Дюнья не этсек тюзелир? - 05

Савунда бузукъ юрюйген гишини оьлюмю, кёбюсю гьалда, шулай болагъаны белгили. Тапанча тавушгъа халкъ да жыйылып, гьакимлер де муну оьлгенин гёрюп, белетине къарап, не ерли экенин билип, ерине тел ургъан эдилер. Бугъар ким гелсин – къачан да Пахрутдин оьлген эди, къардашлары да муну къайгъысында тюгюл эди. Нечик де итни чакъы да сыйы болмай бир ерге элтип, халкъ басдырып къойгъан эди.
Гьабибат да муну оьлгенин эшитип, оьзю бираз парахат болгъангъа сююнсе де, бар малындан, уьюнден, азбарындан айрылып, акъчасыз яда сыйынмагъа макансыз, ерсиз къалмакълыгъына бек къайгъыра эди. Дагъы башгъа адамы ёкъ себепли «Абидатлагъа сама барайым, мени авур гёрмес бугъай», деп эсине гелип, оьзюню къалгьан гьапур-чупурун бир арбагъа да юклеп, Абидатлагъа барды. Абдулкерим де уьйде эди. Муну гёрюп, бугъар гелген къыйынлыкълагъа бек къайгъырып затларын да тюшюрюп, гьюрметлеп уьйге гийирдилер. Ишни ёлун-ёругъун сорап билген сонг, Абдулкерим:
– Гьабибат, нетежек, Аллагь гёрсетген затгъа амал ёкъ, сабурлукъ этме герек. Уью бузулмакъ деген гьар кимге де къыйын тиежек зат, кёп къайгъырма, къайгъы гишиге кёп зиянлы болур. Парахат тур, Аллагь буюргъанны гёрюрсен, – деп муну гёнгюн алып сёйледи.
Гьабибат:
– Абдулкерим, сен айтагъан герти. Буса да мен уьюм бузулгъан деп чи къайгъырмай эдим. Гёресен, атамдан къалгъан акъчаны чы нечик де битдирген эди. Артда уьй-абзарым бегилген кагъызларымны да урлап, оланы да банкгъа салып, мени олардан да айырды. Сиз гёрдюгюз, нечик яшагъан эдим, артым не болду. Ондан башгъа, барып сыйынмагъа ерим ёкъ, сиз болмасагъыз. Не заман болгъунча сизин де авара этип шулай турарман. Турмай да не этейим, мен бажарып болажакъ бир зат да ёкъ. Гьалиги заманда малы болмагъан гишини сыйы болмай. Айрокъда, мени йимик гьакъылсыз, англавсуз адамгъа яшамагъа бек къыйын. Мени насибим болгъан буса, бу аваралагъа тюшгюнче оьлмесмедим, – деп йылай эди.
Бугъар языгъы чыгъып, Абидат да йылай:
– Къызардашым Гьабибат, не этежек, Аллагь гёрсетген сонг амал ёкъ, сабурлукъ этме герек. Сав бусанг мал да-гьал да табулур. Шулай бузукъ зат булан оьмюрюн зая этгинче, бар малын, гьатта опрагъын да къурбан этип айрылмакъ да яхшы. Къайырмас, биз сени авур гёрер деп эсинге гелмесин, гёрмежекбиз, пашманлыкъ этме, – деди.
Абдулкерим де:
– Вёре, Гьабибат, алай затланы ойлама, шу сени уьюнгдюр. Алдын атангны уьюнде нечик эркелеген бусанг, шунда да шулай болмасанг рази тюгюлмен. Алгъасама, уьйлерингни, тюкенлерингни къайтарып алма къарарбыз. Сен мени вакил этип доверенность бер. Мен оланы къайгъысын этейим. Сен парахат бол, мен оланы къайтарырман, – деди.
Гьабибат да Абдулкеримге доверенность берип, бу да къайгъысын этип, кёп заман да гетмей, тюкенлерин, уьюн-абзарын къайтарып алды. Шу арада Гьабибат да, Абидатдан оьзюню намазын, оразасын шартлары булан охуп уьйренип, къуранны билип, бир-эки тюрк китаплар да охуп къайгъысы, пашманлыгъы да тайып, бираз рагьатлыкъ гёрюп, чырайы ачылып, янгы дюньягъа чыкъгъан йимик болуп тура эди. Тюкенлерин де киреге берип, олардан да яхшы гелим де гелип, Арслан булан яшагъанда гёрген къыйынлыкълары бары да унутулма къарагъан эди. Шо заманда Абдулкеримни къурдашы Магьмутну къатыны оьлюп, Абдулкеримлер де ону гёмюп, тазиятына юрюп, парахат этген сонг, Абдулкерим Магьмутгъа айтды:
– Магьмут, булай турма да ярамас, мени эсиме бир зат геле, сен де терс гёрмессен деп ойлайман. Шу Гьабибатны сагъа алсакъ, нечик болур экен?
