борчун кютюп къайтма бара.
Темиргерейни «къайтма бара» деген сёзюнден сонг багъыр-къуман булан уьйге гирген Мариямны айланышы енгил болуп гетди.
Башына байлагъан чачакълы акъ шал явлугъу ону эшилген узун чачын яшыргъан эди. Ону уьстюндеги башлап Биринчи Майда {Гюлжанда — м.а.] гийген байрам опуракъ экенни Мурза эс этди.
«Бу опурагъын мен ушатагъанны билип, иш этип меничун гийген» деп Элмурза кепленди.
Биревю уьй адамгъа толгъан эди. Элмурза ондагъы- ланы барысыны да къолун алды.
Тепчиси булан аргъанчы да гелди.
Элмурза истаканланы толтуруп олагъа чагъыр берди. Темиргерейни тилевю булан аргъанчы Айгъазини кююн сокъду. Анасы гьакъыл берип, бир гечени ичинде уьч намусну кютген: инг башлап атасыны къонакъларына къангалы къапуланы бичип атлар алып гелген, сонг Тавсолтан-бийден атасыны къанын алгъан, булардан да сонг шавхалдан оьзюню досун чыгъарып алгъан батырны макъамына да тынгламай Элмурза ягъындагъы бирев булан лакъыр этегенни Темиргерей бек сюймеди.
Аргъанчы:
— Айып этмегиз, башгъа къабакъларда да армиягъа гетегенлер бар, тюнегюн гечеден берли олар да бизге къарай — деди.
Уьйдегилер баракалла айтып изну берген сонг аргъанчы тепчисин де алып чыкъды.
Тамазаны еринде олтургъан Закария-агъав жанланды:
— Къайда гьали, уланлар, олтурмагъанлар олтурчугъуз. Темиргерей, оьзюнгню къолунг булан чагъырлар къуй чу. Бир сёз айтайым.
Барысы да шанжалланы даркъыллата къажыллата туруп ерлешдилер. Оланы бир ягъадан тергеген тамаза сёзюн узатды:
— Мен ичгини къойгъаным кёп бола. Ичеген чагъым тюгюл. Амма гьали Элмурзаны савлугъундан бирни битдирип уртларман. Мен бу яшны гьали болгъанча да кёп сюедим, эндиден сонг чу дагъы да бек сюежекмен. Гелигиз барыбыз да Элмурзаны савлугъундан ичейик.
Бары да эре турдулар, янгыз бир Темиргерей олтургъан еринде тунукъ саламатлыкъ булан тынглап токътады.
— Булутдай бюркелип не болгъан Темиргерей. Уланыны савлугъундан атасына ичме де ярай. — деп Закария аягъын урушдурма узатды.
— Ичермен. Гьали бу бизин армияны уланы да бола, тек ичгенче бир болгъан затны айтмагъа сюемен. Барысына да олтурма изну бер. Элмурза сен де тынгла.
Терик къазакълардан Васил деп яхшы оьзден къонагъым бар. Гребенской колхозда председатель де болуп турду, мунда бизге гелип, сен де гёргенсен ону, Закария-агъав. Сув йимик къумукъ тил де билеген ёкъму? Магьачны заманындамы, ондан сонгму, биз бирче бир партизан отрядда [къошунда — м.а.] гьаллашып, шондан берли къардашлар йимик болуп къалгъанбыз. Ону эки аты бар эди, экиси де бир йимик арив затлар, тизивлюгю де бир-биринден къалышмайгъанда йимик гёрюне эди. Амма, нетесен, иш-ишге тюшгенде — бир-биринден кёк де ер де йимик башгъады. Атларыны бириси узун ёл битгенче бир кепде нечакъы да ёртма болады. Биревюсю буса башында бек чалт, бек югюрюк эди. Уьстюне минген гиши бир башлап, еттинчи кёкдемен деп эсине геледи, амма ёлгъа тюшгенде йылайгъан гьалгъа тюшеди. Аллагьны бир чыгъынлысы — ёлда ессин бир аварагъа салмай бир де къоймагъан. Амма нетесен бир гёргенде яманокъ тизив ат деп эсинге геледи… Гьа, алыгъыз, гьали ичейиклер. Агъав, мунча булай ойгъа неге чомулдунг, хабарымны ушатмадынг бугъай.
Закария-агъав Элмурзагъа бек маъналы къарап, сонг сёйледи:
— Англайгъангъа сюйрю жибин де саз, англамайгъангъа накъыра-зурнай да аз, деп айтыв бар. Сен де билеген зат, Темиргерей, шу заманыма гелгинче мен кёп асавлар гёргенмен. Башында аргъып, ёлну узагъында къалгъып юрюйгенлерине де ёлукъгъанман. Амма атланы ёл битгенче бёрю ёртушун бузмайгъанлары да кёп бола. Огь не сюемен дагъы шолай атны. Элмурза да шолай уьюрден экенге таза инанаман. Инанмай бусам муну савлугъундан аякъ да гётермес эдим.
Закария-агъав Элмурзагъа гёзлерин сюзюп де, къашларын язып да къарады. Полувоенный [Ярты асгер — м.а.] опурагъы къаркъарасына ярап къалагъанлыкъ Элмурзаны гьалиденокъ асгер адамгъа ошатып къойгъан эди.
Темиргерей де турду, башгъалар йимик Элмурзагъа бакъмаса да аягъын битдирип ичди. Ашадылар, дагъы да ичдилер. Тепсиге олтургъанлар бир-биринден алып лакъыргъа гиришдилер. «Ёравлар булан къапкъачлап [къапгъачлап — м.а.] не уста къапладылар магъа. Машалла сизге къартлар, сукъланывум геле сизге. Вере парахат болугъуз, сизин бетигизни къара этмесмен!» деп ойлап алды Элмурза.
Ол дагъы да бир ярым сагьат олтургъан сонг, тамазадан изну да алып чыкъды. Огъар ёлгъа тербенме заман болуп тура эди.
Мариям ону башындан бухари папахын чечип:
— Шу бёрк чюйден алынып дагъы да сени башынга гийилер гюн де етишсин, бугюн йимик, — деп алаша боюн язып чюйге узатылгъанда Мурза Мариямны гёлегини алгъа багъып гёпгенлигин биринчилей эс этди. Уьйден барысы да чыгъып тербендилер.
Мариям оьзю де эс этмей Элмурзаны яннавуру булан юрюдю ва уллу анасыны: Эсен-аман, сав-саламат къайтгъын деген сёзлерин ичинден айтып турду.
Гетегенлени оздурмагъа юрт Советни алдына кёп адам жыйылгъан. Тек оланы арасында Мариямны анасы Айзанат ёкъ. Шондан пайдалангъан Базар-ажай, гиевюне Айзанат рази тюгюл деген хабарны мунда къаст этип янгырта. Гьатта биревлени къулагъына: «тоба-тоба, асгерден сав къайтмасын» деген хари деп къычырып айтып да тербей.
Шо гюнню ахшамында десенг Базар-ажай кёрюк уьй толгъан къатынланы арасында, оьзюню гиччи пантюк бурнуна да къагъып айтгъан:
— Элмурзасы армиягъа гетди тюгюлмю. «Гёзден тайгъан гёнгюнден де таяр» дей. Бу бурунну гесме къоярман: Мариям Мурзаны ташлап анасыны уьюне къайтмаса. Сюймей баргъан сююнюп, сююп баргъан тююнген гезиклер кёп болгъан».
