Дагъыстан Школаларда Фгосгъа Гёре Адабиятдан Билим Алывну Ичделиги ва Ону 7-нчи Класда Уьйренив Ёллары - 4

«Айгъази» деген йырны сюжетини тизиливю, чеберлигини
оьрлюгю, тилини пасигьлиги къумукъ фольклор асарланы арасында
гёрмекли ерни тута.
7-нчи класны охувчулары игит йырлар булан янаша тюрк ва
къумукъ мифлер булан таныш бола: «Гёкбёрю», «Къылыч ургъан»,
«Эмен терек».
Дарсны гиришивюнде муаллим, мифлер лап бырынгъы заманда
яратыла гелгенни ва олар яшавда болмагъан хабарланы гьакъында
айтыла.
16
Гьажиев А. Гь. «Къумукъланы йырлары» Магьачкъала 1991й. Б.– 17-21.
55
Мифлер тезги заманларда яшагъан адамланы сигьру булан,
сынчылыкъ булан дюньяны англавун, англатывун гёрсете. Бырынгъы
адамжансыз предметлени жанлы йимик, гьайван-жанны буса адмны
къалибинде ою, пикрусу гирген. Мифлердеги сигьру, сынчылыкъ
бырынгъы адамны гюнгюрт яшавуну безенчи де болгъан. Оьзю англама
гьакълыны, илму англавуну даражасыны гючю етишмеген гезиклерде
адам оьзюню гючю етишеген кюйде агьвалатны англатып къоя
болгъанлы герти. Адамны англаву мифлерден оьтгенде безенчин
артдырып, къужурлугъун къошуп, оланы ёммакълагъа айландырып
къоя.
Лап да бырынгъы заманларда яратылгъан асарланы арасында
адат-къылыкъ сарынлар-йырлар агьамиятлы ер тута.
Сёзню накъышлап, ону маънасын теренлешдирип, тынглавчуну
тергевюн тартып болагъан усталар тизив йырланы кёмеклиги булан,
халкъны
англавун
артдыргъан,
чебер
сёзге,
муштарлы
этген.
Фольклорда
макътала
маъналы
гелген
яхшылыкъгъа ёл берив, адамны сююв ва олай
айтывгъа
асил
къылыкъ,
башгъалары сонгъу
наслулагъа таъсир этген.
Бу бёлюгюнде муаллим яшлар булан оьзбашына кёп иш юрютюп
бола. Мисал учун, уьягьлю – адат поэзиясындан улланаларындан сорап,
китапда
ёкъ
сарынланы
язып
гелмек,
булай
иш
оланы
бек
иштагьландыра - бу бир яны. Бирдагъысы- бу бёлюкню беклешдирив
гьисапда
программада берилген бары да поэзия асарланы къуршап
жам дарс оьтгермек тийишли.
Эпос
йырлар
ва
мифлер
булан
янаша
7-нчи
класны
программасында «Таш улан» деген легендасы бериле.
Дагъыстанны
къайырчакъ
авлагъыны
ортасында
гёрюнюшю
адамгъа ошайгъан таш бар. Шо – душман булан ябушуп, душманны оьз
топурагъында генендирмес учун, батыр кюйде жан берген улангъа
56
эсделик.
Шо
таш,
эсделик
ерде
орналмагъан,
о
адамланы
пикруларындан орналгъан.
«Таш улан» деген легенда гьалиден кёп юз йыллар алда болгъан
ишни гьакъында сёйлене. Къагьрулу ва зулмучу Тимур Орта Азияны
елеп, сонг Кавказгъа ва Дагъыстангъа чыкъгъан.
Дагъыстанны халкълары о заманларда инбашларына чачакълы
ямучу
илип, башларына тери бёрклер гийип, къолларына иргъакъ
таякълар да тутп, кёбюсю гьалда, гьайванчылык, къойчулукъ булан
яшагъанлар. Душманны алдында олар баш иймегенлер, огъар къаршы
ябушгъанлар.
Легенданы игити, къойчу улан, мунда халкъны вакили гьисапда
алынгъан. Къойчу улан дегенде о замангъы душмангъа къаршы
ябушгъан Дагъыстанны игит халкъларын эсге алабыз.
Кериван башчы Убайдулла сув бар ерни гёрсет дегенде: «Сув да
топуракъны йимик оьз есилерине сыйлы Биз бизин топуракъны йимик
оьз есилерине сыйлы. Биз бизин топурагъыбызны душмангъа берме
сюймейбиз, шолай да бир тамучу сув да бермесбиз», деп, къойчу яш
игит кюйде жавап берген.