Магьмут:
– Абдулкерим, сен яхшы билежексен, магъа тийишли гёрсенг, мен айтажакъ бир сёзюм де ёкъ, сен сюйгенни эт, – деп жавап берди.
Кёп узакъгъа да тебермей, Гьабибатны Магьмутгъа алып гебин къыйдылар. Гьабибат да оьзюню оьмюрюню кёбю гетген сонг сама, рагьатлыкъ гёргенине шатланып, Аллагьгъа кёп шюкюрлюк этип, Абидатлар булан да къурдашлар йимик татывлу болуп яшадылар.

ДАВУТ БУЛАН ЛАЙЛА

Илму булан эдепни Уьйренме къара гьаман. Дюньяда бир зат ёкъдур Жагьил къалмакъдан яман.
Чархынгны бош уьйретме. Яшлай бир ёрукъгъа сал, Адамгъа эки зат герек: Бири илму, бири мал.
Дюньяда талайлы адам – Экиси де бар гиши, Бири де болмагъан сонг, Кёп бузукъдур ону иши.
Н. деген шагьарда Абдурагьман деген бир гиши бар эди. Оьзю олай бай болмаса да, яхшы илму билеген, гёзю ачылгъан гиши эди. Бу Абдурагьманны Давут деп бир уланы, Зайнап деп бир къызы бар эди. Бу шагьарда дагъы да Ибрагьим деген бир уллу бай гиши бар эди. Муну да Агьмат деп бир уланы, Лайла деп бир къызы бар эди.
Давут да, Агьмат да бир мактапда охуйгъан йимик, Лайла да, Зайнап да къызлар мактабында охуй эдилер. Давут да, Агьмат да мактап ёлдашлар болмакъ себепли, бир-бирини уьюне барып геливю болгъан да йимик, Зайнап да, Лайла да бир-бирини уьюнде эркелеп юрюй эдилер. Абдурагьман да, Ибрагьим де яшлары бир-бири булан татувлу болуп къатнамакъ себепли, оьзлер де бир-бирини тарыкъ-герегин битдирип, уьйлерине барыв-геливлери де бола эди. Абдурагьман бай болмагъан учун бир табун адамлар йимик, Аллагь магъа буюрмагъандыр, ризкъым бар буса, арсланкъапланны мангалайында буса да, оьзю гелир, къыйналмакъ бош зат, Аллагьгъа тавакел этип тургъандан яхшысы ёкъ деп, Аллагь белгили этген себеплеге де къарамай турагъан ялкъыв эринчеклерден тюгюл эди, даим Аллагьгъа этеген ибадатына да кемчилик этмей, къазанмакъны къастында эди, яшларына да илму, эдеп, яхшы къылыкълар уьйретип, яманлыкъгъа гёзлери къарамайгъан ёлда тарбия этеди. Абдурагьман бир гюн Ибрагьимлеге барып олтуруп, ашап-ичип турагъанда, Ибрагьим айта:
– Абдурагьман, билмеймен нечикдир сени ишинг? Сен бек къаст этип къазанасан, бир гюн бош турмайсан, оьзюнг алды ерли болмайсан. Акъчаны тутуп болмайсан деп эсиме геле. Озокъда, гьар ким де билме герек мал къазанмакъ гьюнер тюгюл – малны тутуп сакъламакъ гьюнер.
Абдурагьман:
– Ибрагьим, мен сени олай байлыгъын, маллы болмакълыгъын оьзлени англавундан, билиминде, оьзлени тутуп болмакълыгъындан гёреген адамлардан деп хыял этмей эдим, янгъылыш болгъан экенмен, байлыкъ деген – Аллагьны къолундагъы зат. Адам ону нечакъы къазанса да, нечакъы бек тутса да Аллагь тайдырма бакъгъанда, сакълап, бек этип болмас. Къазангъан учун да, мен бай болмайман деп, гиши бош турма да ярамас, сен кёп яхшы билесен: мен бир гюн бош да турмайман, къазанаман, тутуп болмайман демеге мен пуч юрюп, ичги ичип, карт ойнап, олай малланы битдирип, уьйлени бузагъан исраплыкъларда* болмайман. Оьзюм гьакъылбалыкъ болгъанлы бир кепеклик гьарам затгъа да къарамагъанман. Къыйналсам да, гишиге гьажатлы болмай яшап тураман, – деди. Ибрагьим:
– Ол чу герти, буса да гьалиги заман малгъа байлангъан, малы ёкъ гишини халкъны арасында абуру, сыйы болмай, бираз жыйма къарасанг яхшы эди деп, айтагъаным эди, – деди.
Абдурагьман:
– Ялгъан тюгюл, Ибрагьим, гьалиги заманда гишини малы буса, адамлыгъын тергейген заман тюгюл, мал деген – къолну кири йимик зат, гертиси, малдан алдын чы адамлыкъ тергелме герек эди, адам оьлген учун да, адамлыкъ оьлеген зат тюгюл, – деди.
Заман-заманда шулай лакъырлары бола эди. Айлар, йыллар гетди буланы яшлары да мактапда охуп битип, Давут да, Агьмат да школагъа гирип, таза орусча охуп билип чыкъгъан эдилер.