III
Къардаш-дос булан къучакълашып Элмурза да грузовойгъа [юк машинге — м.а.] минди. Бирден тербенген машинни чангы гетегенлени къалагъанлардан айырып къойду. Юртну этегинде гёгерген гюзлюклер гёрюндю. Сонг машин Акъташны бою булан созулду.
Мурза Акъташны гёргенде, оьзю къыш заман Мариям булан шагьардан гелеген бир ахшамны эсине салды… Мариям изба-читальняны [бырын заманларда охуйгъан уьйлер, охувханалар — м.а.] заведующийи [ёлюрютювчю, къаравчу — м.а.], оьзю де осоавиахимни юрт ячейкасыны [бёлюгюню — м.а.] секретары заманда шагьардан юртгъа багъып бир-бири булан эришип юрюгени, Акъташгъа етишип, оьзю сув ичме сюйгенде табаны булан тебип къалын бузну ойгъаны. «Вере, сен къолларынгны уьшютесен, сагъа сув мен алып берейим», деп, Мариям эки де увучу булан оьзюне сув ичиргени, «Женнетни гьюрюсюню гюмюш чомучдан да арив къоллары булан зем-зем сув ичмек не леззет экен» деп оьзю Мариямгъа масхара этгени…
Къышны суву йимик сюзюк сююв йылланы шолай эсделиклери булан кабинкагъа аркъасын таяп чумаданында олтургъан Элмурза районгъа тез етишежегине талчыгъып ари-бери къарады.
Пионер лагерни [къонушну — м.а.] уьйлери гёрюндю… Тавдан тюзге салкъынлыкъ алып гелеген сувну ягъасында алдынгъы байны къаласы гьали юртну школасы [охувханасы — м.а.] эди. Гьар яйда бу къала яшланы яллыкъ лагерине айланып лозунглар [шиъарлар — м.а.], тагъым-тагъым гиччи байракълар булан безене. Районну бары да ерлеринден — шагьардан да, юртдан да мунда пионерлер жыйыла.
Юртдагъы яшланы арасында къараявуз Мурза да, акъ мангалайлы Мариям да бир-бири булан яхшы бийип бажарагъаны саялы шагьардан лагерге гелген яшлар оьзлени ягъына буланы кёп чакъыргъан.
Мариям къыздырып къызча бийигенден сонг къатдырып уланчагъа салып йибергенде шосагьат Мурза да уста кюйде саркъып къызча бийивге салып йибереген гезиклени лагер яшлар айрокъ да бек ушатгъанлар. Олардан къалышмайгъан кюйде Мурза да пионерлеге: «Стройся!»… «По порядку номеров рассчитайся!» деп орус тил булан берилеген команданы [буйрукъну — м.а.], гьар тюрлю лагер оюнланы, авлакъгъа асгер къайдада этилеген походланы [гезивлени — м.а.] ушатгъан. Лагерни отрядында болагъан кюйдеги низам юрт школаны пионерлерини арасында болуп битмейгенликге талчыгъып Мурза пионервожатыйгъа [пионер ёлбашчысы — м.а.] артыкъ кёмекчи болма къаст этген. Башлап масхарагъа, сонг вожатый [ёлбашчысы, эркечи — м.а.] да ушатып, отрядгъа команда этеген де болгъан. Чагъы етгендокъ ол, комсомолгъа гирген, осоавиохимге язылгъан…
Бир керен колхозну 17 комсомолеци [комсомолчу — м.а.] (оланы бириси болуп Мариям да) Мурзаны башчылыгъы булан Акъташдан Къойсувгъа ерли походгъа гетген болгъан. Шонда баргъанланы барысыны да тёшлерине «ПВХО» значоклар [ишаралар — м.а.] тюйрелген. Ону уьстевюне Мурзаны тёшюн биринчи даражада «Ворошиловча тюз атышывчу» деген значок безеген.
Шо гезик узакъ ёлгъа противогаз [газкъыршы маска — м.а.] гийген сонг ял алмагъа деп къойсув ягъада токътагъанда, Мариям уланлардан айрылып, бир чет ерге барып, киринмеге деп сувгъа тюше. Амма Мариям Акъташсувдан Къойсув къатты агъагъанлыкъдан хантав къала, сув ону агъыздырып теренге тарта. Шо заман о, оьзюнден пурмансыз [фермансыз — м.а.]:
— Мурза, Мурза мен акъдым, къутгъар, мен агъып бараман, — деп тувра Мурзаны атын айтып къычыра.
Юхулу-уявлу гьалындагъы Мурза Мариямны авазын тюшюнде йимик эшитсе де, «Къутгъар» деген сёзден баш алып сувгъа багъып чаба ва тел багъананы бийиклигиндеги ярдан атылып, опрагъы-заты булан сувгъа тюшюп, Мариямны алдына чыгъа.
Булар бир-бирини къолун тутгъан кюйде аякълары ташгъа тие-тиймей агъалар.
Аз да гетмей, булагъа сувну алаша ягъасы гёрюне. Мурза, къоркъгъаны тайып битмей къартыллайгъан Мариямны ягъагъа тарта, ол чыкъмагъа уяла, узатылып бир жыгъына [= жыгъана — м.а.] бутакъны тутуп сувда олтура ва оьзюню опуракълары къайда экенни Мурзагъа англата.
Мурза уьстюнден шырыллап агъызагъан сувну сыгъып, Мариям гюн къыздырагъан къуру опракъларын сув къаркъарасына гийип гьариси бир бёлекни артындан чыгъалар.
Юхлайгъан ёлдашларыны ягъына гелгенче булар хабарлама башлай:
— Я, Мариям, сен башгъалар ухлап, мен уяв экенни не билдинг?
— Неге дейсен?
— «Мурза», деп мени атымны тутуп къычырмадынгмы?
— Къычырдыммы дагъы? — деп Мариям чыкъ тюшген гюл йимик сувлу юзюн бир якъгъа яшырып къыччырып кюлеп йибере.
— Ий, сайки билмейген бола — деп Мурза да жавгьарлы тишлерин гёрсетип тёгюп кюлей.
— Воллагь билмеймен, сени атынгны тутуп къычыргъанымны — деп Мариям ант этсе де сонг, — къычырса не бола? Сен бизин башчыбыз экенге къычыргъанмандыр дагъы, — деп мюкюр де бола.
Мариям сынчы гёзлери булан Мурзаны тергей:
— Билемисен, Мурза, гертилей де сен шу осоавиахим пормунг булан еринде командирге ошап да къаласан. Тёшюнгдеги значоклар тюгюл оьрденлер деп эсиме гелип гете.
— Гетедир — деп Мурза къызара.
Иннемей юрюйлер, бир-бирини юрегини ишлейгенин гьисс этеген йимик бола. Мариям токътагъанда Мурза да токътай.
— Яшлар ухлаймы?
— Ухлай вола, таш йимик болуп, масхара ишми противогазлар булан мунча ёл?!
— Буса, Мурза, не бола, сагъа тилеймен бюгюнгю шу ишни, айрокъ да сени атынгны тутуп къычыргъанымны бир сен — бир мен, дагъы гьеч бирев де! Яшлардан бириси билсе де, анама етишежек — сонг иш битди — къулагъымны чайнап туражакъ.
