Дюнья не этсек тюзелир? - 03

Бир гиши къала буса, Пайгъамбар къалыр эди. Озокъ, тувгъан оьлмесе, Дюнья не болур эди.
Гьажгъа барып къайтгъан сонг Гьижратдан он йыл оьтюп, Аламгъа къайгъы тюшдю Расул дюньядан гетип.
Расул дюньядан гетип, Аламгъа къайгъы толду, Асгьапланы гёзюне Дюнья къарангы болду.
Нетежегин билмеди, Гьакъылы-эси гетип, Расулну таймакълыгъы1 Жанына асар этип.
Дюньяда тургъан чакъы Бир де шатлыкъ этмеди, Расулгъа къайгъыргъаны Юрегинден гетмеди.
Не ерде юрюсе де, Йылав эди ишлери; Унутулмай, гюнден-гюн Артады ташвишлери2.
Бермеге къабул эди Расул учун жанларын, Улан-къызын, агьлюсюн, Бары тапгъан малларын.
Къыр3 халкъ эшитип, къайгъырып, Гелди атлы-яявлу. Нечик къайгъырмасынлар – Ол эди аркъа таяву.
Расул дюньядан гетди Тюз алтмуш уьч яшында, Йигирма болмай акъ тюк Сакъалында, башында.
Таза жувуп, гебинлеп, Равзасына4салдылар. Сонг, нетежегин билмей, Гьайран болуп къалдылар.
Итнигюн, тюш етишмей, Расул дюньядан гетди, Шол арба гечесинде Равзада гёмюп битди.
Йылав-пашманлыкъ булан Уьйлерине гетдилер. Сайлап, Абубакарны Сонг халипа этдилер.
Эки йыл дёрт айдан сонг Бу да дюньядан гетди. Умар ибнул Хаттабны Экинчи халипа этди.
Бу халипа заманда Кёп ерлени алдылар – Шам, Иракъ, Мисру5 халкълар Муслиманлыкъ болдулар.
Сав он йыл алты ай бийлеп, Бу да дюньядан гетди. Сонг, Османы айырып, Уьчюнчю халипа этди.
Бир уллу питне болуп, Осман да шагьид болду, Муну халипалыгъы Он эки йылгъа толду.
Бу Осман, зулму булан Шагьид болгъан гечеде Алини халипа этди, Айырып дёртюнчю де.
Али де шагьид болду, Беш йыл халипа болуп. Сонг дюнья булгъанышды, Арагъа питне толуп.
Бу къарт ялгъанчы дюнья Буланы да къоймады, Нечелени ютуп да, Бир де гёзю тоймады.
Биревге де мюлк болмас, Бу бир алдатавучдур, Мени рагьат къояр деп Бугъар инанмакъ – пучдур.
Салат саламлар болсун – Расулгъа, агьлусуна, Сыйлы асгьапларына, Яшына-уллусуна!

* * *
Таймакъ (хасавюрт диалектде): гечинмек, бу дюньядан гетмек.↩
Ташвиш – талчыгъыв, бек къыйналыв.↩
Къыр якъдагъы, уьлкеден тышда яшайгъан.↩
Равза – (арапча сёз): бав, чечеклик. Мунда: сыйлы адамны къабуру деген маънада.↩
Мисру – Египет, Мысыр↩

ЯЗГЪАН ПАКЪЫРНЫ МЮНАЖАТЫ1

Я Аллагьым, Сен гечгин Гюнагьларымдан мени, Башгъа ассилик этсем де, Герти бирлеймен Сени.
Дюньяда рагьатлыкъ бер, Къыйнап алма жанымны, Ахыргъы нафасымда2 Ёлдаш эт иманымны.
Йылап къапунга гелдим Мен, бир языкъ гунагьлу3, Жагьаннемден къоркъаман, Тюгюлмен женнет агьлу4.
Женнет умут этемен, Бетим чи бармай айтма. Аллагьым, Сен насип эт Насугь5 тавбагъа къайтма.
Къыяматгюн Магьшарда Онгдан бер китабымны, Айиплеримни6 ачма, Енгил эт гьисабымны.
Гьабибинг гьюрметичун, Тутма мени азапгъа, Сен магъа гёре болма Баргъан гюнде гьисапгъа.
Фазла карамынг7 булан Языкъсын мен пакъыргъа, Мен бир асси къулунгман – Рагьмунгдан къувма къыргъа.
Рагьмунга умут булан Ассилик этдим Сагъа, Гъафурун8 гьам Рагьимсен9, Ачувланма Сен магъа.
Балагьларынгдан сакъла Эки дюньяда мени, Генг болгъан рагьматынгдан Бир зат кемимей Сени.
Къыяматгюн болгъанда Ярыкъ этгин юзюмню, Расулну гёрмекликден Магьрюм этме гёзюмню.
Гене геч гюнагьындан Атам булан анамны, Алагъа Сен насип эт Женнет Даруссаламны10.