Ибрагьим Абдурагьмангъа айтып, Давутну оьзюню тюкенине пиркачикликге алгъан эди. Давут да бек бажарывлу болуп чыгъып, Ибрагьимни тюкенин яхшы тартипге** салып юрюте эди. Давутгъа сорамай Ибрагьим бир иш де этмей, Давут буланы уьй-агьлюсю йимик болуп бек аявлу болгъан эди.
Ибрагьимни къызы Лайла да Давутну оьзюню уланкъардашы Агьматдан башгъа гёрмей, уялмакъ, тартынмакъ чы къайда, Давут булан бирче олтуруп ашай эди. Давут Лайланы гьар гюн гёрюп турмакъ себепли, бек гьашыкъ болуп, нетежегин билмей. «Ай, Аллагьым, къайдан гелип буларда турдум. Бу не балагьдыр мени башымдагъы, оьзюм буланы ялчысы да болуп, къызын сюймеклик ярайгъан затмы, атасы-анасы билсе де не айтар, мени онча аявлу гёрелер, шулай намарт юрек боламы», – деп юрегинден тайдырма къараса да, тайыв чу къайда, гюнден-гюн сюймеклиги артады.
Лайла он дёрт яшында эди, айны он дёрт гечеси йимик арив эди. Давут йимик гьар гюн гёрюп турагъан гишини тюгюл, бир керен гёрген гишини де гьакъылын ала эди. Лайла Давут булан янгыз къалып да лакъыр эте эди, Давутну олай юреги барын билмей эди. Давут да оьзюню юрегин Лайлагъа билдирме базмай эди. Ашдан, сувдан тартылып, гюнден гюн азып, саргъайып юрюй эди. Бир гюн Давут, бир къуллукъ болуп Лайла бар уьйге гирген эди. Къараса, Лайла алдына «Гьашыкъ Карам» деген китапны салып, тавушун чыгъарып назмуларын охуп турагъанын гёрюп, Лайланы янына барып: «Ай языкъ Карам менден де уллу къайгъыгъа тюшген болгъан экен», – деди. Лайла бурлугъуп, Давутну гёрюп: «Олай неге айтасан, сени не къайгъынг бар, гьеч сагъа кемлик этеген зат бармы, ёкъ буса башгъа сёз-зат тийгенми», – деди.
Давут:
– Сёз тюгюл, таякъ да, тюбек де тийсе де къайырмай эдим, магъа тийген зат тийгенче, Аллагь мени насипсиз этмей буса, мен бу ишге тарыймедим, – деди.
Лайла бек тамаша болуп:
– Давут, аллагьисен, айт дагъы, не ишдир, сагъа бир зат чы болгъан, – деди.
Давут:
– Нечик айтайым, уялмай айтма ярайгъан зат тюгюл, – деп айтмажакъ болуп турса да, Лайланы къаныгъып сорайгъанына чыдап болмай айта:
– Аллагьутаала гьар бир адамгъа бир тюрлю къайгъы берген. Бар адамны бир кюйде яратмагъан, биревлени бай этип яратгъан, ярлыланы гёрюп шюкюр этсин деп, биревлени акъсакъ-сокъур этип яратгъан, савлар гёрюп ибрат-тергев алсын деп. Гьалиги заман кёбюсю малгъа байлангъан. Байны къызын да байгъа берме сюе. Гьашыкълыкъ, сюймеклик деген зат байлыкъ, ярлылыкъгъа къарап болмай, тайдыраман деген учун оьз ихтияры булан таягъан зат тюгюл, мени пакъыр, сизин бай этип яратгъан, мен сизге гелип, сени гёргенли сагъа юрегим тюшген. Не этсем де тайдырып болмайман, – деп уялып алдына къарап турады.
Лайланы юрегине ой тюшюп, бир агъарып, бир къызарып, Давутгъа къараса да, Давут терен ойгъа гиришген эди. Давутгъа гёзю тюшюп, юреги янып, бир ят адам булан сёйлешип олтургъанын билип, уялып тез туруп, оьзю турагъан уьйге гирип гетди.
Давут да тюкенге чыгьып гетген эди. Лайланы юрегине Давутну сёзлери кар этип, ишни нечик экенин англап, бек ойгъа тюшдю.
Бу заман болгъунча, Давутну оьзюню уланкъардашы йимик гёрюп, уялмай нечик де сёйлеп юрюмекликлери эсине гелип, уялып, мангалайындан тер агъып: «Огь Аллагь, бу не иш болду?! Къайдан да гелди шу Давут бизге. Бу хабарны гишиге айтмай турса чы яхшы эди. Нагагь атам-анам яда халкъ эшитсе, кюлкю, биябур болажакъман. Давут ялгъан да чы айтмай, сюймеклик бек къыйын затгъа ошай. Мени де гьали эрге баражакъ заманым болуп тура. Давут йимик арив, исбайы, бажарывлу, асыл къылыкълы адам табулса чы яхшы эди. Нагагь байны уланы деп, бир ярахсызгъа берип оьлгюнче къайгъыда гетеген кюй болмагъай эди, мени шу Давутгъа бергей эди. Ярлы буса не бола, акъсакъ, сокъур тюгюл, мени ашдан оьлтюрмежек, оьзю ичгичи, гьарамзада тюгюл», – деп ойлай. «Огь Давут, къайдан гелип гёрюнгдюнг, башымны къайгъыгъа салдынг» – деп караватгъа башын салып йылай эди.