— Есть командир! — деп Мурза да хошланып, янгы гёгерип гелеген мыйыкъларыны тюбюнден иржая.
Тек буланы жутланмакълыгъын чалтлашдырагъан зат шо гюн болгъан иш тюгюл. Буланы тез жутланмагъына аслу себеп: юртну ичинде къайда той буса булагъа экисине де бирче бийимеге кёп тюшегенликдир. Школа чагъындан тутуп буланы тойлагъа бек тартгъан зат да — шо. Мурзагъа чы бир дагъы себеп бар, ол ожакъдагъы яшланы инг уллусу болмакълыкъ эди. Тойдагъылар булар экиси де бирче бийимесе бир де къабул болмагъанлар. Гьатта, тойда ёкъ буса, чакъырып гелтирип де экисин де бирче бийитип, шондан бек кеп алгъанлар. Бир гезик чи Мариям булан бирче бийитер учун, артындан колхозну машинин йиберип алты чакъырым аридеги Хасавюртда гьайван докторлар гьазирлейген курсдан Мурзаны гелтиргенлер. Мурза юрт школаны битдирип онда охума тюшген эди. Бийийген заманда халкъны ягъындан булагъа экисине де бирче болагъан къуванчлыкъ, буланы гьакъындан этилеген гьар тюрлю ерли де, ерсиз де ихтилатлар буланы тез жутланывуна, ашлыкъны чалт бишивюне къабу ел йимик себепчи болгъан.
«Бизге гелешинип турмагъа да негер тарыкъ» деп эсине гелген буса ярай, бир ахшам колхозну клубуна барып, юрт советни секретарын табып, ону Советге де чакъырып, клубда согъулагъан аргъанны ва огъар йырлайгъан артист къызны авазы къулакъгъа чалынып туракенчин Мурза да Мариям да оьзлени жутлангъанлыгъын загс булан бегетип къоялар. «Тангда чыгъар тавушу» деп айтыв да бар. Амма буса да буланы бу хабары танг болгъанча да яйыла. «Къачырып алгъан», «Къачып баргъан», «Къачырып да алмагъан, къачып да бармагъан — Бир-бирин кёп сююп табушгъанлар» деп, гьар ким бир тюрлю кюйде бичип-тигип йибере.
Буса да къызы гелешинмей эрге барып къалмакълыкъ Айзанатны лап жанына оьте. Оьзюню уланы юрегин уллу тутагъан чагъына етишген буса чы, Айзанат, къызындан ачув алмагъа уланын кюстюрген буса да ярай эди.
Ону бу ярасына хоншудагъы Базар-ажай да айлангъан сайын туз себе эди. Базар-ажай бизин заманны арбасына минип (колхозда да болуп) эсги заманны йырын йырлама сюеген къатын. Оьзю буса, «Тынч иш къатынлагъа ярамаймы» деп давлап колхозну ишинден къутулуп, поч арбаны юрютме тюшмеге бажаргъан. Ол колхоздагъыланы яхшыгъа ва ямангъа, оланы загьмат гюнлерине, жамият ишге берилгенлигине гёре пайламай, ата-бабалары кимлерден болгъан, оьзденлерденми, дюр буса къайсы оьзденлерден, чагъарларданмы, дюр буса къайсы чагъарлардан, къайдагъы шолай гьапу-чупурлар булан башын толтуруп шону зангына къулакъ салып турагъан къатын эди. Нетме герек, янгылмай яякъ болмас, дей.
Базар-ажай оьзюню бу пикруларын озокъ да кимге де айтмай. Тек биревге де айтмай турса тили къычытагъангъа гёре, бу сырларын хоншудагъы Айзанатгъа чече бола эди. Ону оьзюню де сала оьзденлерденмен деген даву бар эди. Шо саялымы, нечикдир, Базар-ажайны оьзюню Магьачкъалада охуйгъан уланы курс битдирип къайтгъанда, уланына Айзанатны къызы Мариямны алмагъа хыялы болгъан экен. Шогъар гёре Базар-ажай Айзанатгъа яв болуп ягъылып, сюркюч болуп сюртюлюп айлангъан.
Шогъар гёре де Мариям Мурза булангъы оьзюню аралыгъын Базар-ажай билгенче этегенимни этип къояйым дегенлей алгъасагъан экен.
Арадан бир нече гюн гетип Базар-ажай шагьардан гелегенде гьайван чалда айгъыр бичип турагъан Мурзаны гёрюп къувунлу сёйлеп йибере:
— Къара, сен бугъар! Яхари мен не гёремен?! Я, Мурза! Иш этип курсгъа да барып уьйренип гелген касбунг буму, къулум?
— Янгыз бу да тюгюл. Ёкъму сатылмай къалгъан хоразынг, бусагьат шону бичип тавукъ этип берейим, — деп Мурза этген масхараны бу, уьюне етише туруп герти гёрюп гете. «Шону шо мени уланыма тийдирип сама да айтмадымы? Мариямны мен уланыма алма сюегенни шо сезгендир», деп абзаргъа гирип къолуна къуман ала. Ол, намазгъа къол байлагъанда «сен оьлгюр, къайынларынг булан сени татувлу болмагъа къоймагъанда» деп ярты-юрту намазын да къылып Айзанатлагъа алгъасай.
Нартны Дев булангъы даву нечик буса да дав тюгюл эди…
Амма Тавжан юрегин ташдай къатдырып, гёзлерин къуру сакъламагъа бажарды. Гьар заманда йимик дав заманда да къарсаламай, саламатлыгъын сакълап, къайсы ишни де кютдю, уьстевюне жан батырына тийишли болагъан савгъатланы гьазирлеп, оланы етишдирмеге мени дав майдангъа йиберди. Досуна савгъатгъа ол не йиберегенни де айтайымы? Гюмюш шпорлары булан зынгырлайгъан этиклер. Юзюкден оьтеген кюйде юкъгъа согъулгъан карата чепгенликден [= чепкенликден — м.а.] тигип акъ чепген, инбашларындагъы пагонланы бир йиби алтын, бир йиби гюмюш, бир йиби болат. Пагонланы уьстю увакъ юлдуз булан торлангъан эди. Бу гийимлени барысындан да Тавжан сюеген тав чечеклени атирли ийиси геле эди. Савгъатлары барысы да къызыл шал явлукъгъа тююлген эди. Явлукъгъа Тавжанны къолу булан тикме тигилип язылгъан булай сёзлер де бар эди:
«Бу сагъа къырлыкъда гиеген опуракъ, тойларда гиегенин уьйге гелгенде гёрерсен».
Тавжанны савгъатын мен Нартны къолуна тапшырдым. Досуну къоллары булан тигилген опуракъланы да гийип, Нарт магъа:
— Тавжангъа менден салам деп де айтарсан, байрам опуракълар гиежек гюн де узакъда тюгюлню билдирерсен, — деди.
Нартны бу тапшырывун мен мыйыкъларыма да чырмап уьйге алып гелдим.
Уьйге къайтгъанда мыйыкъларыма чырмалгъан сёзлени чече туруп Тавжанны ягъына да барып Нартны тапшырывун тёкмей-чачмай огъар да етишдирдим. Нартдан айрылгъанлы Тавжан биринчилей шо гезик йылады, тек ону бу гёз яшлары шатлыкъны татли, сюзюк гёз яшлары эди.