Дагъы да Сен языкъсын Къавум-къардашларыма, Къыйын-тынчда табулгъан Ювукъ ёлдашларыма.
Расулну уьмметине, Савуна-оьлгенине, Аллагьым, Сен языкъсын Дюньягъа гелгенине.
Барына да насип эт Иман булан оьлмекни, Машгьарда пайгъамбарны Нюрлю юзюн гёрмекни.
Эки дюньяда олдур Аламланы солтаны, Бизин магьрюм этме Сен Шапаатындан аны.
Я Рабби, Сен рагьмат эт Абубакар, Умаргъа, Осман, Гьамзат, Аббасгъа11, Гьасан, Гьусайн12, Гьайдаргъа13.
Аллагьым рази болсун Аны чегьар ярына14, Мугьажирге15, ансаргъа16, Башгъа асгьапларына.
Къысгъартып къумукъ тилде Яздым Расулну гьалын. Язма гюч етишмежек Къоймай китапда барын.
Расулну гьалын яздым Артында къурман айны17. Аны шапаатындан Магьрюм этме Нугьайны.
Салат саламлар болсун – Расулгъа, агьлусуна, Сыйлы асгьапларына, Яшына-уллусуна!
(«Бу жылтны ичинде уьч башгъа зат бар: Назмул-калам. Мавлид. Миъраж» деген китапдан. Темирханшура, 1909 й., с. 6-12). «Мавлетни» текстин ажамчадан гьалиги къумукъ язывгъа гёчюрген, огъар баянлыкълар ва англатывлар язып онгаргъан – Гьасан ОРАЗАЕВ

* * *
Мюнажат – Аллагьгъа ялбарывлу, дуалы-тилекли шиъру.↩
Нафас – напас, тыныш, солув.↩
Гунагьлу – гюнагьлы.↩
Женнет агьлу – женнет агьлю, женнетге гирежек адам.↩
Насугь – герти, гьеч ялгъансыз, таза.↩
Айыпларымны.↩
Фазла карамынг – чомартлыгъынг, рагьмулулугъунг, яхшы гёзден къаравунг.↩
Гъафур (Гъафурун) – рагьмулу, бары да затдан гечеген (Аллагьу Тааланы сыйлы атларындан бириси).↩
Рагьим – языкъсынагъан, рагьмулу, яхшылыкъ этеген (Аллагьу Тааланы сыйлы атларындан бириси).↩
Даруссалам – женнетни атларындан бириси: «парахатлыкъны, рагьатлыкъны, ярашывлукъну къонушу».↩
Аббас ибн Абдалмутталиб ибн Гьашим – Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам агъаву, Абуталибни иниси.↩
Гьасан ва Гьюсейин, булар Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам къызы Патимат-Загьраны ва Алини уланлары.↩
Гьайдар – (арапча сёз): «арслан» демек. Бу ат Мугьаммад пайхаммарны саллаллагьу алайгьи ва ссалам зукъариси ва гиевю Арслан-Алиге айтыла. (54-нчю баянлыкъгъа къара).↩
Чегьар яры – (фарсча сёз): Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам инг ювукъ дёрт къурдашы: Абубакар, Умар, Осман, Али разияллагьу ангьума.↩
Мугьажир – (мунда): Мугьаммад-пайхаммар саллаллагьу алайгьи ва ссалам булан бирче 622-нчи йыл сентябрде Маккадан Мадинагъа гёчген (гьижрат этген) адамлардан.↩
Ансар – 622-нчи йылда Маккадан Мадинагъа гёчюп гелген Мугьаммад пайхаммарны ва мугьажирлени оьзлеге къабул этген ва олагъа болушлукъ этген мадиналы муслиманлардан.↩
Къурман ай – зулгьижжа ай. («Мавлетни» автору Нугьай, асарны язылгъан айын эсгерсе де, йылын эсгермеген. Амма биринчилей басмадан чыкъгъан йылы чы белгили – 1909 й.).↩

ХАБАР КИТАПЛАРЫ

ЯЗЫКЪ ГЬАБИБАТ

Илму булан эдепни Билмеге борчдур гиши. Гьеч тюзелмей къалмагъан Илмулу гишини иши.
Илму, эдеп билгенлер Къыйналмай чёрек ашар. Оьлсе къачанда женнет, Дюньяда рагьат яшар.
Б… губернада К… деген юртда Абдулла деген, савдюгерлик булан къазанып, уллу бай болгъан гиши бар эди. Муну Гьабибат деген бир къызындан башгъа яшы болмай, къызын кёп аявлап сакълай эди. Яшлай не сюйсе шону этип, гьатта атасыны, анасыны ихтияры къызыны къолунда деп айтма яражакъ эди. Къызы да, оьзюню айтагъаны болагъанны билип, дюньягъа да, ахыратгъа да тарыкъсыз хомуз сокъмакъ, йырламакъ йимик затлагъа машгъул болуп, къысгъа аякълылагъа уьй-эшик болгъанда этмеге тарыкълы уьй къуллукъ, аш этмек, опуракъ тикмек ва къайрылардан магьрюм эди.