Давут он сегиз яшында эди. Оьзю бек гьакъыллы, арив исбайы улан эди.
Лайла биледи: оьзю йимик байланы къызларын байны уланы деп бир ярахсызлагъа берип, олар да уьйню-эшикни хадирин, эр булан къатынны арасындагъы татывну билмей, гьар не пучлукъда, яман ёлларда оьмюр гетегенин. Шолай къолайсыз ерге къаршы болмай, оьзюм гьалын, къылыгъын билеген шу Давутгъа бергей эди мени деп эсине геледи.
Давут да тюкенге чыкъгъанда ойлай: мен кёп терс этдим, Лайлагъа юрегимни билдирип. Ким биле яшлыкъ этип атасына-анасына айтса, мени гёзден салырлар: гьали болгъунча булай аявлап сакълагъан эдик, намарт юреги болгъан экен деп эсине гелир. Кёп янгылыш болдум, огь Аллагь, къайдан ёлукъдум шу къайгъыгъа, энди нетермен, – деп кёп терен ойгъа тюшюп, гьеч бир затда къулагъы, юреги болмай, даим алдына къарап тура эди.
Лайланы юреги Давутдан артыкъ эди. Алдын йимик Давут булан бирче олтуруп кюлеп, ойнап турмаса да, Давут ашама уьйге гелсе, Лайла оьзю турагъан уьйню эшигинден Давутгъа къарап бозарып, тюрлю хыяллагъа минип турады. Шулайлыкъ булан эки-уьч ай турдулар.
Бир гюн Лайла ойлашып къачан болгъунча булай турарбыз бир-бирибизни юрегин билмей, гьали мени сабурум къалмады, не буса да Давутгъа гьалымны билдирейим, бир эп болмасмыкен деп, Давутгъа бир кагъыз язып, Давут оьзю ёкъ заманда Давутну гьисап тептерини арасына салып къойду. Давут да тептерн ачып къараса, Лайла язгъан кагъызны гёрюп, ачып охуп къарады.
Лайла язгъан: «Аявлу Давутум, эдепсизлик этип сагъа шу сёзлени язмагъа баздым, айып этмес бугъайсан! Айыпны, эршини билеген гьалда тюгюлмен. Сен бир гюн гелип бир-эки сёзлер айтгъан эдинг, шондан берли дюньяны татувун тапмайман, не заман болгъунча шулай янып, гююп туражагъымны билмей, амалсыз болуп сагъа шу кагъызны яздым. Эгер сени шо айтгъан сёзлеринг герти буса, мени шулай оьлтюрмей, атамдан тилет. Ол бермесе де, мен сагъа не ёлда да бармагъа гьазирмен. Оьзюмню жыйгъан минг манат акъчам да бар. Шону да сени къолунга берейим. Ону булан бир яшап болагъан ёлну излербиз. Жанымдан азиз гёрген аявлу Давутум, мени гёзьяшларымны къошуп язгъан шу кагъызымны тергевсюз къойма. Сенден бир татывлу жавап болмаса, мен оьлмеге гьазирмен. Мени языкъ этип дюньяда да, ахыратда да насипсиз этме. Мени насипли болмакълыгъым сени къолунгда», – деп дагъы да шу назмуланы да язгъан эди:
Хыйлы замандан берли Турдум айтмагъа базмай. Гьалымны белгили этип, Сагъа бир кагъыз язмай.
Бир гюн айтгъан сёзлеринг Жаныма бек кар этди. Эсде ёкъдан сюймеклик Гюн сайын артып гетди.
Шо гюн гьалынгны сёйлеп, Агъу къошдунг ашыма. Бир къайгъысыз турадым, Къайгъы салдынг башыма.
Сени къарап гёргенде Гёзлерим сенде къала, Къыйын экен сюйгенлик, Башдан гьакъылны ала.
Эки-уьч айдан берли Тураман къайгъым ютуп. Не гереклер этсем де, Гьеч болмайман унутуп.
Къайгъы булан юрегим Гюнден-гюн янып бара. Тилеймен гечикдирмей, Бир эп этмеге къара, Лайла…. – деп язылгъан эди.