Узакъ къалмай ол оьзюню Нартын дагъы да къайтып гёрдю. Тавжан Нартны алдына чыкъгъанда йыр булан булай сорав берди:
Къолунг, бутунг бугъавлу… Тюшмей эди ачгъыч да, Ёлунг батывлу, хавлу [= гьавлу — м.а.]… Къатдырмай эди къыш да; Авлакъларынг къавданлы Къамушлукъ эди яман, Санынг яралы, къанлы… Къайда гетди шо заман?
Нарт да Тавжангъа йыр булан булай жавап берди:
Ачгъычсыз бугъавумну Яман къыркъгъан тот болдум, Ёлумдагъы хавумну Ярып чыкъгъан хот болдум, Къамушлукъланы къувма Оьртенленген от болдум, Яраларымны жувма Гюйдюреген ёт болдум, Мен дагъы да хас болдум, Душманыма яс болду, Сен сорайгъан зар заман Мен къувалап тас болду.
Шуну булан мени хабарым бите, балам. Гьали не болуп турагъанны да сагъа айтайым: бизин батырыбыз гьали оьзюню анасы Орусияны уьюнде кёп сюйген Тавжаны булан бек насипли, сав-саламат яшай. Дёрт де янгъа эки гёзюн дёрт этип бек сакъ къарай, гьар заманда да гьар къайсы деврюкген Девге де тийишлисин бермеге гьап-гьазир тура. Ону тобу, танкы, гьавада юзеген дав гемелеринден къайры, шолардан да гючлю неси-недреси де бар. Халкъ оьзюню батырын савут булан белсендирмекни гьайын шолай эте.
Сен де, балам, болгъан чакъы савлугъунгну сакълап, ярайгъан эркеклердей къатты къайыр болуп оьсме къаст эт. Муна гьали сёзюм сёздюр, сен шо заман бизин шо нартыбызгъа чарт деп чартлап кёмек этмеге бажаражакъсан. Яшавда мени сагъа инг яхшы ёравум гьона шодур, балам.
ЖАН КЪАРДАШЛАР
(Повесть) [Къысса — м.а.]
БАШ СЁЗ
Ассаламу алейкум, охувчум!
Савлукъ, саламатлыкъ болсун сагъа!
Сени алдынгда оьзюню япракълары къонакъны къатланчыкъ къалачын эсге гелтиреген шу китап. Гьали муну аты «Жан къардашлар». Хабаргъа бу ат къонакъгъа къалач йимик къыйыша.
Давда къурдашлыгъы къардашлыкъгъа айлангъан эки батыр — Элмурза булан Аркадий яш заманында бир-бирин бир де гёрмеген, къалкъы башларда бир де бирче ойнамагъан, бир къайыкъгъа минип де юзмеген.
Бириси Кавказны къумукъ юртунда тувгъан, биревюсю Балтыкъ денгизни ягъасында балыкъ батагъада оьсген. Бирисине анасы исси ерлени къарангы гечелеринде бёшюк чайкъап лайлай этген, биревюне сувукъ ерлени гюндюзге ошайгъан ярыкъ гечелеринде гьайлекни гьарсиллетип байбай этген.
Эки асгер къурдашны къардашлыгъы: бири — орус, бири — къу- мукъ. Бири — денгиз, бири — ону ягъасындагъы булакъ. Бири — генглик, бири — сюзюклюк. Юзмек учун — денгиз, къонмакъ учун — булакъ.
Мен булакъны башындаман, денгиз буса менден ариде. Къардашлыкъны хабарын булакъдан денгизге къарап булакъны тили булан этемен.
Денгизни тили булан этилген буса хабарны ругьу денгизни тогъузунчу толкъуну йимик зор ва къагьрулу болма ярай эди. Тек о заман булакъ эс этилмей къалыр эди.
Булакъны тилинде «ана, ата» деген сыйлы сёзлер, терсине охусанг да «ата, ана» бола. Булакъ тил булан «Урал» — ур, ал! «Алтай!» — ал, тай! «Сибирь» — Си — бир: табиатны адам учунгъу байлыгъын уруп, сибирип ал да, тай, бар, изле башгъа байлыкъланы, деген зат бола. (Булакъ тил булан «Байкал» да бай кёлдюр). Булакъны тилинде тапанчагъа тюбекни баласы, булакъгъа денгизни анасы дей. Денгиз булан булакъны къурдашлыкъ тамурлары шолай. Ким биле, булакъны ёлу денгизни тюбюнден Уралгъа, Байкалгъа, Гюн тувагъан ерге чыгъып гетедир. Гиччи булакъны уллу денгизлер чакъы сырлары бар буса да ким биле.
Алим илмудан тоймас, юрек — сюювден, жан — сыйдан, къурдашлар бир-биринден тоймас. «Къалай да багъыр да бир-бирин тутмай: экисинде де бир йимик тазалыкъ болмаса. Ёлдашланы аралыгъы да шолай болма герек» дей дагъыстанлы усталар.
Къой, юреклени дазувсуз тазалыгъына кюрчюленген дослукъ, къардашлыкъ денгизлерде юзе, булакъларда къона туруп, бютюн аламны анасы болгъан Гюнешни бийиклигине ерли оьрленсин.
А т к ъ а й.
I
Гюн къушланы юз тюрлю жавуллаву [= жувуллаву — м.а.] булан башланды. Анди тавну къарлы сыртлары тангны ал дарай тюсюн тас этип, агъарды ва яхшы сыйпалгъан гюмюшню чангы йимик ер-еринден йыртыллады. Къол-къолчукъдагъы туман сюзюлген тастардай болуп, арасындан чыкъны учгъунлары лансыллады. Къуванчлыгъын къумукъ тюзге яя туруп гюн гётерилди.
Акъташны ягъасындагъы Бавюртда аш уьйлени тюнгюлюклеринден созулгъан тютюнлер бир-бири булан ярышгъа чыкъгъанда йимиклер. Бетине гюн тюшген къумукъ къатынлар хоншудан хоншугъа эшитилеген кюйде челеклени зангырлатып гамишлерин савалар, эшиклерин даркъыллатып [= таркъыллатып — м.а.], савут-сабасын къагъышдыра туруп уьйлерине гире-чыгъалар, сютден толгъан асарларын салып, тастумалгъа [= тастымалгъа — м.а.] чырмалгъан исси этмеклерин [= экмеклерин — м.а.] чыгъарып эртенги ашгъа алгъасайлар.
Эртенни бу тез чагъында эркеклер абзар бавларында бирлери борла басдыра, бирлери бутакъланы иелтип гьайва, гьармут чёплей, бирлери тереклеге батгъыч булан оьрленип бу йыл аявсуздан битген къозну къагъалар. Абзарларда чы нечик де гьатта орамларда да аякъ тюпде къоз къабукъ жагъырлай.
Эртен сагьат сегизге юрюгенде юртну тар, къынгыр орамлары булан адамлар правлениягъа жыйыла башладылар. Складны [гьамарны, магъзанны — м.а.] ягъында полуторка [ГАЗ машинни журасы — м.а.] тархыллады.
Алма ящиклер [къутукълар — м.а.] юкленген шо машин юрт советни ягъындан оьтюп Хасавюртгъа барагъан ёл булан югюрдю.
Колхоз абзардагъы мечни чёкюч зангы янгыртып йибергенде адамлар бригада-бригада болуп авлакъгъа тербендилер.
Абзарлар бошады. Уьйлеринде янгыз яш-юш, къарт-къурт къалды.