Атасы, къызым сюймей деп, намазын, оразасын таза билеген кюйде сама охутмагъан эди.
«Бизин Гьабибат палан маршны, тюген валисни согъуп биле», – деп базарда, тюкенде атасыны къызына этеген макътаву шулай сёзлер бола эди. Англавлу, гьакъыллы адамлар о айтагъан сёзлени, макътав тюгюл, къызына уллу сёгюв экенин билсе де, англавсуз муну оьзюне ошайгъан байлар, бек насипли къыз деп хыял эте эдилер.
Буланы хоншусунда Илйас деген бир пакъыр гиши бар эди. Муну да Абидат деген бир къызы бар эди. Илйас оьзюню пакъырлыгъындан Абдулла байда къуллукъ эте эди. Абдулла Илйасны, хоншулугъу учун, башгъа ялчыларына тенг гёрмей, яхшы кёмек де эте эди.
Илйасны къатыны Рабият да Абдулланы къатыны Хайруннисаны кёп авур янын гётерип, къатынлар этме тарыкъ болагъан къуллукъларында кемчилик этмей эди. Илйас да, Рабият да ишлеп тапгъанын уьюню амалсыз затларына тюгюл эсе артыкъ харж этмей, къызы Абидатны охутмагъа къаст эте эди.
Оьзлени авул молласы Исмаил молланы къатыны Жамилят оьзюню уьюнде йигирмадан артыкъ къыз яшланы жыйып, гьарисинден айгъа бир манат алып, къуранны, башгъа гиччи тюрк китапланы охутуп, хыйлы къыз яшлагъа пайда берген эди. Бу Илйасны къызы Абидат да, шонда охуп, къуранны чыгъып, илму гьал, шулай тюрк китапланы охуй юрюй эди.
Бу юртда мундан башгъа, къызлар мактабы да бар эди. Онда гьалиги янгы илмулар ва башгъа къызлагъа билмеге тарыкълы къол гьюнерлер де уьйретиле эди.
Абидат яш къыз буса да гьакъыллы къыз, охумакъ уллу насип экенин билип, мактапгъа гирмеге сюйсе де онда байланы, гючю барланы къызлары охуса тюгюл эсе, Абидат йимик пакъыр къызлагъа охума къол бермей эди. Ону харжы артыкъ эди. Абидат оьзю-оьзюне айта эди: «Ай Аллагьым, артыкъ байлыкъ чы тилемей эдим, шо мактабгъа гирип, оьзюм йимик къыз яшлар булан илму, гьюнерим тенг болуп, оьзюме тарыкълы болгъан къуллукъларда башгъалардан кем болмай, олар англавлу, билимли болуп, мен оланы арасында гьайван йимик бир зат да англамай турмайгъан кюй болса», – деп Аллагьгъа ялбара эди. Абидат оьзюню юрегинде охумакълыкъ барын атасына-анасына айтаса да, олар да нетсин, пакъырлыгъындан гючю етишмей эди. Бир гюн Илйас Абдулла байгъа сама айтып къарайым, бир кёмек этмесми экен деп, къатыны Рабиятгъа ойлашды. Ол да:
– Айтып къара. Мен де Хайруннисагъа айтарман, олар бизге яман да тюгюл, айрокъда, къызыбызны охутабыз десек дюньягъа да, ахыратгъа да пайдасы бар яхшы иш болмакъ себепли, кёмек этер деп эсиме геле. Гечикдирмей барып айт. Мен де уьйню-затны жыйышдырып барырман, – деди.
Бу пакъырлар Абдулла байны оьзлер йимик илмуну артындан юрюйгенлени тарыкъсыз зат, гьабас оьмюрюн зая этип юрюйлер деп англайгъанындан хабары ёкъ эди. Илйас эртерек туруп, Абдулла берген эсги яшыл чепгенин де гийип, Абдуллалагъа барды.
Абдулла янгы туруп, бетин-къолун да жувуп залгъа чыгъып, чай ичмеге гьазир болуп тура эди. Илйас салам берип: «Янгы тургъан бугъайсыз», – деди. Абдулла: «Ваалейкум ассалам, гел, Илйас, мен де янгы туруп, чай ичежек болуп турадым, гел, олтур, бек эртерек гелгенсен, хайыр болсун, бир къуллугъунг бар буса ярай», – деди. Илйас чарыкъларын чечип олтуруп, экисине де чайлар да гелип ичип турагъан заманда Илйас уяла туруп: «Мени гелгеним, сен де билесен, бизин шол бир къызыбыз болмагъан затыбыз ёкъ. Гьали болгъунча молланы къатыны Жамилатда охуп тургъан эди. Энни ону да артыкъ охутма гючю ёкъгъа ошай, мактапгъа барып охума сюеди, бизин огъар гючюбюз етмей, онда йылгъа элли манат акъча тарыкълы бола. Сенден алагъан акъча да оьзюбюзге гьаран ашама болуп, артыкъ зат къалмай. Сен бир элли манат берсенг, шонда охума йибережек эдик, сени акъчангны къуллукъ этип тёлей турар эдик. Аллагь янында да зая болмас эди илму учун этген зат», – деп уялып, къызарып сёзюн тамам этди.