Давут кагъызны охуп, дагъыдан-дагъы къайгъыгъа тюшюп, не этежегин билмей, нечик де оьзюню юрегин атасына-анасына англатгъан эди. Давутну атасы Абдурагьман да оьзлени авул молласы Салимни Ибрагьимге гелечи этип йиберди. Салим молла ахшам Ибрагьимлеге барып олтуруп, ондан-мундан сёз ачып, бираздан сонг айта:
– Ибрагьим, мени гелмеклигим Абдурагьман сени булангъы ювукълугъуна да гёре дагъы да сени булан къардаш болмагъа сююп йиберген эди мени. Сени къызынг Лайланы Давутгъа алмагъа сюемен, сагъа пулан-алан деп башгъа макътав этмеге билмеймен, Абдурагьманны да, Давутну да сен яхшы таныйсан. Аллагьны языву буса, шу ишни этсенг яхшы эди, тенги табулгъан сонг, къыз яшланы уьйде узакъ сакъламакъ пайдалы тюгюл, – деди.
Ибрагьим бираз ойлап:
– Къара чы, бугюнде де мени алдымда къуллукъ этип турагъан адам, айтмагъа бети де нечик бара экен, мен уланын аявлап, башгъа авур къуллукълагъа салып къыйнамай турагъангъа оьзлер учун оьле деп эсине гелген буса ярай. Гишиге яхшылыкъ этмек кёбюсю пайдалы болуп да чыкъмай деп эсине гелип, бираз ачуву да чыгъып айтды: «Воллагь, молла, мен Давутдан бу ишни умут этмей эдим, олай намарт юреги бар деп де эсиме гелмей эди. Мен оьзюне яхшы болгъангъа эте буса ярай», – деди.
Молла:
– Ибрагьим, олай чы тюгюл буса ярай, Давутну намарт юреги болгъан буса, ол сизин уьйде турады, намарт ёл булан этген буса ярай эди. Олар Аллагьны языву буса, таза ёл булан этмеге сюелер, ол айып зат тюгюл, байлыкъ, барлыкъ демеге де билмеймен. Давут да, Аллагь берсе, байлыкъны юрютюп болмажакъ улан тюгюл, гьакъылы, англаву бар. Абдурагьман да бай болмагъан учун бир байдан да кем яшамай, яхшы гьакъыллы, билимли адам, сен тенглик этме уялажакъ адам тюгюл, – деди.
Ибрагьим:
– Ялгъан чы тюгюл, буса да мени къызым яш, гьали мен берип болмажакъман, айып этме, дагъы шо лакъырны гишиге айтып эшитдирмесин, айт: бажарылмажакъ, – деп, къысгъа этип жавап берди.
Молла да нетсин, къайтып Абдурагьмангъа Ибрагьимни сёзлерин къалдырмай айтды. Абдурагьман:
– Нетежек, огъар этме амал ёкъ, ол оьзюню байлыгъына гёре айтадыр, сав болгъун, молла, Аллагь къыйналгъанынгны савапгъа язсын, – деп молланы къайтарды.
Нечик де Давут да эшитип бек пашман болду. Энди магъа сабурлукъ этмекден башгъа амал ёкъ деп, оьз-оьзюне маслагьат берип турады. Къачан да Ибрагьимни тюкенине бармай токътагъан эди.
Лайла да бу хабарны эшитип, кёп бузулуп, этме амал тапмай, талчыгъып йылап, сонг ойлап Давутгъа бир кагъыз язып, хоншу къатыны Гьалиматдан минг манат акъча да, кагъызны да берип йиберди. Гьалимат кагъызны да, акъчаны да элтип Давутгъа берди.
Давут ачып охуп къараса, Лайла язгъан:
«Ай мени азиз Давутум, мени гьакъылсыз атам айтгъан сёзлени эшитип бек талчыкъгъан бусанг ярай, ол олай гиши дагъы, байлыкъ буса, дагъы ари янында бир зат да ёкъ деп эсине геле. Оьзюню авлетини тюзелмеклигинден, насипсиз болмакълыгъындан зат англамай. Гьакъылсыз деп бек эдепсиз де сёйледим, юрегим ярылмакълыкъдан айтаман. Буса да ол байлыкъны тергегинче чи оьзюню авлети парахат болуп, юреги сююнюп яшайгъан ерни тергеме герек эди. Ону огъар англатмагъа бек къыйын. Мен сагъа алдын язгъан кагъызымдагъы сёзлериме гьазирмен, сени юрегингни парахат этмек учун мени къолумдагъы минг манат акъчаны да шу Гьалиматдан сагъа берип йибердим, шуну да ал, магъа бир жавап да яз, сени жавабынга гёре мен гьазирлик гёрейим», – деп дагъы да шу назмуланы да язгъан эди.
Жанымдан азиз, Давут, Бек тилеймен мен сагъа: Атамны сёзлери учун Оьпкелеме сен магъа.
Мен берген сёзюмдемен, Атам сюйгенин этсин, Сенсиз болажакъ дюньям Бугюн бузулуп гетсин.
Эки-уьч гюнден берли Уху гирмей гёзюме, Сен де терс жавап берсенг, Жаным эркин оьзюме.
Аллагь булан тилеймен, Языкъсын яш жаныма, Гьашыкъны агьын ойла, Гирме негьакъ къаныма.