Тек Темиргерейни уланы Элмурза да гелини Мариям да тангны ярыгъы булан башлагъан ишинден айрылмадылар. Агъач эшеклени уьстюндеги такъта сокъмакъгъа оьрленген Элмурза тюз тартылгъан йипге къарап, керпич булан чыр эше, къара гёзлю гелин къатыны да балчыкъ таптап тура.
Янгы уьйлени чырлары гётерилген сайын Элмурзаны къуванчлыгъы арта. Оьзю армиягъа чакъырылгъынча ишлеп битдирип, еттинчи ноябрде [маййиликде — м.а.] уьйлени сыйын этмеге хыялы бар. Янгы къошулгъан бу агьлюге Правления да кёмек эте. Председатель [юрютювчу — м.а.] бугюн де олагъа колхозну ишинден къалмагьа изну берген.
Мариям балчыкъны къоюп арада-бир керпич ташый. Элмурза къарап къалагъанны эс этгенде, ол, къара керпичлерден экини бирче гётерме башлады. Муна бу заман Элмурза огъар ачувланды:
— Шугъар къара дагъы! Не тынглавсуз затсан! Бирерлеп гётер деймен чи сагъа… Гьалигине уьзюлежексен.
Мариям хатиржан болгъанда йимик башын салландырды, буса да Элмурза оьзюню гьайын этегенликге хошланыву ону айланышындан билине эди.
«Ахшамгъа чырланы тюзюп битермен» деп ойлашды Элмурза. Къоллары, гьатта тёшю де лабизиге батгъанны ол гёрме де гёрмей эди.
Правленияны алдындагъы майдандан таба Базар-ажайны къычырыкъ авазы эшитилди. Элмурза олай багъып бурулду. Къызыл гёлекли къызъяш тюкенден таба чал-чалмандан оьрлене, тюше туруп геле. Ону къолунда акъ кагъыз гесек гёрюне. Ол — Элмурзаны къызардашы Зугьра. Ол гьали ёлну гьызы булан чангны къара булутун гётерип геле. Элмурза къызардашыны етишивюн гёзлеп, язылып токътагъан.
— Не чабасан, Зугьра? Не болгъан?
— Повестка.
— Не?
— Базар-ажай повесткалар гелтирген. Ваянкамат чакъыра, — деген Зугьра солуй туруп уланкъардашына кагъызны узатды.
Элмурза Мариямны:
— Не? Не дей хари бу? — деген соравун эшитсе де, бир нече секунд гетмейли огъар бурулмады:
— Повестка… Райвоенкоматгъа чакъыра.
Мариямны къолундан тюшюп гетген керпич тувра барып ону аягъыны бармакъларына тийсе де, ол ыгь деп де айтмады, бетин де бюрюшдюрмеди. Ону гёзлери герилип уллу болду.
— Армиягъамы? — деп сорады о.
— Билмеймен.
Булар ишин къоюп уьйге алгъасадылар. Абзаргъа гирип, жувунмагъа къуманны [= къумманы, къумгъанны — м.а.] алгъан Элмурза уллу анасы Дарайны Зугьра булан лакъырын эшитди:
— Пиндия1 булангъы дав битмегенми дагъы?
— Битген, анайым, битген. Радиодан айтгъан эди чи, эшитмедингми?
— Вай, Аллагь, яхшылыкъгъа гелген кагъыз тюгюл бу. Гетген гече Базар-ажайны гёнгю кюлей туруп гёрген тюшюм негьакъ болмагъан. Бизин Элмурзаны да элте болгъан сонг давну оту сёнгенге ошамай. Сёнсе де янгырар бу онда етишсе.
— Гьуя, анайым, сагъа нечик англатайым…
— Англамассан дагъы, башынгда май аз буса, къаралгъыр. Дав болса, шогъар тюшмей къалмажагъын билип, Элмурзагъа ичим бушуп айтаман. Гиччи заманында да тынч турмай эди, оьзюнден уллу яшлагъа да огъар тапанча, бугъар тюбек этемен деп савут булан кёп ойнагъан сонг не болажакъ. Бёшюгюнде де тынч турагъан зат тюгюл эди, аякълары булан тебип, бёшюкню аркъалыгъын сындырма аз къалады.
«Муна башлады барын да эсгермеге». — деп ойлашды Мурза. «Билмей этген затларыма билип этгенде йимик маъна да бере хари».
Ол жувунуп да битип, осоавиахим гёлегин гийди, башлап юрт советге, сонг ондан таба районгъа онгарылды.
⁂
Элмурза юртгъа ахшамны гёгерген къарангысы тавлардан тюзге тюшгенде къайтды. Булутлу кёк гечени геливюн чалтлашдырып тура. Юрт советни алдында очар тозулмагъан. Адамланы арасында Элмурзаны атасы ва хоншудагъы Закария-агъав да бар.
— Гюнбатаргъа къара чы! Тавдан гелеген булутланы эс этемисен? Гече ярайгъан кюйде явуп чыкъмаса гёрерсен, — деди Закария-агъав. Ол орамны къыркъып оьтюп барагъан сюлдюрню эс этип, тирсеги булан Темиргерейге тюртдю.
— Элмурза тюгюлмю шо?
Муну эшитген къаралды бираз токътады, Темиргерей хозгъалып, аста булан огъар багъып юрюдю.
— Сенмисен, Элмурза?
— Дюрмен, атайым.
— Сонг не болдунг?
— Ёкъ башгъа зат. Тангала армиягъа гетемен.
Темиргерей ётгюре туруп, мыйыкъларын язды.
— Буса барасан дагъы. Къачан тербенме герексен?
— Тангала сагьат он экиде военкоматда болма буйрукъ берилди.
— Уьйге баргъанда увуртунга сув алгъанда йимик
токътамай ананга айт, гьинкалны асламдан этсин. Эшитгенлер гелмей къалмас.
Элмурза анасына етишме алгъасады. Бу ахшам орамларда адам кёп эди. Къабакъ алларда къатынлар армиягъа гетегенлени, уьйде къалагъан гелинлени лакъырын этип тербей. Бир-бир къабакълагъа адамлар гелип де башлагъан.
Элмурза кёрюк уьйню алдындагъы анасын гёрдю. Атасы адамлар булан гележегин анасына айтгъан сонг ол, гёзлери булан Мариямны изледи. Ону эс этген анасы, Мариям балчыкъ таптама гетгенни айтды.
Арадагъы чалдан чалт артылмакъда Элмурза Мариямны гёрюп къалды. Ол, къавшалгъанын енгмеге къаст этсе де чонкъдагъы балчыкъны яманокъ къыйынлыкъ булан таптай эди. Эри ону уьстюне барып:
— Мунча оьзюнге гюч этип нетесен? — деди.
Мариям мангалайындагъы терин силкген сонг башын гётерип эрине къарады.
— Сен гелгенче гёр, нечакъы балчыкъ гьазирлегенмен. Тангала сагъа сав гюнге болажакъ.
Элмурза сёйлемей бираз токътагъан сонг:
— Тангала балчыкъ тарыкъ болмажакъ. Мен армиягъа гетемен.
— Билемен… Ишлесем унутулур деп, сен районгъа гетгенден тутуп балчыкъ таптайман. Буса да юрегим таш йимик авур кююнде къалып турду.