Сувну гёрсетмеген деп ачувланып, Тимур къойчу яшны алдындан
эретургъузуп, оьзю зулмучу ва оьлтюрювчю экенни, яш таныса, сув бар
ерни гёрсетер деген хыял булан: «Сен кимни алдында токътагъанынгны
билемисен?» - деп сорагъанда: «Билемен, бары да топуракъланы ва
халкъланы елевчю Тимурну алдында токътагъанман», деп, гьеч
тартынмай жавап берген.
Сув бар ерни гёрсетсин деп, Тимурну адамлары къойчу яшны
токъалап къапталын пара-пара этген, инбашларын ва аркъасын къан
гьызлардан толтургъан, тек огъар сув бар ерни гёрсетдирип болмагъан.
Тимурну буйругъу булан яшны бирдагъы къыйнама
уьстюнде
юрюгенде, къойчу яш барыныда да алдында ташгъа айланып къала.
57
Оьзю
легенда
охулуп
битген
сонг,
яшланы
барыны
да
ортакъчылыгъы булан улангъа авуздан характеристика бериле. Барында
да алдын авторну шо игитге къаравун ва ишге не ерде, нечик шартларда
болгъанын токъташдырма герек. Улангъа характиристикасын бермек
учун яшлар хрестоматиядан гьазир цитатлар таба.
1. Уланны уьст гёрюнюшюн суратлайгъан сатырлар (уьстюнде
чачакълы ямучу, башында тери бёркю ва къолунда иргъакъ таягъы).
2. Уланны къоччакълыгъын суратлайгъан сатырлар (бары да
топуракъланы
ва
халкъланы
елевчюсю
Тимурну
алдында
токътагъанман).
2. Душман яшгъа салгъан гьалны суратлайгъан сатырлар
(Тимурну адамлары чы нечик де, гьатта Тимур оьзю де силкинмей
туруп болмагъан. Къойчу яшны къапталы пара-пара, инбашлары ва
аркъасы къатгъан къан гьызлардан толгъан болгъан).
3.
Душмангъа сув бермес учун ташгъа айланагъаны. (Тимурну
асгерлери оьзлени гьакимини буйругъун тамам этме деп чабалар. Амма
асгерлени къолу тийгенче, къойчу яш шоссагьат, барысына да алдында,
ташгъа айланып къала).
Муаллимни башчылыгъы булан, легенданы
бёлюгюне баш
салына, масала: «Иш болгъан ер», сонг «Тимурну геливю», уьчюнчю
ерине «Сув излев», дёртюнчю ерине «Къойчуну арагъа чыгъыву» ва ш.
б. ерлерине байлавлу болуп баш салалар.
58
1.3. XІX-XX асрудагъы адабиятны уьйренив
XІX юз йылдан тутуп, дагъыстанны халкъларыны адабиятларында
янгы девюр башлана. Шо асрудан тутуп халкъ авуз яратывчулукъ
булан языв адабиятны арасында бир дазу
белгиленмеге башлай.
Дагъыстанны халкълары XІX юз йылда ажайып къыйынлы шартларда
яшагъан. Россиягъа къошулгъанча алдын гьар халкъны оьз ханы
болгъан. Загьматчы халкъны пакъырлыгъы, ханланы-бийлени арты
битмейген зулмулары ва жинаят ишлери
XІX юз йылны Дагъыстан
адабиятны эркин оьсювюне ёл ачгъан. Шаирлер янчылгъан халкъны
якълап,
зулмугъа
къаршы
баш
гётергенлер,
зулмучуланы
налатлагъанлар.
Программа белгилейген кюйде фольклор асарлар гечилип битген
сонг, XІX юз йылны адабиятыны уьстюнде иш башлана. XІX юз йылны
къумукъ адабияты четим шартларда оьсе туруп, дазусуз даражадагъы
пагьмусу булангъы шаирлени арагъа чыгъара.
Янгы
девюрню
биринчи
шаири
Й.
Къазакъ
оьзюню
яратывчувлугъу булан дюнья яшавуну минг дынкълы зулмусун,
терсликлерин, тюзсюзлюклерин сёйлеп, ярлы инсангъа юреги ачытып,
языкъсынып, ону яшав талапларын якълагъан. Шо девюрде яшагъан
Къазакъны поэзиясына хас гелеген аламатлары
О. Батырайны, Е.
Эминни, И. Гьажини яратывчучулугъунда ачыкъдан гёрюне 17.
Шо девюрде яшагъан къумукъланы белгили шаири М. Османов
да, Къазакъны ругь вариси гьисапда ону яратывчулукъ мердешлерин
узата туруп, бай-бийлени, пача гьукуматны ваккилерини халкъгъа
этеген
зулмусуна,
талавурчулукъгъа,
урушбатлыкъгъа
къаршы
чыкъгъан. Эсгерилген шаирлени асарларында шо масъалалар теренден
чечилип, ачыкъдан гёрюнюп тура.
17
М-С. Алиев. Зарождение и развитие кумыкской литературы. Махачкала, 1989г, Б. 47-48
59
Программагъа
гёре
уьйренилеген
къумукъ
шаирлени
яратывчулукълары оьзге дагъыстан тиллени вакиллерини адабиятлары
булан къошулуп геле. Шо себепден. Оланы уьйренив масъалалар бираз
четимлеше, тувулунгъан политика-яшав гьалланы англама къыйын
бола. Адабият асар яратылгъан яшав шартланы англатмакъ - охутувну
кюрчюсюнде токътагъан къылыкъ тарбияны охувчулагъа бермек учун
болмаса болмайгъан бир иш.
XІX
юз
йылда
яратылгъан
асарларда
гьалиги
девюрге
къыйышагъан, ювукъ гелеген кёп сатырлар ёлугъа.
Гьали бизин яшавубузда халкъ сюйген-сюйгенин айтып болса да,
ач халкъ, ярлы халкъ, ишсиз халкъ кемимеген. Уллу гьакимлер оьзлер
сюйгенни этип ярлы халкъда аварасы ёкъ. Гьалиги заманда, Й.
Къазакъны девюрюнде йимик, аш гьакъгъа ишлейген адамланы
гьакъында да кёп эшитебиз.
Къумукъ Шавхал Й.Къазакъны тутуп Сибирге йиберген, О.
Батырай оьмюрюню ахырынчы гюнюне ерли пакъырлыкъда яшагъан,
къартлыкъда буса къаравсуз ташлангъан.
Ханланы арасында юрюлеген давлар да халкъгъа аз балагь
гелтирмеген. Шо заманларда Къазикъумукъ хан авар хан булан,
гьайдакълы хан Уцми Дербентни ханы булан, къумукъ хан Шавхал
Темиркъазыкъ бийлер булан ара бёлмей къавгъалай болгъан.
«Шо гьаллар бары да оьзге миллетлени адабиятларында да
суратлангъан. Муаллимни борчу - эсгерилген шаирлени асарлары
халкъны якълавда, янгы яшавда талпынывгъа нечик агьамиятлы роль
ойнагъанлыгъын
яшлагъа
сингдирмек.
Шо
дарсланы
аслу
борчларындан бирдагъысы гьар гечилеген асардан янгы маълумат
алмакъ, чебер асарланы тарихи яшавдагъы ерин ва идея маънасын тюз
англатмакъ,
шоланы
чеберлик
ягъына
дурус
къыймат
бермеге
60
уьйретмек болуп токътай» - дагъыстан шаирлени просветительский
идеяларын ачыкъ этип оланы арагъа чыгъарма бажара. 18
Гечилген материалны такрарлав ва беклешдирив дарслар да
адабиятны уьйренивде агьамиятлы ер тута.
Такрарлар ва беклешдирив
дарсларда яшларда адабиятгъа
бакъгъан иштагьлыкъ бара-бара теренлеше ва беклеше. Бу дарсларда
ва гечилеген дарсланы бири-бири булан тыгъыс байлавлу болдурула.
Шолай байлав болмаса, нечакъы терен маъналы ва методика якъдан
оьр даражада оьтгерилген дарс да яшавгъа чыкъды деме бажарылмай 19.
Бу даражада оьтгерилеген дарслар муаллимге охувчу гечилген
материалны нечик англагъанын билме кёмек эте, экинчилей буса
гечилген материалны кёмеги булан оьзюню билимлерин дагъы да
калимлешдирме, оьсдюрме болушлукъ эте.
Дарсларда охулагъан поэзия асарлар халкъланы тюрлю-тюрлю
девюрлердеги ругь байлыгъын сезмеге кёмек эте. Ватанны гёзеллигин,
игитликни, къоччакълыкъны, адамлыкъны, тюзлюкни макътайгъан
поэзия асарлар яшланы яхшы, гьакъыллы ойлагъа ес эте, оларда асил
гьислени уята.
Инсанлыкъ – асил гьислерден башлана, асил гьислени буса
поэзиядагъы суратлавлар, келпетлер тувдура. Эгер поэзия асар нечакъы
таъсирли язылгъан буса да, муаллим ону яшланы жанына сингдирип
билмесе, яшлар ондан леззет алмай, шо саялы муаллим дарсда асувлу
къайдаланы къолламаса, гечилген асарны яшлар учун бир агьамияты
да болмай. Шолай болгъан сонг, асарны чебер маънасына тергев
бакъдырма тюше. Эгер охулгъан шиъруда гёзелликни гьис этмесе, яш
яшавдагъы гёзелликни де гёрме уьйренмей.
18
Акавов З.Н. «Просветительские идеи в дагестанской литературе XIX-XX вв.». Махачкала, 2009 г. С.22.
19
Магомедова С.А. «Къумукъ тилни ва адабиятны учителлерине кёмек учун.» Магьачкала, 1978й. Б.-38
61
Шиъруну
охугъанча
яшны
гьаллардан,
агьвалатлардан,
суратланажакъ агьвалатлардан таба шаир оьзюню гьислерин ва
ойларын нечик берегенни гьакъындан англаву болсун учун, шиъру
суратлайгъан девюрдеги тарихи гьалланы, агьвалатланы гьакъында
мекенли англаву болмагъа герек. Лирика шиъруларда аслу маъна
суратлавлардан ва келпетлевлерден таба бериле.
Чебер асарланы тарихи яшавдагъы ерин ва идея масаласын тюз
англатма, шоланы чеберлик янына тюз къыймат бермеге охувчуланы
уьйретме тарыкъ. Булай ишлени юрютегенде охувчуланы оьрюм ва
билим даражасына
гьисапгъа
алма
герекли
бола.
Дагъыстанны
тарихинден, юртларыбызны белгили адамларыны гьакъында, оьтген
давларда адамлар саналгъан гюнлерде дагъыстанлыланы, юртлуланы
ишлери гьакъында хабарлама, республиканы бугюнгю яшаву ювукъдан
таныш этме, белгили шаирлер, язывчулар суратлайгъан девюрлер булан
тенглешдиривлер юрютме герек.
Поэзия асарлар халкъланы тюрлю-тюрлю девюрдердеги ругь
байлыгъын сезмеге кёмек эте
Ватанны гёзеллигин, игитликни, къоччакълыкъны, адамлыкъны,
тюзлюкню макътайгъан поэзия асарлар яшланы яхшы, гьакъыллы
ойлагъа ес эте. Оларда асыл гьислени уята, Ватанны герти уланлары
болмагъа кёмек эте. Шо саялы да поэзия асарланы уьйренив яшлагъа
гьалиги девюрде тарыкълы кюйде тарбиялавда поэзия асарланы уллу
агьамияты бар.
Эгер поэзия асар нечакъы таъсирли язылгъан буса да, муаллим
ону яшланы жанына сингдирип билмесе, яшлар ондан леззет алмакъ
муратда, муаллим дарсда асувлу къайдаланы къолламаса, гечилген
асарны яшлар учун бир агьамияты да болмай. Шолай болгъан сонг
асарны чебер маънасы аслу тергевню бакъдырма герек бола. Эгер
охулгъан асарны чеберлик янына тергев берилмей къалса, охулагъан
62
шиъруда гезелликни гьис этмесе, яш яшавдагъы гёзелликни де гёрме
уьйренмей.
Охув йылны башында муаллим иш планларын класлагъа,
сагьатлагъа гёре тизегенде, Йырчы Къазакъны яратывчулугъун гечме
берилген сагьатланы уьстюнде алданокъ ойлашма герек. Гьалиги
программалагъа
гёре
муаллимге
охув
материалланы
уьстюнде
яратывчукъ къайдада ишлемеге генг ихтиярлар берилген.
Къумукъланы тенги екъ шаири Й. Къазакъны гьакъында бизин
шаирлерибиз хыйлы асарлар
язгъан. Дарсны барышында муаллим
шолардан эпиграфлар онгарып, ону сыйын, огъар этилеген гьюрметни
артдырма къаст этме герек. Мисал учун, Гь. Анвар шаирибизге
багъышлап шулай язгъан:
Къазакъ десе, таллыкъда тав гёремен,
Къарагъайлы тюзге чыкъгъан салкъыны.
Къумукъну мен олсуз тилкъав гёремен,
Тили де о, юреги де халкъымны.
Йырчы
Къазакъны
яратывчулугъуна
тергев
бермеген,
чеберлигини гьайран дюньясына гирмеген бир къумукъ шаир де ёкъ.
Оланы къайсы да Й. Къазакъгъа багъышлап шиърулар язгъан.
Йырчы Къазакъ – девюр чыракъ, деврен булакъ,
Йылдан цылгъа йыры ювукъ, оьзю йыракъ.
Теренине сайлыкъ эте сёз макътав.
Къабуру ёкъ, сыны бизге Асхартав!
(Аткъай)
Сыналгъанлар арасында кёркюбюз
Сыйлы тёрге сыйлап илген бёркюбюз
Къазакъ бизин къанлы чыкъгъан хатабыз,
Къазакъ бизин къумукъ деген атабыз.
(А.Акъаев)
Эсибизни къоймай бизин ютмагъа,
Эс тапдырып энни эси ёкълагъа,
Къазакъ бугюн къалгъан йимик токътагъан
Къумугъума атылагъан отлагъа…
63
(М. Атабаев)
Гьайт, Къазагъым, къатты эркек болгъансан,
Авзунга ат тепсе, агь айтмасдай,
Авзунг сени ёрмеп тигип къойса да,
Авзунгдан бир чыкъгъан сёзден къайтмасдай. (А. Жачаев)
Й. Къазакъны яратывчулугъана янгыз шаирлер багьа бермеген,
ону гьакъында М.-С. Ягьияев драма, язывчу И. Керимов, Р. Фатуев
романлар язгъанлар. Пагьмулу режиссер Осман Ибрагьимов Й.
Къазакъгъа бир нече пьесалар салгъан, Наби Дагьиров макъамын язып,
шону кюрчюсюнде операны либреттасын онгаргъан, Дагъыстан опера
ва балет театрда эсгерилген операны режиссёр гьисапда салгъан.
Оьрде эсгерилип гетген чакъы янгы материалны къуршап, дарсны
къужурлу оьтгерме, яда буса ачыкъ дарс оьтгермеге ярай. Алдынгъы
йырлагъа яшланы ювукъ этип, ачыкъ байрам дарс, яда буса эсделик
ахшам
оьтгерме
имканлыкъ
бериле.
Дарсланы
оьтгеривде
къумукъланы халкъ хорларын чакъырма, охувчулагъа къомуз чертип,
согъулагъан макъамын эшитме шартлар ачыла.
Айрыча
алгъанда,
айрокъда
Й.
Къазакъны
асарларыны
«Гетгенибиз гёкша марал гюз эди, «Не билейим, юз дынкъы бар
ханланы» уьстюнде айрыча токътама бажарыла. Яшлар 5 класдан
тутуп, Й. Къазакъны гьакъында таныш болгъан, ону аслу бёлюклерин
ва биринчи йырын гёнгюнден охуйлар, оьрдеги класлагъа чыгъа туруп
шаирни яшав гьалы генглеше ва теренлеше. Й. Къазакъны яшав ёлун ва
ону асарларын гечивде муаллимни башчылыгъы булан тюрлю ахтарыв
ишлер оьтгерме ва докладлар язмагъа гьазирлик гёрме башлама герек.
Ахтарыв
ишни
ортакъъчылыкъ
оьтгеривде
этме,
бизин
илму-практика
алимлер
конференцияларда
булан
ёлугъувлар
оьтгерметарыкълы. Оланы авзундан охувчулар хыйлы янгылыкълар
билме бола. Булай ишлер Й. Къазакъны яшавун ва яратывчулукъ ёлун
терен ахтарывда уллу кёмек.
64
Й. Къазакъны яшав гьалы оьрдеги класлагъа гёче туруп ялкъып
турардай бир гьалдагъы биографиясы булан таманланып къалмай,
оьрде эсгериген йимик къошум адабиятны къоллап дасрны къужурлу
къурма къаст этме герек. Яшлагъа йылдан-йылгъа шаирни яшаву
гьакъда англавлары генглеше, ону яшавуну башгъа гьалларын къуршап
лакъырлашыв юрютме тийишли.
Айры методистлер лирикалы шиъруланы маънасына тюшюнмек
учун ону янгыз чебер охуп къойма ярай деген ойгъа геле, Й. Къазакъны
поэзиясындан гьакъында ону асарларын бир башлап теренден анализ
этип, сонг чебер охувгъа гёчме тийишли. Чебер охувну янгыз тавушу
булан гёрсетип къоймакълыкъ аз эте, азылышы булан айтылышыны
арасындагъы башгъалыкъланы ачыкъ этип, тюз охума ва охувчулардан
талап этме герек.
Й. Къазакъны асарларын муаллим оьзю уьлгю
гьисапда, охувчуланы тергевюн шо замангъы къыйынлы яшавну гючлю
суратлайгъан образ сёзлеге бакъдырып охума тийишли.
Эсгерилген асарларында хыйлы эсгиленген сёз ёлугъа, олай
болгъанда нечакъы муаллим ону чебер охуп къойгъан буланда,
англашылмайгъан сёзлини аян этмей туруп, яшлагъа ону маънасына
тюшюнме ва англамагъа бек четип.
Й. Къазакъгъа багъышлангъан дарсны оьтгеривде, айрокъда
гьалиги заман талапларына
байлавлу болуп заочный экскурсиялар
оланы дарсгъа къуршай, иштагьлыгъын артдыра, мисал учун, оьрде
эсгерип гетген гьалланы интерактивный доскада гёрсетме имканлыкъ
бериле:
1 слайд.
Й. Къазакъны портрети. Огъар гёре лакъырлашыв, бу ишде
болгъан чакъы охувчуланы къуршама къаст этмек.
соравлар чыгъа:
Арагъа шулай
65
– Суратда кимни портретин гёресиз? Ону гьакъында не айтма
боласыз?
– Ону не йимик асарлары булан танышсыз? (билегенлерине
гёнгюнден айтдырма ярай).
– Асарларына аслу тематикасыны гьакъында не айтма боласыз?
– Аслу гьалда олар негер багъышлангъан?
– Къазакъны яратывчулугъу нече аслу бёлюкге бёлюне?
2 слайд. Ону тувуп, яшавун оьтгерген ерлер, Шавхал-Къаланы
Темирхан-шураны суратлары:
– Ону тувгъан ерини гьакъында не билесиз?
–Суртда гёрсетилген къала кимники болгъан?
– Къазакъ тувуп, оьсген девюрню гьакъындан не айтма боласыз?
– Алдынгъы Темир-Хан шурагъа гьали недей?
3 слайд.
Й. Къазакъны эсделигини алдында чыкъгъан къумукъ шаирлени
ва алимлени суратлары, ону яшав гьалына, яратывчулугъуна байлавлу
тахча къурув (Мисал учун, Анвар Гьажиевни, Аткъайны, Акъай
Акъаевни шиърулары ва ш.б.).
Йырчы Къазакъ атын биринчилей арагъа чыгъаргъан адам, ону
инамлы ювугъу, къалам къурдашы Магьаммат-Апенди Османов, ону
портрети.
4 слайд.
Й. Къазакъны тюзсюзлюкню, о замангъы бырыкъ-сырыкъны аян
этивде лап гючлю чыкъгъан ону савуту – къомуз, ону ери, маънасы.
Аста таза къумукъ чертип согъулагъан йырны тавушу.
Оьрде эсгерилген ишлер охувчуланы дарсны яхшы англама кёмек
этегенинден къайры, оланы тезги къумукъланы ругьуна, яшав гьалына,
девюрге ювукъ этме кемек этежек.
66
Эсгерилген асарлар, эсги яшавну къыйынлыкъларыны тюрлю
янларын гёрсете туруп, бири-бирин толтура ва охувчуларыбызны эсги
яшавну гьакъындагъы билимлерин теренлеше..
Й. Къазакъны чеберлигин яратгъан аслу себеп - къумукъланы шо
замангъы яшаву. Къазакъ Дагъыстанны инг де толкъунлу гюнлеринде
яшагъан. Ол янгы къумукъ адабиятны кюрчюсюн салгъанларындан
биринчиси
гьисаплана.
Къагьрулу
къысматы
болса
да,
не
къыйынлыкълагъа тюшюп гетсе де, оьзю тутгъан халкъчылыкъ ёлундан
тайышмагъан. Дагъыстан поэзияны оьр даражагъа гётерген Йырчы
Къазакъ Дагъыстан поэзиясыны Прометеи деп айтма ярай. Къазакъ да
Прометей йимик халкъын, инсанлыкъны сюйген ва бир де олагъа
инанывун тас этмей яшагъан. Яшлар Къазакъны оьмюрюнде школалар
болмагъанны, адамлар ярлылыкъда ачлыкъда яшагъанны англатма
герек.
Бу иш яшны чагъына гёре тынч англашылагъан кюйде
хабарлана..
19 асру яшлагъа арек, шо саялы дарсны аслу мурады болуп, ону
чомарт пагьмусуна тюшюндюрме къаст этмек, ва охувчулагъа 19
асруну
шаирлери
пача
гьукуматны
заманында
тюзсюзлюкге
разилешмей, тенг, ва эркин загьмат гьасаретликни суратлагъанын
ачыкъдан айтмакъ.
Ону яшав ва яратывчулукъгъу ёлу гьакъда Ибрагим
«Йырчы
Къазакъ»,
Салав
Алиев
«Йырчы
Къазакъны
Керимов
яшав
яратывчулукъ ёлу», «Орта юз йылларда къумукъ адабият»,
ва
Забит
Акаков «Биринчилей» деген китапларында да, Къадыр Абдуллатипов
«ХIХ-нчу асруда къумукъ адабиятда реализмни тарихи формаларыны
амалгъа геливю» деген китабында, «Йырчы Къазакъны поэзиясында
герти типлени оьсювю ва амалгъа геливю» деген макъаласы»,
А.
67
Салаватов 1940-нчи йыл «Чечеклер» деген китапда ерлешдирген
«Йырчы Къазакъ» деген очерки булан генг кюйде арагъа чыкъды. 20
Шо китапланы бирисине С.Токъболатов, экинчисине Изамит
Асеков баш сёз язгъанлар. Къазакъ 150 йыл битегенликге байлавлу
болуп «Заман гелер» деген китабы да басылып чыкъды шо китап
бирдагъы да толумлашдырып чыгъарылды.
Къумукъ муаллимлеге уллу хазна
Алимпаша Салаватовну
«Йырчы Къазакъ» деген макъаласы «Чечеклер» деген альманахда
чыкъгъан, Алиев Салав М. «Заман гелир», Р.Фатуевни (роман) «Йырчы
Къазакъ», Къ.Ю. Абдуллатиповну, С. Акъбиевни 170 – йыллыгъына
чыкъгъан макъалалары. Булар бары да тенги ёкъ байлыкъ.
Й. Къазакъны шиърусун охугъанча алда, ону яшлыгъы нечик
гетгенни, дагъыстанлыланы алдагъы яшаву гьакъда ва олар янгы
яшавну нечик гёзден сезегенни, шолай неге болгъанны гьакъында
муаллим хабарлай туруп, о замангъы адамланы къыйынлы яшавуну
себеплерин арагъа чыгъарма герек ва яшланы оюн девюрге тюз
къарамакъны гьайын этме герек.
Танывлу рус критик В.Г. Белинский
адабиятны оьсюв ёлларына
багъышлап шулай деп язгъан, «Поэзия бирден-эки тувмай, гьар бир жанлы
зат йимик, тарихи ёл булан оьсе». Чебер адабиятда шолай оьсе туруп, тюрлютюрлю
девюрледе
яшавгъв
къыйышывлу,
халкъланы
гьалын-гюнюн
суратлайгъан асарлар ярата.21
Гьар адабитяны сёз усталары алдынгъы шаирлени яратывчулукъ
сынавундан пайдалангъанлыкъ белгили. Гьар девюрню адабияты оьзюнден
алдагъы адабиятны уьстюнлюклерин тершевге алып оьсе, тек оьзге яшав
маълуматдан ясала. Язывчулар темаланы ва образланы оьз девюрюню
яшавундан алалар.
20
21
Султанов К. «Къумукъланы адабияты». Махачкала, 1964 й. Бет 45-47.
А.-К. Юсупович, Шабаева Л.А-К. Средневековая литература кумыков. Махачкала, 2010
68
Инкъылапдан
ярыкъландырывчу
алдан
берли
бизин
анадаш
адабиятда
бар
ойлар халкъны насиби саялы юрюлеген ябушувда
биригип гючленген. Ондан берли бизин адабиятда ер тутгъан гертиликни,
романтизмни ва авуз яратвчулукъны мердешлери, чеберлик хазнасы янгы
совет адабиятны тувулуна таъсир этген. Программаны бу бёлюгюнде
ерлешген
шаирлени гьакъында айта туруп А. Сулеймановну,
Аткъайны, А. Гьажиевни, К. Султановну, К. Абуковну ва дагъыстан
халкъланы адабиятларында М. Шамхаловну Р. Гьамзатовну ва. ш. б
эсгерме болабыз. Белгили кюйде, давну бютюн совет адабиятны
агъымын алышдырып, ону оьжетли душманларындан уьст болув учун
ябушувну борчларына табиъ этген. Ватан давну йылларында къумукъ
поэзияны оьсювюнде аслу гьалда, дёрт агъым бола;
биринчиси –
душман булан ябушувгъа бютюн халкъны чыгъарагъан йырлар;
экинчиси – совет адамланы фронтдагъы ва тылдагъы игитликлерин
суратлайгъан йырлар; дёртюнчюсю – душманны жиргенч юзюн ачып
береген ва мысгъыллайгъан сатира формада язылгъан йырлар. Шо
уллу къоркъунч тувулунгъан гюнлерде бизин язывчуланы бирлери (А.
Сулейманов, И. Керимов, А. Салаватов ва.ш.б.) давгъа гете ва дав
темагъа багъышлап
уллу асарлар ярата. Давгъа гетмей къалгъан
язывчуларыбызны (Къ. Алини,
патриотлукъ
идеялар
программасында
дав
Н. Ханмурзаевни,
мекенли
темагъа
ерни
тута.
багъышлап
А. Гьажиевни)
7-нчи
язгъанлардан
класны
А.
Сулеймановну «Днепрни игити» ва дагъыстан адабиятларында Р.
Гьамзатовну савлай дюньягъа белгили деген шиъруларыэсгерме
болабыз. Шо йылларда оьсюп гетген шаирлени арасында клас
ябушувну, охувну, билимни, къатынланы азат этивюн темалары булан
янаша Т. Бийболатовну, Б. Астемировну, А. Гьажиевни поэзиясында
табиатгъа байлавлу, ону гёзеллигин сездиреген йимик шиърулары
аслу ер тута.
69
Программагъа байлавлу болуп, 7-нчи класны программасына Й.
Къазакъны «Гетгенибиз гёкша марал гюз эди» ва «Не билейим юз
дынкъы бар ханланы» деген лирика асарлары берилген.
Оьрде де
эсгерилген кюйде Й. Къазакъны яратывчулугъу ону яшагъан девюрю
булан бек сыкълыкъда. Муаллимге девюрю
гьакъда, ону яшавунда
ёлукъгъан четимликлер, Сибирге йиберме не себеп болгъанлыгъы
гьакъда, Россияны, Дагъыстанны тарихи гьалы, о замангъы клас
аралыкъларыны ва оьжетликлени гюзгюде йимик гёрсетилгенлиги,
Сибирден
сонг
ата
юртуна
къайтарман
дейген
умуту
гьакъда
хабарлайбыз. Узакъ къалмай оьзюню герти душманын яхшы таныгъан
Й.Къазакъ, оланы «юз дынкъы» барны билген ва олагъа къаршы
тартынмай йырлар чыгъаргъан. Бу йырларда терен маъна ажайып арив,
инче форма булан берилген. Шу йырланы гечегенде сёзлюк ишни бек
агьамиятлы кютме герек. Йырланы маънасын ачыкъ этивде масала, «Не
билейим юз дынкъы бар ханланы» деген поэма къайдада язылгъан
йырында Герменчик не ер экенни, гюрен – атлар, маллар гийирилеген,
бегилген ер экенин, дувансыз сёз - судсуз, законсуз сёз, ашналары – кёп
сюйгенлери. Бу йырда Къазакъ шавхалгъа оьпкелев эте: сёз берип, азат
этмегенлиги
саялы,
Шавхаллар
экиюзлю
экенлигин,
оланы
рагьмусузлугъун, зулмучусун бек усталыкъ булан гёрсетген. Йырны
Къазакъ Сибирге барагъанда язгъанлыгъын булай сатырлар исбатлай:
Гьисабы ёкъ биз юрюген ёлланы,
Башыбыздан гетген къыйын гьалланы,
Тюз авлакъны къынгыр этип гёрсете.
Не билейим юз дынкъы бар ханланы.
Аристангъа азат берген эл экен,
Азаплар чекдик, сув да ичдик.
Агъувлар чайнап ув да ичдик.
Агъувлар аччы, ув гючлю,
Артылып гюнлер гетди гьёкюнчлю.
70
«Гетгенибиз гёкша марал гюз эди» деген йырны чебер охуп, шулай
сёзлени ва жумлаланы уьстюнде ишленсе яхшы болур.
Гёкша марал гюз эди – гюзню лап къызгъын вакътиси, табиат лап бай
емишли, къумлу, тюрлю тюслер, ийислер булан;
Боз топуракъ болжал тутгъан ер – оьлгенде гёмюлеген ер;
Чер булан чер – къара къайгъы деген маънада;
Салагь – жумагюнню тюшнамазгъа чакъырагъан вакътиси;
Деврен къалгъан тёрюне – оьзю гетип бош къалгъан деген
маънада.
Гёзлеринден бюлдюр – бюлдюр яш сала – языгъы гелип, гёзьяш тёгюп
йылай;
Терени мол – бек терен;
Асхарланы къыйын – тынчы тенгдир – асхарлар, мунда оьзденлер,
оьктем уланлар, асхарлагъа бир къыйын, бир тынч болуп, чыдамлы
болма герек деген маънада;
Атолуну ат юреги генгдир деп – атолу тенг ихтиярлы, абурлу, сыйлы
адам. Ону юреги генгдир, атны юреги йимик оьктемдир, уллудур;
Мендир – мендир мен де бар – нече де къайпанмайгъан, оьктем адам
мен де барман.;
Берен къалгъыр дюнья – хужу къалгъыр, тюз къурулмагъан дюнья;
Шабагьатлы гюн – шатлы гюн.
Тетрадларына яздырып, сёзлени, жумлаланы эсинде сакълама
кёмек этме герек. Охувчулар шиъруну чебер охугъан сонг, яшлар булан
шулай иш этме ярай: «Гетенибиз гёкша марал гюз эди» деген шиъруну
биз нече бёлюкге бёлюп болабыз..
1. Сибирге сюргюн этилмеге себеп.
2. Й.Къазакъ булан Атабай Сибирге ёлда.
3. Этген ишине гьёкюнчю.
4. Шавхалны келпетин ачыкъ этив.
Артдагъы гесекни булай сатырлар исбатлай.
71
– Языкъланы яшлай башын тас этип,
Йибермеге шавхал бийим уста бар.
Муаллим Й. Къазакъны гьакъында айтгъан къошум материалдан
сонг, беклкшдирив къайдада викторина оюн оьтгерме ярай:
– Шаирни
Сибирге барагъан ёлун суратлайгъан шиърусуну атын
айтыгъыз?
– Й. Къазакъны шъруларын биринчи басмадан чыгъаргъан адам?
– Й. Къазакъ къайсы белгили адамлар булан къурдашлыкъ юрютген?
– Й. Къазакъ арт йылларда къайсы юртда яшагъан?
– Й. Къазакъгъа къумукъ шаирлер багъышлап язгъан шиъруланы
билесиз? (Гёнгюнден айтыгъыз).