Нагагь сен гёзден салсанг, Гьеч амалым ёкъ оьлмей. Сен шу ишни этер деп, Ойлап эсиме гелмей.
Мен йиберген харж булан Эт тарыкъ-герегингни, Нечик сюйсенг гьазирмен, Тек англат юрегингни.
Давут, кагъызны охуп, Лайланы сюймеклиги герти юрек булан экенин билип, бу да бир кагъыз язып, акъчаны да къайтарып, Гьалиматдан берип йиберди. Гьалимат кагъызны да, акъчаны да элтип Лайлагъа берди. Лайла кагъызны ачып охуп къараса, Давут язгъан: «Ай мени жанымдан азиз гёрген Лайлам, сени кагъызынг да, йиберген аманатынг да магъа етишди. Сени гьалынгны, сени сюймеклигингни гертилигин билдим. Сен йиберген аманатны къайтаргъан деп жанынг аврумасын. Буса да сен айтагъан ёлда этсек, сонг гьёкюнмеклик буса ярай. Ким биле, сени атанг-ананг биз оьлгюнче ярашмай, бизден гечмей къойса, бизин де яшавубузну не татыву болажакъ, бизге ата-ананы гьюрметин сакъламакъ борч, олар нечакъы биз сюймейген затны этген учун да биз оланы юрегин сындырагъан затны этмеге ярамай. Биз нетген учун да оланы бизин уьстюбюздеги гьакъын битдирип болмажакъбыз. Мен сагъа этеген маслагьатым – сабурлукъ. Сабурлукъ этип, гишиге сырынгны да англатмай, бираз замангъа турсанг умут этемен, татувлукъ булан къошулмакълыкъ насип болур деп. Меи гьали Бакуге бараман, онда мени йимиклеге кёп акъча бере деп эшитгенмен, бираз заман къыйналсам, иншааллагь, сени атанг сюеген байлыкъны табып боларман деп эсиме геле. Сен гёзден салмасанг, мен сени унутмажакъгъа сагъа сёз беремен. Мен сагъа баргъан еримден кагъыз язсам, къурдашым Османны атына язарман, сагъа етишдирир, сени кагъызынг буса да огъар берсенг, магъа йиберир, биз бир-бирибизни гёрмей узакъ тургъан учун да гьалыбызны сама билип турарбыз, нечик де мени унутмассан. Сагъа ахыргъы сёзюм: сав бол, гёрюшгюнче гюн яхшы болсун», – деп, дагъы да шу назмуланы да язгъан эди:
Лайла, гёнгюм сююндю, Сени кагъызынг гелип, Башгъа алмашынмагъан Герти юрегинг билип.
Амма нечик этейим, Гетемен сени ташлап. Муратгъа етмек учун Мал жыйма герек башлап.
Оьзюм де шат тюгюлмен Шу ишни этегениме. Нече де къайгъыраман Узакъ гетегениме.
Къайгъы булан гече-гюн Юрегим яна-гюе. Гишиге тарыкъмасдай Болма жаным кёп сюе. Шу себепли ташлайман Къурбатлыкъгъа оьзюмню, Сав бол деп, битдиремен Сагъа ахыр сёзюмню.
Нетейим, амалым ёкъ, Къоюп гетемен сени, Узакъ къалсам да ярай, Тек унутмассан мени.
Лайла кагъызны охуп, Давутну узакъ ерге гетегенин билип, уллу къайгъыгъа тюшдю, Давутну айтагъан сёзлерини герти экенин англап, къолундан гелеген чакъы сабурлукъ этип турады. Давут да оьзюню Бакуге барма сюегенин Абдурагьмангъа англатгъан эди. Абдурагьман да: «Яхшы болур, балам Давут, бар. Къыйналсанг да, адам болма къара, гьалиги заманда мал болмаса гишини сыйы, гьюрмети болмайгъаны белгили. Гёремисен Ибрагьимни, биз бай болгъан бусакъ бизге ол сёзню айтармыды. Аягъынгны тюз басып, Аллагъгъа тавакал этип, эринмей къазанма къара. Магъа Аллагь бермейдир, Аллагь буюрмагъандыр деп, бар айыпны Аллагьгъа юклеп турагъанлардан болма, досну, душманны таны, вёре-вёре, гьарамдан сакълан, гьарам зат кёп болуп гёрюнсе де, берекети болмас. Уллугъа гьюрмет эт, гиччиге языкъсын, ичги ичме, бар яманлыкъланы анасы ичгидир, аманатгъа хыянатлыкъ этме, гишини къолундагъы затгъа гёзюнг къаратма, намаз-оразангны къойма, гишини кьуллугъун бойнунга алсанг, гьалаллыкъ-тюзлюк булан тамам этме къара, оьктемлик этме, ялгъан айтма, гьеч бир затда эринчеклик этме, гьар затдан ибрат тергев ал, оьзюнге тарыкъсыз сёзню сёйлеме – оьзюнг сюймейген сёз эшитирсен. Кёп къызгъанчлыкъ этме, ёлсуз исраплыкъгъа да гетме, бош заманларынгда оьзюнг билмеген затланы билме къара, вере-вере, тарыкъсыз затлагъа пучлукъ юрютме, заман-заманда оьзюнгню аманлыгъынгдан бизге кагъыз яза тур, Аллагьгъа аманат бол», – деп шу насигьатланы да айтып, Давутну уьстюн башын да тюз этип, къолуна къыркъ манат акъча да берип, ёлгъа чыгъармагъа гьазир болду. Давут да барып къардашына, ювугъуна савбол да этип, вокзалгъа барып, экинчи классдан белет де алып, машинге минип, къайдасан, Баку, деп гетди.