Мариям чонкъдан чыгъып, сынгъан керпичге олтуруп кюстюндю:
— Нетейик дагъы. Нечигилей де уя ишлеме тарыкъ. Амалым да кёмек этер, къалгъан янын оьзюм битдирермен.
Элмурза огъар ювукъ барып, чыр эшеген балтаны сабыны уьстюнде ерлешди.
— Къыйын чы болур сагъа. Билемен…
Мариямны гёзлери сувланды.
— Вёре гёзьяшны къой, — деп Элмурза ону къолуну уьстюне оьзюню генг аясын салды.
Мариям иелип тёшюне башын къаплап буюкъду. Сонг аста булан:
— Кёп сагъындырмай къайтарсан хари, — деди. Йыракъдагъы тавда яшмын ойнады. Алла бир замандан кёк кёкюревню сангырав авазы етишди. Тереклени назик чылгъыйларын [= чылгъайларын — м.а.] чайкъай туруп япракъланы ел вахыллатды.
* * *
Пиндия - Финляндия↩
II.
Авул-хоншудан гелгенлер гече кёп геч болгъунча олтурду. Элмурзаны юхусу болмады. Мариям бир янындан бир янына кёп айланды. Гечени бир заманында Элмурза огъар:
— Сагъа не болгъан? — деп сорады.
Мариям аста булан ону къолун оьзюню бююрюне тийдирип:
— Эс этемисен, тырпыллай, атасы булан савбол эте, — деди. Элмурза кёкню кёкюревю булан бир заманны ичинде къурсакъдагъы яшны тербенегенин сезди. Терезени япсарындан чакъда бир яшмынны ярыгъы да къарай эди.
«Улан болмаса бир де амал ёкъ. Не кёк кёкюревден, не яшмындан къоркъмай, «бек ярайгъан улан болажакъ» деп ойлады.
Эртенге таба къатты юху басса да бажарылмады. Еттиге юрюгенде атасы къычырып, ону уятды. Уланыны юхусун къызгъангъан Темиргерей йылы-йымышакъ сёйледи:
— Хозгъалмаймысан! Сен деп айтып мунда адамлар гелип тура, арив тюгюл чю. Гелин, сен де бурнунгну салландырмай, арив кюйде гийинип, жиерли айлан. Элмурза къайда буса да бармай, эркек борчун кютюп къайтма бара.
Темиргерейни «къайтма бара» деген сёзюнден сонг багъыр-къуман булан уьйге гирген Мариямны айланышы енгил болуп гетди.
Башына байлагъан чачакълы акъ шал явлугъу ону эшилген узун чачын яшыргъан эди. Ону уьстюндеги башлап Биринчи Майда {Гюлжанда — м.а.] гийген байрам опуракъ экенни Мурза эс этди.
«Бу опурагъын мен ушатагъанны билип, иш этип меничун гийген» деп Элмурза кепленди.
Биревю уьй адамгъа толгъан эди. Элмурза ондагъы- ланы барысыны да къолун алды.
Тепчиси булан аргъанчы да гелди.
Элмурза истаканланы толтуруп олагъа чагъыр берди. Темиргерейни тилевю булан аргъанчы Айгъазини кююн сокъду. Анасы гьакъыл берип, бир гечени ичинде уьч намусну кютген: инг башлап атасыны къонакъларына къангалы къапуланы бичип атлар алып гелген, сонг Тавсолтан-бийден атасыны къанын алгъан, булардан да сонг шавхалдан оьзюню досун чыгъарып алгъан батырны макъамына да тынгламай Элмурза ягъындагъы бирев булан лакъыр этегенни Темиргерей бек сюймеди.
Аргъанчы:
— Айып этмегиз, башгъа къабакъларда да армиягъа гетегенлер бар, тюнегюн гечеден берли олар да бизге къарай — деди.
Уьйдегилер баракалла айтып изну берген сонг аргъанчы тепчисин де алып чыкъды.
Тамазаны еринде олтургъан Закария-агъав жанланды:
— Къайда гьали, уланлар, олтурмагъанлар олтурчугъуз. Темиргерей, оьзюнгню къолунг булан чагъырлар къуй чу. Бир сёз айтайым.
Барысы да шанжалланы даркъыллата къажыллата туруп ерлешдилер. Оланы бир ягъадан тергеген тамаза сёзюн узатды:
— Мен ичгини къойгъаным кёп бола. Ичеген чагъым тюгюл. Амма гьали Элмурзаны савлугъундан бирни битдирип уртларман. Мен бу яшны гьали болгъанча да кёп сюедим, эндиден сонг чу дагъы да бек сюежекмен. Гелигиз барыбыз да Элмурзаны савлугъундан ичейик.
Бары да эре турдулар, янгыз бир Темиргерей олтургъан еринде тунукъ саламатлыкъ булан тынглап токътады.
— Булутдай бюркелип не болгъан Темиргерей. Уланыны савлугъундан атасына ичме де ярай. — деп Закария аягъын урушдурма узатды.
— Ичермен. Гьали бу бизин армияны уланы да бола, тек ичгенче бир болгъан затны айтмагъа сюемен. Барысына да олтурма изну бер. Элмурза сен де тынгла.
Терик къазакълардан Васил деп яхшы оьзден къонагъым бар. Гребенской колхозда председатель де болуп турду, мунда бизге гелип, сен де гёргенсен ону, Закария-агъав. Сув йимик къумукъ тил де билеген ёкъму? Магьачны заманындамы, ондан сонгму, биз бирче бир партизан отрядда [къошунда — м.а.] гьаллашып, шондан берли къардашлар йимик болуп къалгъанбыз. Ону эки аты бар эди, экиси де бир йимик арив затлар, тизивлюгю де бир-биринден къалышмайгъанда йимик гёрюне эди. Амма, нетесен, иш-ишге тюшгенде — бир-биринден кёк де ер де йимик башгъады. Атларыны бириси узун ёл битгенче бир кепде нечакъы да ёртма болады. Биревюсю буса башында бек чалт, бек югюрюк эди. Уьстюне минген гиши бир башлап, еттинчи кёкдемен деп эсине геледи, амма ёлгъа тюшгенде йылайгъан гьалгъа тюшеди. Аллагьны бир чыгъынлысы — ёлда ессин бир аварагъа салмай бир де къоймагъан. Амма нетесен бир гёргенде яманокъ тизив ат деп эсинге геледи… Гьа, алыгъыз, гьали ичейиклер. Агъав, мунча булай ойгъа неге чомулдунг, хабарымны ушатмадынг бугъай.
Закария-агъав Элмурзагъа бек маъналы къарап, сонг сёйледи:
— Англайгъангъа сюйрю жибин де саз, англамайгъангъа накъыра-зурнай да аз, деп айтыв бар. Сен де билеген зат, Темиргерей, шу заманыма гелгинче мен кёп асавлар гёргенмен. Башында аргъып, ёлну узагъында къалгъып юрюйгенлерине де ёлукъгъанман. Амма атланы ёл битгенче бёрю ёртушун бузмайгъанлары да кёп бола. Огь не сюемен дагъы шолай атны. Элмурза да шолай уьюрден экенге таза инанаман. Инанмай бусам муну савлугъундан аякъ да гётермес эдим.
Закария-агъав Элмурзагъа гёзлерин сюзюп де, къашларын язып да къарады. Полувоенный [Ярты асгер — м.а.] опурагъы къаркъарасына ярап къалагъанлыкъ Элмурзаны гьалиденокъ асгер адамгъа ошатып къойгъан эди.