Абдулла бираз ойлап турду да башын гётерип:
– Илйас, мен сени гьакъыллы адам деп хыял эте эдим. Янгылыш экенмен. Бу заманда къызланы охутмакъ негер тарыкъ, олар молла, къади болажакъмы? Гьабас харж этип, къызынгны неге бузасан, охугъанлар ончакъы дюньяны ёлун, ёругъун билмейлер. Охумакъ пайдалы буса, муна мени къызым Гьабибатны охутмасмыдым, гючюбюз де бар, оьзю де сизге йимик янгыз къыз. Дагъы да мактапда охутмагъа чы нечик де ярамас. Онда охуп чыкъгъанланы гьакъылы кёп бузула. Гёресен, хоншу Агьмат байны къызы Патиматханым мактапда охуп битдирип чыкъгъан эди, сонг газетлер охуп, не ерде тарыкъсыз янгы китаплар барын билсе, алдырып, бош затлагъа атасыны кёп акъчасын харж этди. Дагъы да кёп байланы уланлары тилесе де бармай, ахыры оьзю йимик мактапларда Истамбулда-затда охугъан бир ярлы улангъа барды. Агьмат бай да, ону гелтирип, тюкенине салды. Гьар ким де билме герек: мал булан, байлыкъ булан уьйренген гиши йимик, малны гёрмеген гиши малны сакълап болмажагъын.
Илйас, мен сагъа герти яхшылыкъ ёрап айтаман, тарыкъсыз затны къой, къызынгны мактапгъа берме, гьабас харж этме, къызынгны бузасан», – деди.
Илйас:
– Абдулла, мен олай деп ойламайман, мени гьакъылым башгъача. Гьар кимни сыпаты башгъа йимик гьакъылы да башгъа болса ярай. Мени эсиме геле: охумакъ эркекге де, къысгъа аякълыгъа да борч деп, муну мен оьзюмден гьисап этемен, мен яш заманда атамны яхшы онгъу да, малы да бар эди. Олардан сонг пуч юрюп, оьзюмню англавсузлугъумдан айрылдым малдан. Мени охутгъан буса малдан айрылгъан учун да гьали йимик авур къуллукъларда болмас эдим. Къыйыны аз, пайдасы кёп къуллукъларда болсам ярай эди. Бугъар арив мисал, сен айтагъан Агьмат байны гиевю Абдулнасир охумагъан жагьил, бир зат да билмейген улан болгъан буса, Агьмат бай огъар къызын чы нечик де бермес эди, къуллукъгъа да алмаса ярай эди. Абдулнасирни илмусу, билими ону Агьмат байгъа гиев де этди, бай да этди. Шулай, Абдулла, охумакъны кёп пайдасы бар. Охугъан гиши эркек болду, къысгъа аякълы болду, дюньяда да, ахыратда да насипсиз болмажакъ. Мен оьзюмню кёп замандан негетимни: мени яшым болуп, къолумдан гелсе, охутмай къойман, деп тутгъан эдим. Аллагь бизге шо къыздан башгъа яшланы къоймады. Къыз буса да Аллагь берген авлет, шону гючюм етишген чакъы охутма къаст этежекмен, – деди.
Абдулла:
– Илйас, ойлап къарайыкъ, бу йыл сатывлар да кёп осал, бир жавап берирмен, – деди.
Чай ичип де битген эди, Хайрунниса да истаканланы жыйышдырып юрюй эди. Илйас чарыкъларын гийип: «Сав болугъуз», – деп чыгъып гетди.
Бираздан сонг Рабият да гелип, къатынлар турагъан уьйге гирип, Хайруннисаны гёрюп:
– Уьйге яхшылыкъ, янгы тургъан бугъайсыз, – деди.
Хайрунниса:
– Гел, Рабият, гел, гьали чай ичип битген эдилер. Илйас да бар эди, ол да янгы чыгъып гетген эди. Гел, чай ичейик, мен де ичмегенмен, – деди.
Рабият:
– Неге, къызынг Гьабибат гьали де турмагъанмы? Бизин Абидат чы тангны къатма да къоймай туруп намазын да къылып, алгъасап охума гете. Гьали гелеген заманы болса да ярай деп, огъар чайны да гьазирлеп гелген эдим, – деди.
Хайрунниса:
– Абидат яхшы гьакъыллы къыз, муну йимикми дагъы ол, бугъар оьзю тургъунча тур демеге амалыбыз ёкъ, нагагь сёйлесенг де, уьйню бузма аз къала, кёп эрке оьсген, – деп сёйлеп турагъанда, Гьабибат башын гётерип, герилип-созулуп: «Анам, бер чи шо уллу хомузумну», – деп сёйледи.