Август айны он экинчи гюню эди, къушлукъ вакъти болгъан эди. Гюнню шавласы дюньягъа ярыкъ берип, яшнатып гьар махлукъатны юрегине сююнмекликни сала эди. Атасындан-анасындан, кёп азиз гёрген Лайласындан айрылып, оьзю гёрмеген, билмеген ерге пашман болуп барагъан Давутну юрегин бираз ачып, шат этген эди.
Давут машинни терезесинден къарап барады, гьар ким оьзюню ишинде: биревлер будай оруп тура, биревлер оруп битген, чыгъарып юрюй. Биревлер индыр баса, гьар ким оьзюню яшавуну къайгъысын этип, тиши-тырнагъы булан ябушуп айланалар. Шу гюнню иссилигинде бу муслиманлар ялангёлек, яланбаш сыкъмасув терге батып ишлейгенин гёрюп: «Ай Аллагьым, шулай къыйналып ишлейгенлерден сама этмегенинге шюкюр болсун», – деп бара эди. Бираздан, къараса, машинлер булан будай оруп, будай басып турагъан орусланы гёрюп ойлады: «Гёресен энди, бизин муслиманланы гьар бир иши артда къалып, къыйналып юрюйлер, бу оьзлер булан хоншу оруслагъа къарасанг, муслиманлар бир айдан этеген ишни бир гюнден этелер, чархын да къыйнамайлар, ерлери бир ер болгъан учун да, бу орусланы ашлыкълары бек тюзелип яхшы бола. Оьзлеге ашама, чачма да къалдырып, нечакъы ашлыкъ сатып, арив парахат яшайлар. Бу пакъыр муслиманлар нечакъы къыйналса да, сатма чы нечик де болмай, ашама, чачма да гьаран бола, я о да болмай да къала. Олай дагъы, илмусуз, гьюнерсиз халкъ не заманда да артда болажагъы белгили», – деп ойлай эди.
Шулай юрюп экинчи гюн къушлукъ вакътиде машин Бакуню вокзалына барып токътады. Давут, затларын да алып тюшюп, бир пайтонгъа минип, барып «Европа» гостиницагъа тюшдю. Номерге затларын да тюшюрюп, бетин-къолун жувуп, чай-зат да ичип, къыдыра чыкъды. Бакуге янгы гелип тюшген, Бакуню гьалын билмей яда барып лакъыр этме танышы ёкъ гишини гьалы не болажагъы белгили. Давут да шулай гьайран болуп юрюй эди.
Бир гюн, эки-уьч гюн шулай бош къыдырып юрюдю, дагъы этмеге эп билмей, Нобелни канторуна сама барып къарайым, къуллугъу, иши кёп болагъан ер деп эсине гелип, бир пайтонгъа минип, Нобелни канторуна барды. Уллу пиркачиги де къаршы болуп, сорашып, оьзюню нечик гелгенин, не хыялы барын, не иш бажарып болагъанын англатды. Пиркачик де муну гьалын билип, узакъ ерден гелмеклигине языгъы да чыгъып айтды:
– Сен бизин канторда языв этерсен, сагъа айгъа элли манат берирмен, бираз заман къарайыкъ, сен бизин ишибизни бажарып болсанг, дагъы да артдырыр, – деди.
Давутну умуту чу олай элли манатлар тюгюл эди, буса да, замангъа гёре таман, нетейим, турарман деп, барып петерден затларын да алып гелип, буларда турду.
Давут буларда турагъаны бир ай ярым болуп турады. Булагъа Аштархандан бир Пахрутдин деген купец гелип, нап алажакъ болуп, сёйлешип, ярашып, нече юз минг пуд нап алгъан эди. Муну ари-бери ишлерине Давут къарап, язып-чёт этип юрюй эди. Пахрутдин Давутну эринмей бажарып яхшы къуллукъ этегенин гёрюп:
– Балам, не ерлисен?, – деп сорады.
Давут да оьзюню ерин, буларда нечик турагъанын айтды. Пахрутдин Давутну табиатын бек ушатып:
– Сагъа кёп аз акъча берекен, сен сюйсенг Аштархангъа гел, мен сагъа айда юз йигирма манат акъча берермен, дагъы да сен бажарывлу болуп чыкъсанг, артдырырман, – деди.