Темиргерей де турду, башгъалар йимик Элмурзагъа бакъмаса да аягъын битдирип ичди. Ашадылар, дагъы да ичдилер. Тепсиге олтургъанлар бир-биринден алып лакъыргъа гиришдилер. «Ёравлар булан къапкъачлап [къапгъачлап — м.а.] не уста къапладылар магъа. Машалла сизге къартлар, сукъланывум геле сизге. Вере парахат болугъуз, сизин бетигизни къара этмесмен!» деп ойлап алды Элмурза.
Ол дагъы да бир ярым сагьат олтургъан сонг, тамазадан изну да алып чыкъды. Огъар ёлгъа тербенме заман болуп тура эди.
Мариям ону башындан бухари папахын чечип:
— Шу бёрк чюйден алынып дагъы да сени башынга гийилер гюн де етишсин, бугюн йимик, — деп алаша боюн язып чюйге узатылгъанда Мурза Мариямны гёлегини алгъа багъып гёпгенлигин биринчилей эс этди. Уьйден барысы да чыгъып тербендилер.
Мариям оьзю де эс этмей Элмурзаны яннавуру булан юрюдю ва уллу анасыны: Эсен-аман, сав-саламат къайтгъын деген сёзлерин ичинден айтып турду.
Гетегенлени оздурмагъа юрт Советни алдына кёп адам жыйылгъан. Тек оланы арасында Мариямны анасы Айзанат ёкъ. Шондан пайдалангъан Базар-ажай, гиевюне Айзанат рази тюгюл деген хабарны мунда къаст этип янгырта. Гьатта биревлени къулагъына: «тоба-тоба, асгерден сав къайтмасын» деген хари деп къычырып айтып да тербей.
Шо гюнню ахшамында десенг Базар-ажай кёрюк уьй толгъан къатынланы арасында, оьзюню гиччи пантюк бурнуна да къагъып айтгъан:
— Элмурзасы армиягъа гетди тюгюлмю. «Гёзден тайгъан гёнгюнден де таяр» дей. Бу бурунну гесме къоярман: Мариям Мурзаны ташлап анасыны уьюне къайтмаса. Сюймей баргъан сююнюп, сююп баргъан тююнген гезиклер кёп болгъан».
III
Къардаш-дос булан къучакълашып Элмурза да грузовойгъа [юк машинге — м.а.] минди. Бирден тербенген машинни чангы гетегенлени къалагъанлардан айырып къойду. Юртну этегинде гёгерген гюзлюклер гёрюндю. Сонг машин Акъташны бою булан созулду.
Мурза Акъташны гёргенде, оьзю къыш заман Мариям булан шагьардан гелеген бир ахшамны эсине салды… Мариям изба-читальняны [бырын заманларда охуйгъан уьйлер, охувханалар — м.а.] заведующийи [ёлюрютювчю, къаравчу — м.а.], оьзю де осоавиахимни юрт ячейкасыны [бёлюгюню — м.а.] секретары заманда шагьардан юртгъа багъып бир-бири булан эришип юрюгени, Акъташгъа етишип, оьзю сув ичме сюйгенде табаны булан тебип къалын бузну ойгъаны. «Вере, сен къолларынгны уьшютесен, сагъа сув мен алып берейим», деп, Мариям эки де увучу булан оьзюне сув ичиргени, «Женнетни гьюрюсюню гюмюш чомучдан да арив къоллары булан зем-зем сув ичмек не леззет экен» деп оьзю Мариямгъа масхара этгени…
Къышны суву йимик сюзюк сююв йылланы шолай эсделиклери булан кабинкагъа аркъасын таяп чумаданында олтургъан Элмурза районгъа тез етишежегине талчыгъып ари-бери къарады.
Пионер лагерни [къонушну — м.а.] уьйлери гёрюндю… Тавдан тюзге салкъынлыкъ алып гелеген сувну ягъасында алдынгъы байны къаласы гьали юртну школасы [охувханасы — м.а.] эди. Гьар яйда бу къала яшланы яллыкъ лагерине айланып лозунглар [шиъарлар — м.а.], тагъым-тагъым гиччи байракълар булан безене. Районну бары да ерлеринден — шагьардан да, юртдан да мунда пионерлер жыйыла.
Юртдагъы яшланы арасында къараявуз Мурза да, акъ мангалайлы Мариям да бир-бири булан яхшы бийип бажарагъаны саялы шагьардан лагерге гелген яшлар оьзлени ягъына буланы кёп чакъыргъан.
Мариям къыздырып къызча бийигенден сонг къатдырып уланчагъа салып йибергенде шосагьат Мурза да уста кюйде саркъып къызча бийивге салып йибереген гезиклени лагер яшлар айрокъ да бек ушатгъанлар. Олардан къалышмайгъан кюйде Мурза да пионерлеге: «Стройся!»… «По порядку номеров рассчитайся!» деп орус тил булан берилеген команданы [буйрукъну — м.а.], гьар тюрлю лагер оюнланы, авлакъгъа асгер къайдада этилеген походланы [гезивлени — м.а.] ушатгъан. Лагерни отрядында болагъан кюйдеги низам юрт школаны пионерлерини арасында болуп битмейгенликге талчыгъып Мурза пионервожатыйгъа [пионер ёлбашчысы — м.а.] артыкъ кёмекчи болма къаст этген. Башлап масхарагъа, сонг вожатый [ёлбашчысы, эркечи — м.а.] да ушатып, отрядгъа команда этеген де болгъан. Чагъы етгендокъ ол, комсомолгъа гирген, осоавиохимге язылгъан…
Бир керен колхозну 17 комсомолеци [комсомолчу — м.а.] (оланы бириси болуп Мариям да) Мурзаны башчылыгъы булан Акъташдан Къойсувгъа ерли походгъа гетген болгъан. Шонда баргъанланы барысыны да тёшлерине «ПВХО» значоклар [ишаралар — м.а.] тюйрелген. Ону уьстевюне Мурзаны тёшюн биринчи даражада «Ворошиловча тюз атышывчу» деген значок безеген.
Шо гезик узакъ ёлгъа противогаз [газкъыршы маска — м.а.] гийген сонг ял алмагъа деп къойсув ягъада токътагъанда, Мариям уланлардан айрылып, бир чет ерге барып, киринмеге деп сувгъа тюше. Амма Мариям Акъташсувдан Къойсув къатты агъагъанлыкъдан хантав къала, сув ону агъыздырып теренге тарта. Шо заман о, оьзюнден пурмансыз [фермансыз — м.а.]:
— Мурза, Мурза мен акъдым, къутгъар, мен агъып бараман, — деп тувра Мурзаны атын айтып къычыра.
Юхулу-уявлу гьалындагъы Мурза Мариямны авазын тюшюнде йимик эшитсе де, «Къутгъар» деген сёзден баш алып сувгъа багъып чаба ва тел багъананы бийиклигиндеги ярдан атылып, опрагъы-заты булан сувгъа тюшюп, Мариямны алдына чыгъа.
Булар бир-бирини къолун тутгъан кюйде аякълары ташгъа тие-тиймей агъалар.
Аз да гетмей, булагъа сувну алаша ягъасы гёрюне. Мурза, къоркъгъаны тайып битмей къартыллайгъан Мариямны ягъагъа тарта, ол чыкъмагъа уяла, узатылып бир жыгъына [= жыгъана — м.а.] бутакъны тутуп сувда олтура ва оьзюню опуракълары къайда экенни Мурзагъа англата.
Мурза уьстюнден шырыллап агъызагъан сувну сыгъып, Мариям гюн къыздырагъан къуру опракъларын сув къаркъарасына гийип гьариси бир бёлекни артындан чыгъалар.
Юхлайгъан ёлдашларыны ягъына гелгенче булар хабарлама башлай:
— Я, Мариям, сен башгъалар ухлап, мен уяв экенни не билдинг?
— Неге дейсен?
— «Мурза», деп мени атымны тутуп къычырмадынгмы?
— Къычырдыммы дагъы? — деп Мариям чыкъ тюшген гюл йимик сувлу юзюн бир якъгъа яшырып къыччырып кюлеп йибере.
— Ий, сайки билмейген бола — деп Мурза да жавгьарлы тишлерин гёрсетип тёгюп кюлей.
— Воллагь билмеймен, сени атынгны тутуп къычыргъанымны — деп Мариям ант этсе де сонг, — къычырса не бола? Сен бизин башчыбыз экенге къычыргъанмандыр дагъы, — деп мюкюр де бола.
Мариям сынчы гёзлери булан Мурзаны тергей:
— Билемисен, Мурза, гертилей де сен шу осоавиахим пормунг булан еринде командирге ошап да къаласан. Тёшюнгдеги значоклар тюгюл оьрденлер деп эсиме гелип гете.
— Гетедир — деп Мурза къызара.
Иннемей юрюйлер, бир-бирини юрегини ишлейгенин гьисс этеген йимик бола. Мариям токътагъанда Мурза да токътай.
— Яшлар ухлаймы?
— Ухлай вола, таш йимик болуп, масхара ишми противогазлар булан мунча ёл?!
— Буса, Мурза, не бола, сагъа тилеймен бюгюнгю шу ишни, айрокъ да сени атынгны тутуп къычыргъанымны бир сен — бир мен, дагъы гьеч бирев де! Яшлардан бириси билсе де, анама етишежек — сонг иш битди — къулагъымны чайнап туражакъ.
— Есть командир! — деп Мурза да хошланып, янгы гёгерип гелеген мыйыкъларыны тюбюнден иржая.
Тек буланы жутланмакълыгъын чалтлашдырагъан зат шо гюн болгъан иш тюгюл. Буланы тез жутланмагъына аслу себеп: юртну ичинде къайда той буса булагъа экисине де бирче бийимеге кёп тюшегенликдир. Школа чагъындан тутуп буланы тойлагъа бек тартгъан зат да — шо. Мурзагъа чы бир дагъы себеп бар, ол ожакъдагъы яшланы инг уллусу болмакълыкъ эди. Тойдагъылар булар экиси де бирче бийимесе бир де къабул болмагъанлар. Гьатта, тойда ёкъ буса, чакъырып гелтирип де экисин де бирче бийитип, шондан бек кеп алгъанлар. Бир гезик чи Мариям булан бирче бийитер учун, артындан колхозну машинин йиберип алты чакъырым аридеги Хасавюртда гьайван докторлар гьазирлейген курсдан Мурзаны гелтиргенлер. Мурза юрт школаны битдирип онда охума тюшген эди. Бийийген заманда халкъны ягъындан булагъа экисине де бирче болагъан къуванчлыкъ, буланы гьакъындан этилеген гьар тюрлю ерли де, ерсиз де ихтилатлар буланы тез жутланывуна, ашлыкъны чалт бишивюне къабу ел йимик себепчи болгъан.
«Бизге гелешинип турмагъа да негер тарыкъ» деп эсине гелген буса ярай, бир ахшам колхозну клубуна барып, юрт советни секретарын табып, ону Советге де чакъырып, клубда согъулагъан аргъанны ва огъар йырлайгъан артист къызны авазы къулакъгъа чалынып туракенчин Мурза да Мариям да оьзлени жутлангъанлыгъын загс булан бегетип къоялар. «Тангда чыгъар тавушу» деп айтыв да бар. Амма буса да буланы бу хабары танг болгъанча да яйыла. «Къачырып алгъан», «Къачып баргъан», «Къачырып да алмагъан, къачып да бармагъан — Бир-бирин кёп сююп табушгъанлар» деп, гьар ким бир тюрлю кюйде бичип-тигип йибере.
Буса да къызы гелешинмей эрге барып къалмакълыкъ Айзанатны лап жанына оьте. Оьзюню уланы юрегин уллу тутагъан чагъына етишген буса чы, Айзанат, къызындан ачув алмагъа уланын кюстюрген буса да ярай эди.
Ону бу ярасына хоншудагъы Базар-ажай да айлангъан сайын туз себе эди. Базар-ажай бизин заманны арбасына минип (колхозда да болуп) эсги заманны йырын йырлама сюеген къатын. Оьзю буса, «Тынч иш къатынлагъа ярамаймы» деп давлап колхозну ишинден къутулуп, поч арбаны юрютме тюшмеге бажаргъан. Ол колхоздагъыланы яхшыгъа ва ямангъа, оланы загьмат гюнлерине, жамият ишге берилгенлигине гёре пайламай, ата-бабалары кимлерден болгъан, оьзденлерденми, дюр буса къайсы оьзденлерден, чагъарларданмы, дюр буса къайсы чагъарлардан, къайдагъы шолай гьапу-чупурлар булан башын толтуруп шону зангына къулакъ салып турагъан къатын эди. Нетме герек, янгылмай яякъ болмас, дей.
Базар-ажай оьзюню бу пикруларын озокъ да кимге де айтмай. Тек биревге де айтмай турса тили къычытагъангъа гёре, бу сырларын хоншудагъы Айзанатгъа чече бола эди. Ону оьзюню де сала оьзденлерденмен деген даву бар эди. Шо саялымы, нечикдир, Базар-ажайны оьзюню Магьачкъалада охуйгъан уланы курс битдирип къайтгъанда, уланына Айзанатны къызы Мариямны алмагъа хыялы болгъан экен. Шогъар гёре Базар-ажай Айзанатгъа яв болуп ягъылып, сюркюч болуп сюртюлюп айлангъан.
Шогъар гёре де Мариям Мурза булангъы оьзюню аралыгъын Базар-ажай билгенче этегенимни этип къояйым дегенлей алгъасагъан экен.
Арадан бир нече гюн гетип Базар-ажай шагьардан гелегенде гьайван чалда айгъыр бичип турагъан Мурзаны гёрюп къувунлу сёйлеп йибере:
— Къара, сен бугъар! Яхари мен не гёремен?! Я, Мурза! Иш этип курсгъа да барып уьйренип гелген касбунг буму, къулум?
— Янгыз бу да тюгюл. Ёкъму сатылмай къалгъан хоразынг, бусагьат шону бичип тавукъ этип берейим, — деп Мурза этген масхараны бу, уьюне етише туруп герти гёрюп гете. «Шону шо мени уланыма тийдирип сама да айтмадымы? Мариямны мен уланыма алма сюегенни шо сезгендир», деп абзаргъа гирип къолуна къуман ала. Ол, намазгъа къол байлагъанда «сен оьлгюр, къайынларынг булан сени татувлу болмагъа къоймагъанда» деп ярты-юрту намазын да къылып Айзанатлагъа алгъасай.