Анасы:
– Туруп бетинг-къолунгну сама жув, уьстюнге зат гий, орунну ичинде хомуз согъамы, туруп чай ич, – деди.
Гьабибат:
– Сени ишинг тюгюл, мен билемен, алып бер, – деп къычырды.
Анасы:
– Бу къоймас, шолайдыр бу, – деп, хомузун алып берди.
Бир-эки кюйлер согъуп, хомузун да ташлап, ялан гёлек, башы ачылгъан кюйде гелип олтуруп, чай гелтир деп къычырды.
Хайрунниса:
– Бетингни, къолунгну сама жувмаймысан? Шулай чай ичив боламы! – деди.
Тынгламажагъын билип, алдына чай гелтирип салды. «Булай иренксиз чайны нетейим», – деп ачувланып, истаканны алып ташлагъан эди. Чай барып анасыны аягъына тёгюлюп, пакъырны жанына оьтсе де, бир зат да айтып болмай: «Гёресен, Рабият, бизин Гьабибат шулай татывсуз оьсген, айтма эбибиз ёкъ, бу не болур экен?» – деп, башын силлеп янгындан иренкли чай тёгюп берди. Нечик де чайны да ичип, туруп хомузун да алып, ариги уьйге чыгъып гетди.
Хайрунниса:
– Сонг, Рабият, сен эртерек гелгенсен, бир къуллугъунг бар буса ярай, айт, – деди.
Рабият уялып, къызарып, къызы Абидатны мактапгъа охумагъа берме сюегенин, оьзлени гючю етмей Абдулладан элли манат акъча сорамагъа Илйас да гелип гетгенин айтып:
– Мен де сагъа тилеймен: байгъа айтып, нечик де бизге кёмек этеген кюй болгъай эди, къыйналсакъ да, къуллукъ этип сизге шону заман булан къайтарыр эдик. Аллагь янында да зая болмас эди илму учун этген къуллукъ, къызардашым, шу унутулмажакъ къуллукъ эди, – деди.
Хайрунниса оьзю илмулу, тарбиялы къатын болмаса да, гишиге кёп языгъы чыгъагъан къатын эди. Абдулланы ярлы гюнлеринде кёп кёмеги тийип, оьзю булан бирге къыйналып, уьй тутуп тургъан себепли, Абдулла да муну сёзюнден кёп къыргъа чыкъмай эди. Булар мунча къаст этип, къызын охутма сюегенине ичинден: «ай пакъырлар, мунча къыйналып муну охутуп нетекенлер» деп эсинге гелсе де алдын, оьзю де ярлылыкъ гёргенге, булагъа языгъы чыгъып:
– Яхшы болур, Рабият, байгъа айтарман, берир, неге бермесин, сиз гьали болгъунча хоншу болуп, бизге кёмегигиз тийсе тюгюл, зат тилеп, инжитеген адатыгъыз болмагъан, парахат бол, этер сизин къуллукъну, – деп Рабиятны сююндюрдю.
Рабият:
– Аллагь рази болсун, кёп сав бол, – деп чыгъып гетди.
Уьюне барса, Абидат да гелип тура экен, булагъа да айтып, Абидат да энди: «Аллагь буюрса, мактапда охуп къызланы арасында биринчиси болурман» деп, шатланып тюрлю хыяллагъа мине башлады.
Рабият гетген сонг Хайрунниса Абдулланы янына барды. Абдулла:
– О уьйдеги ким эди? – деди. Хайрунниса:
– Илйасны къатыны Рабият эди, – деди. – Къызы мактапгъа охума берме сюелер, элли манат акъча тилей сагъа. Илйас гелген болгъан, бу да шону учун гелген экен.
Абдулла:
– Нечик этейик дагъы, энди пакъырланы юрегине тюшген болажакъ.
Хайрунниса:
– Яхшы адамлар, ашайгъан адамлар тюгюл, берсенг яхшы, бизге де кёп кёмеги тие, – деди.
«Буса, къайда Солтан?» – деп къуллукъчусун чакъырып, элли манат акъча берип, Илйасгъа бер деп йиберди. Солтан элтип Илйасгъа берди. Олар да сююнюп: «Ай, Аллагь рази болсун, Аллагь муратларын берсин оланы», – деп акъчаны алдылар.
Рабият Илйасгъа:
– Тур, энди бар, Абидатны мактапгъа элтме къара, – деп, баягъы яшыл чепгенни къагъып алып берип, чарыкъларын да алдына салды.
Илйас барып мактапгъа къарайгъан комиссиягъа ёлугъуп, оьзюню гьажатын айтды. Олар да муну пакъырлыгъы да булан къызын охутмагъа къаст этип юрюйгенин, гишиден акъча алгъанын да билип шундан акъча алып да не болажакъ, Аллагь учун охутайыкъ, ол акъчаны есине тёлеймен деп де къыйналыр деп ойлашып:
– Илйас, къызлар тангала охумагъа жыйылажакъ, къызынгны да алып гелирсен. Аллагь учун охутурбуз, алгъан акъчангны да есине элтип бер, – деди.
Илйас сююнюп: «Ай Аллагь рази болсун сизге» деп де айтып уьюндегилерин де сююндюрюп, эртен мактапгъа баражакъ деп, Рабият Абидатны уьстюн-башын жува кьалды. Илйас да Абдулладан алгъан акъчаны алып гетди.
Абдулла:
– Илйас, нетдинг, нечик гелдинг, акъча етишдими сагъа? – деди. Илйас:
– Акъча чы етишген эди, буса да комиссия Абидатны Аллагь учун охутажакъ болду, нечик де сен себеп болдунг, мен олагъа ёлугъуп да болмажакъ эдим, Аллагь рази болсун, ал, сени акъчангны алып гелген эдим, – деди.
Абдулла:
– Не яхшы болгъан, къайырмас, башгъа тарыгъынг буса чыгъарып тур. Илйас:
– Кёп савбол, бугюн бизге тарыкълы ери ёкъ, тарыкъ болса сонг да алырбыз. Абдулла:
– Алырсыз, уялмай гелип айтарсан, къуллугъунг буса.
Илйас:
– Сав бол, – деп чыгъып гетди.
Эртен болду, танг къатды, Илйас, Абидатны мактапгъа алып барып, охутагъан устазына тапшуруп: «Абидат, Аллагьгъа аманат бол, къаст эт, адам болмагъа къара», – деп оьзю билген насигьатны да айтып, парахат этип, къайтды. Абидатны ашы, суву, гийими мактапдан берилип, уьюне болагъан харжгъа да енгиллик болду.
Абидат гьар жума гече уьюне къайтып, жумагюн мактапгъа бара эди. Гюнден гюн Абидатиы пагьмусу ачылып, оьзю гёрген затны билмеге къаст этип кёп заман да гетмей, Абидат мактапдагъы къызланы биринчиси деп айтылагъан болду.
Абидат жумагюнлерде уьюне къайтгъанда Абдулла байны къызы Гьабибатны янына барып, бир аз заман олтуруп ялкъгъанын яза эди.
Бир жумагюн баргъанда Гьабибат айтды:
– Абидат, не заман болгъунча охуп юрюп, яш оьмюрюнгню зая этежексен? Яшлыкъ деген зат адамгъа гьаман да болмас. Гьали сен етишип гелесен, дюньяны бир татывун англамай бугюн болгъунча юрюгенсен, той деп сени барывунг ёкъ, башгъа ерлеге сен чыкъмайсан, гьайынг охувда, булай охумакъ булан не болурман деп эсинге геле? – деп сорады. Абидат:
– Ай къызардашым Гьабибат, мен сагъа не деп англатайым, сен охувну бираз сама татывун билген бусанг чы сагъа англатма тынч болур эди. Той да, йыбав да охувну ичинде, сиз этеген йыбавлар мени гёзюме кёп эрши болуп гёрюне. Ол йыбавлар даим болуп турмажакъ. Даим яшлыкъ да болуп, оьмюр йыбав булан гете буса чы бир иш эди. Яшлыкъ да тайып, болмаса ярамайгъан уьйленмек деген зат бар алдыбызда. О замандагъы яшавну ёлу, ёругъу булан тарбияланып, гьалиден уьйренип къоймагъа герек. Гьали бизге моллалыкъгъа, къадиликге тарыкъ болагъан илмулар охутула деп эсинге гелеми?
Гьабибат:
– Дагъы не охута сизге, охувну башгъасы боламы?
Абидат:
– Янгылыш ойлайсан, къызардашым, бизге намаз, ораза болуп Аллагь борч этген затлардан сонг къысгъа аякълылагъа билмеге тарыкълы къол гьюнерлени, эр булан къатынны арасындагъы эдеплени, яшлары болгъанда оланы нечик тарбия этме герекни, халкъ булангъы арадагъы эдеплени уьйрете. Бизге шулар – дюньяда яшагъан къысгъа аякълылагъа билмеге борч затлар. Шуланы билмеген къысгъа аякълыны адамлыкъны тептерине язма да ярамай, – деди. Гьабибат:
– Олай буса, Абидат, энди бизин бирев де алмай шолай къалырбызмы? Ол сен айтагъан затлардан бирин де билмейбиз, сонг бизге не яхшы? – деп бираз гёнгю де кюлеп сорады. Абидат:
– ЁКЪ, Гьабибат, сени бирев де алмас деп айтмайман. Сени неге алмасын, оьзюнг гёрмеге арив, оьзюнг бай гишини янгыз къызы. Мен сени айтмайман, башгъаланы айтаман. Сен охумагъан учун да гьакъылсыз къыз тюгюлсен, – деп бираз Гьабибатны гёнгюн алды. Заман-заманда шулай сёзлери бола эди. Айлар-йыллар гетди. Абидат да мактапны тамам этип токътагъан эди. Тастарлар, гуржабалар, тюрлю жораплар этип берип сатдырып, оьзюне опракъ, артыкъ къалгъанын уьюне харж этип атасына, анасына хыйлы кёмеги тиеди. Заман-заманда Гьабибатны янына да барып, онда да бош турмай оьзюню къуллугъун этип турады. Булар булай турсун.
Дагъы да бу юртда Абдурашид деген бир бай бар эди. Муну Абдулкерим деген бир уланы бар эди. Бу Абдурашид оьзю де яхшы охугъан гиши болмакъ себепли илмуну хадирин билип, уланы Абдулкеримни алты яшына чыкъгъанда мактапгъа берип дёрт-беш йыл мактапда охугъан сонг юртдагъы школагъа орусча охума берген эди. Абдулкерим англавлу, гьакъыллы яш болмакъгъа гёре, эки йыл школада охуп, яхшы орусча да билип, атасындан изну да алып, Истамбулгъа барып Солтания мактапгъа гирген эди.
Алты йыл шонда охуп, тюрк, арап, фарсны билгенден башгъа француз, инглис, немисче де кёп таза уьйренген эди. Ондан сонг Парижге барып, аблакатлыкъгъа экзамен тутуп тамам этип уьюне къайтгъан эди. Атасы Абдурашид оьзюню савунда уланын уьйлендирме сююп, ер-ерден къыз къарап юрюй эди.
Муну ювукълары бугъар: «Абдулла байны къызы бек арив къыз, бай гишини къызы, шону тийишли гёребиз», – деп англатдылар. Абдурашид де олай гьакъылсыз гиши тюгюл эди. Булар айтгъандокъ: «Де, этме герек», – деп алгъасамады.
– Кёп арив, ону Абдулкеримге айтыгъыз, барып гёрсюн, ол мени булан турмажакъ, Абдулкерим булан оьмюрюн йибережек. Оьзюню оьмюрлюк ёлдашы болажакъ гишини гьалын-къылыгъын билмей алгъасап этме яхшы тюгюл, – деп жавап берди.
Нечик де Абдулкеримге де англатдылар. Абдулкерим оьзюню къурдашы Магьмутгъа айтып: «Шону барып гёрер эдик, не кюйде гёрме герек? Сен билсенг ярай?», – деп сорады.
Магьмут:
– Мен билемен: ол къыз Илйаслагъа кёп геле, мен айтайым, Илйасны къатыны тангала уьюне чакъырыр. Язны гюню, гьар ким де ишде болагъан заман, бирев де билмес, экибиз де барып гёрюп гелирбиз, – деди. Абдулкерим:
– Кёп арив ой тапдынг, бар буса Илйасны къатынына англат, – деди.
Магьмут да барып Рабиятгъа айтды. О да: «Кёп яхшы, тангала гелигиз, мен гелтирирмен», – деп жавап берип, Магьмут къайтып гелди.
Гече болду, танг къатды, гюнню шавласы дюньягъа яйылды. Къутугъундагъы чечеклер туснакъдан къутулгъан йимик башларын чыгъарып, аллы, яшыллы болуп, язны къабудан эшеген елине багъып къувнамакъда, жымчыкълар, къарлыгъачлар тереклени япракъларыны арасында Аллагь оьзлеге берген ниъматдан сююнюп, тюрлю тавушлар булан сарнамакъда эди. Юрт агьлю де гьар ким оьзюню ишинде гьаракат этип, дюньягъа эки айланып гелмежегин билип, тиши-тырнагъы булан ябушмакъда эди. Илйас да Абдулла байны будайын ормагъа ялчылар алып гетген эди.
Абдулкерим Магьмутну да алып, къуллукъдан сонг Илйаслагъа гелди. Буланы гелегенин гёрюп, Рабият алдына чыгъып, хошгелди берип, уьйге гийирди. Абидат булагъа олтурма шанжаллар да салып гьазир этен эди.
Булар гирип олтуруп къараса, Гьабибат бек ярашынып, буланы гележегин де англап, аривлюгюне аривлюк де къошуп, гьазир болгъан эди. Абидат булагъа бек арив тил булан хошгелди берип: «Сиз де гелекенсиз, Абдулкерим, сен чи бизин халкъны адатын-затын унутгъан бусанг да ярай. Олай уьйде турувунг да болмай», – деп ачыкъ юз булан бек арив сёйледи.
Абдулкерим:
– Герти айтасан, Абидат, адатны-ёлну онча уьйренмегенмен, ёлсуз ишим буса айып этмессиз, – деп кюлеп олтурдулар.
Рабият булагъа чай-зат этип ариги уьйде айлана эди. Абдулкерим Гьабибатгъа, Гьабибат Абдулкеримге чола тапгъан сайын урлап къарай эдилер. Нечакъы къараса да бир-биринден айып тапмай эдилер. Абдулкерим: «Булай къарап чы бугъар бирев де багьана тапмажакъ, адамны гьакъылы, гьайгевлюгю сёзюнден англаныр, сёйлетип къараса, белгили болур» деп:
– Гьабибат, сен бизге хошгелди де бермединг, бизин гелмеклигибизни арив гёрмедингми? – деп сёйледи.
Гьабибат не айтажагъын билмей, оьзюне шулай сёйлемекни де нечик эсе гёрюп, оьзюню англавсузлугъун, тарыкълы сёзюн сёйлеп бажармайгъанын исбат этсе де, тез Абидат муну гьалын билип:
– Абдулкерим, олай чы тюгюл деп ойлайман, сиз бир-биригизге башлап ёлукъгъансыз. Гьабибат уялгъанлыкъдан не этежегин билмей къалды. Сизин гелмеклигигизни эрши гёрюп чю тюгюл. Олай деп гёнгюгюзге авур алмагъыз, – деп сёйледи.
Абдулкерим:
– Герти, Абидат, уялмакъ деген зат гёрмеген гишини гёрген заманда болагъан чы адат. Энди уялмакълыкъны тайдырып, бизин булан сёйлеме тарыкъ болагъан сёзлени тартынмай сёйлеп, оьзюню юрегин бизге англатса, яхшы болур эди. Озокъда, Гьабибат оьзю яхшы биле буса ярай, бизин нечик гелгенибизни. Бу аз иш тюгюл, мен уялмай сёйлемеге оьзюмню борчлу билемен. Бугюн этип тангала гьёкюнмек, Аллагь сакъласын, яхшы зат тюгюл. Гьали биз Аллагьны языву буса оьмюрлюк ёлдашлар болажакъбыз. Биз бир-бирибизни гьалын, къылыгъын англасакъ яхшы, Гьабибат, сен нечик гёресен? – деди.
Гьабибат бир сёз де айтмай, оьзюню англавсузлугъун белгили этип, гьайван йимик алдына къарап тура эди. Абидат мунча сёйлеп айландырып Гьабибатдан бир жавап алып болмайгъангъа бек ичи бушуп:
– Абдулкерим, сиз бугюн болгъунча бир-биригизни гёрмегенсиз, башлапгъы гёрюшюгюзде сизин булан ачылып сёйлемеге, айрокъда, шу ишни гьакъындан, Гьабибат бираз уяла буса ярай. Бу ёл гёрюшюп, танышып сёйлемекликни экинчи ёлгъа къойсагъыз нечик болур экен? – деди.
Абидатны булай айтмакълыгъы оьзю биледи, Гьабибат сёйлесе де бир къолайсыз сёйлеп, Абдулкеримни хатирине тийсе де ярай эди. Шуну учун Гьабибатны сёзюн булагъа эшитдирме сюймей эди. Абдулкерим де бираз шек сынып: ёкъ, нечик де маърипатлы зат тюгюлге ошай, мунча айландыргъанда бир сёз де айтмай къатып турмакълыкъ тюз тюгюл. Нечик де шундан бир сёз эшитмей гетмесбиз деп Абдулкерим дагъы да:
– Ол чу герти, Абидат, буса да, эки де, уьч де гелип-гетип юрюмек бизге де арив тюгюл. Халкъ эшитсе, нечик де сёйлер, уялмасын, бу уялма ярайгъан заман тюгюл, биз кёп разибиз, сёйлесин, – деди.
Абидат:
– Буса сёйлесене, Гьабибат, булар ушатгъан сонг тартынмай арив сёйле, – деди.
Гьабибат:
– Мен не сёйлейим, булар мунча къаныгъып мени сёйлетип нете? Не сёз тарыкъ булагъа, гёрсе таман тюгюлмю? – деп, оьзюне гёре бираз оьктемлик этеген болуп гёрюнюп, оьзюню агьмакълыгъын англатды.
Абдулкерим Гьабибатны авзундан булай сёз чыгъар деп умут этмей эди. Бу сёзю булан муну гьалын билип: гьей сен, магъа тийишли зат тюгюл экенсен, деп, не яхшы болду сёзюн эшитгеним, сёйлетмей аривлюгюне къызып, алгъасап ишни оздургъан бусам, оьлгюнче гьёкюнчде къалсам ярай эди, – деп эсине гелип:
– Гьабибат, сен сюймей бусанг чы сёйлетип авара болмайыкъ. Айып этме, энди сёйлетмесбиз, – деди.
Рабият да, шу арада чай-зат да гелтирип, алдына салгъан эди. Чай да ичип, башгъа янындан Абидат булан лакъыр этип, сав болугъуз деп гетдилер. Абидатны булар булай гетмеклигине кёп ичи бушуп: «Гьабибат, кёп терс этдинг, не бола эди олар онча къаныкъгъанда сёйлеп, олагъа да арив гёрюнежек лакъырланы этген бусанг ярамаймеди» – деди.
Гьабибат:
– Сёз, лакъыр негер тарыкъ, мен бугъар мени ал деп тилежекменми, сюймесе алмасын, ол алмаса да мен ерде къалман, мен сюйсем, кимдир мени къабул этмежек, – деп гьайгев сёйлеп, къайтып уьюне гетди.