Давут ойлап: «Мен мунда беш йыл турсам да, магъа юз йигирма манат бермежек, бу Пахрутдин мени гьалымны да билмей туруп берди. Мен барайым», – деп эсине гелип айтды:
– Гьали мен булагъа гелгеним ай ярым бола, энди беш гюнден чи гелир эдим, айымны ярты къоюп чыкъмакълыкъ да арив тюгюл, – деди.
Пахрутдин:
– Кёп яхшы болур, оьзюнг сюйген заманда гелирсен, – деп, оьзюню адресин де берип гетди.
Давут буларда айын да битдирип, булагъа савбол да этип, затларын алып гемелер токътайгъан пристинге барып «Кавказ миркёрини» канторундан экинчи классгъа белет алып, параходгъа минип олтурду. Муну къаршысындагъы ерде бек арив гийинген, гьайбатлы бир орус къатын олтурады, оьзюню турушундан, арив йымышакъ табиатындан, сюйкюмлюгюнден нечик де бир асыл адам экени англана эди. Къатынны янында уьч-дёрт яшында бир таза улан яшы да бар эди.
Давут, орус къатынны янында олтуруп, кисесинде шо гюн чыкъгъан «Каспи» деген газетни чыгъарып къарап турады. Параход да тербенип юрюген эди. Къатын Давутгъа: «Не ерлисиз, не ерге барасыз?» – деп сорады. Бизин халкъны арасында «сен, сен» деген сёз бир де тергелмей, эршилиги де билинмей юрюлген учун, башгъа халкъланы арасында шулай бир ёлукъгъан адамгъа: «Сен къайда барасан, сен нетесен?» – деп айтмакъ таякъ булан ургъандан авур тиежек, олар сен деп айтмай сиз деп сёйлейлер.
Давут оьзюню ерин айтып, Аштархангъа бараман деп, къатынгъа: «Сиз не ерлисиз, хыйлы заман ёлдашлыкъ этежекбизми?» – деп сорады. Къатын да оьзю аштарханлы экенин, бир къуллукъ себепли Бакуге гелип, къайтып барагъанын белгили этди. Танышдылар, сёз ачылды. Бу къатынны сорайгъан сёзлеринден, береген жавапларындан кёп зат англайгъан илмулу бир къатын экени англана эди. Башлап Давутгъа:
– Сизин тилигиз, адабиятыгъыз нечикдир, башгъа орусча, французчадан китаплар таржума этип къараймысыз? – деп сорады.
Давут: «Ол сен айтагъан адабият, дюньяда гёз ачма тарыкъ болагъан китаплар, таржумалар* ёкъ деп айтма ярайгъан даражада аздыр», – дегенде, бариня кёп тамашалыкъ этип, орус тилде гьар тюрлю фаннулар*, гьюнер, усталыкъ, адабиятгъа тарыкълы нечакъы пайдалы ишлер бар туруп, шоланы таржума этип пайда алмай турмакълыкъ уллу къапуллукъ экенин баян этди. Дагъы мактап-мадрасаларыгъыз, охутагъан илмуларыгъыз нечикдир? – деп сорады.
Давут:
– Мадрасаларыбызда белгили бир программ, белгили дарс китапларыбыз, дагъы да мунча йыл охулажакъ деген бир белгили заман да ёкъ. Охулагъан илмуларыбыз – нагьву1, сарп2, мантикъ3, маан4, фикъгьи5 тафсир, гьадис охутула, башгъа тюрлю илмуланы бизде бары да билинмей» – дегенде, бу къатынны тамаша-гьайранлыгъы дагъы да артып, илму ва маариф гьакъыкъияны авуллагъа, туварчыланы уьйлерине де гирип, бар халкъны гёзю ачылып турагъан бир заманда, муслиманланы мадрасасында муну шавласы сама гёрюнмей къалмакълыгъына кёп уллу ажайыплыкъ этди.
Дагъы да сёйлей туруп буланы сёзлери динге гелди. Бу яхшы къатынны динлени гьакъында да бек англаву бары белгили болду. Къуранны таржумасын, Гаспринискинни «Русия исламлары» ва Баязидовну «Ислам ва таракъкъи», «Ислам ва маариф» деген китапларын гёргенлигин, заман-заманда газетлеге муслиманлыкъны гьакъындан язылгъан сёзлени охуйгъанлыгъын айтып, шулай затлагъа кёп къарап, муслиманлыкъны гьакъында кёп затлар англагъан эди. Шулардан мени англавума гёре, муслиман дин маариф ва маданиятгъа бек эркинлик берип, олагъа бек ярашывлу тюзелип яшамакълыкъны буюрагъан бек арив дин болмагъа герек эди. Буса да дюньяны къайсы ягъындагъы болуп да шо муслиман динде болагъан халкълар маариф-маданиятдан магьрюм болуп, гюнден-гюн тёбенленелер, мен билмеймен: муслиманлар оьзлени динин англамаймы яда тутмаймы, яда шо муслиман динни къайдалары яшавну ёлларына ярашывлу тюгюлмю, нечикдир? – деди.
Давут: