Игилик излей - 07
таныша алай келеди. Жыл саным жаш
болса да, аслам адамла кёре келеме жер
башында: кими – ахшы, кими – иги,
кими – аман. Аны айтханым, къыйын
заманынгда ангылайса къайсы керти,
къайсы ётюрюк адам болгъанын.
Къонакъланы Алийни жашы Ильяс
мени эллимди. Кёп жылланы бирге ишлеп, жыл саны мени бла тенг болмагъанына да къарамай, керти тенглик, насийхатчы болуп келеди. Жашауда кёп затны
кёрген, миллетни ахшы уланларындан бириди. Ол бир талай жылны ичинде Тёбен Чегем элни администрациясыны
башчысы болуп ишлегенди. Бет жарыкълы уруннганды,
кёп ахшы ишле да этерге къолундан келгенни аямагъанды.
Болсада, былайда аны ишини юсюнден угъай, адамлыгъыны
юсюнден айтырыгъым келеди.
Аны жашау жолу, этген иши да миллетине сюймеклиги бла келгенди. Хар бир адамгъа ариу кёзден къарап, къолундан келгенича болушуп, алай жашайды. Мен аны бир
заманда адамгъа хыны сёлешип, менсинип неда адамдан
тарыгъып эшитмегенме, кёрмегенме. Аллай адамла, жарсыугъа, аздыла. Уллугъа – уллуча, гитчеге – гитчеча сёлеше билген, жарсыуунгу эшиталгъан, къайгъыргъан, тюз
ниетли адамды.
Ол тау элде ариу юйюр ёсдюрюп жашайды. Юйлегиси
Ахкёбекланы Масхутну къызы Лейла бла бирге юч сабий
ёсдюргендиле: Тимур, Зульфия, Милана. Жашлары Къабарты-Малкъар къырал аграр университетни экономика
бёлюмюн жетишимли тауусханды, Зульфия да ол университетни бошап, Тюркде психология жаны бла бийик билим
алгъан окъуу юйню бошагъанды. Гитчелери Милана да республикада ол университетде окъуйду. Юй бийчеси Лейла
кёп жылланы элни больницасында врач болуп уруннганды.
Бет жарыкълы ишлегени ючюн, кёп сыйлы грамоталагъа,
ыспас къагъытлагъа да тийишли болгъанлы. Саулукъла176
«Игилик излей»
рына къаратыргъа келгенле анга ыразыдыла. Бюгюнлюкде кесини ишин Чегем районну ара больницасында бет жарыкълы бардырады.
Ильяс Алиевич бла бир жол шахаргъа бир жыйылыугъа
барабыз. Жай, къызыу кюнле. Артха къайтып келе, жол
жанында харбыз сатханларын кёрюп, тохтайды. Эки уллу
харбыз алады. Мен а: «Ильяс Алиевич, не этесиз экисин
а?» – дейме. «Бири – сени, бири – мени», – дейди. Юйге жетгенлей: «Исмайыл, уллуракъ харбызны ал», – деп тохтайды.
Ма аллай ишлери окъуна жюрегинги къууандырадыла. Аны
айтханым, ол не гитче затчыкъ бла да кёлюнгю кётюрюрге
сюйген адамладанды. Ненча жаш юйюрге болушханды элде
уа! Ала бюгюн да анга ыразылыкъларын айтханлай турадыла.
Элде абадан адамланы байрамла бла жыл сайын алгъышлагъанлай туруучу эди. Саугъала, алгъышлау къагъытла
да алып жокълай эди. Элни тазалау кезиу башланса уа, сабийле тёгерегине жыйылып, хар бирине татлы суула, кампет-къалач алып, сыйлап, ишни алай башлаучу эди. Элин,
миллетин, журтун сюйген адам саулугъун, ырысхысын,
кючюн аямагъанды бир заманда да. Мени Ильяс Алиевичге
хурметим уллуду.
12 Бейтуугъанланы Исмаил
177
Бейтуугъанланы Исмаил
БОРЧЛАРЫН ТЮЗ ТОЛТУРАДЫЛА
Кёп болмай почтаны Тёбен Чегемде бёлюмюне жумуш
бла барыргъа тюшеди. Ары киргенимде, газгъа, токгъа,
телефоннга ахча тёлерге келген талай адамны кёреме. Очередь азмаз селейгенден сора бёлюмню таматасы Беппайланы
Лейла бла ушакъ этеме.
– Лейла, ишигиз къыйынмыды?
– Хау, тынч тюйюлдю. Адамла газгъа, чыракъгъа тёлерге келселе окъуна жетишалмай, терк-терк къармашыргъа
тюшеди. Алай анга юйреннгенме да, манга ол ауур кёрюнмейди.
– Кёп болмай газетлеге жазылыу бардырылып бошалгъанды. Мында уа ол къалай ётгенди?
Адамладан газетге жазылырларын бек тилейбиз. Ариу
айтып, бирде жалынып да кюрешебиз. Бардыла кеслери
сюйюп алгъанла да, алай бир-бирлени уа бу ишге къатышырча этерге тюшеди.
Почтагъа келген адам кеси жумушларын тамамлагъандан сора юйге керекли абериле сатып алыргъа да боллукъду.
Мында юй адырла, юс кийимле, быстырла, андан сора да,
тюрлю – тюрлю затла бардыла.
– Кесигиз кёргенигизча, почтада сатыу-алыу да жерин
тапханды. Бизге къыралдан артыкъ уллу болушлукъ болмагъаны себепли кьошакь халда быллай иш бла да кюреширге тюшеди, – дейди Лейла.
Мында уруннганланы юслеринден соргъанымда, бёлюмню таматасы Габоланы Нажабатны энчи махтагъанды.
Борчларын жарыкъ бетли толтургъаны ючюн ыразылыгъын
да билдиргенди. «Быйыл Почтада ишлегенлени кюнюнде
Нажабатны сураты баш управленияны Сыйлы къангасына
тюшгенди. Элибизде да аны кесин багъаламагъан хазна адам
болмаз», – дейди ол.
Биз ушакъ бардыргъан кезиуде ол кеси уа газетлени иелерине айыра тура эди. «Газет, письмо, ахча юлешгенде ауара боламысыз», – деп сорама андан. «Газетлени, письмоланы
газгъа, токгъа келген къагъытланы иелерине жетдиргеним178
«Игилик излей»
де алай бек къыйналмайма», – дейди ол. Ахчаны иелерине
тапдырыу а артыкъ женгил болмагъанын белгилейди.
Беппайланы Лейла почтада ишлегенли жыйырма сегиз
жыл болады, Нажабат бери келгенли уа – жыйырма бла бир
жыл тамам. Олзаманны ичинде аладан алыкьа бир адам да
тарыкъмагъанды.
Почтада уруннган алай тынч тюйюлдю, ангылайбыз,
билебиз. Ушакъ нёгерлерибизге да мындан арысында уллу
жетишимле тежейбиз.
«Заман» газет, 11 август, 2015 ж.
12*
179
Бейтуугъанланы Исмаил
СЕРМЕШЛЕ БЛА – ЭЛЬБАГЪА ДЕРИ
Ата журтубузгъа фашист Германия
чапханда, Тёбен Чегемни жашлары да,
къолларына сауут алып, аны къорууларгъа чыкъгъандыла. Андан Экинчи дуния
урушха 320 адам кетген эди. Аланы араларында бизни элибизни огъурлу адамы
Жанкишиланы Саламгерийни жашлары
да болгъандыла.
Аналары ёлгенде, Хасаннга юч жыл
бола эди. Анга тамата къарындашы Хусей къарагъанды. Ол а элде комсомолгъа биринчилени санында киргенледен
эди. Бир кесек замандан аны райкомда
бёлюмню таматасына саладыла, ызы бла секретарына да
айырадыла. Хусей билимли, атын айтдыргъан жаш эди.
Хасан а комсомолчуланы юслеринден къарындашы айтхан
хапарлагъа уллу эс буруп тынгылагъанды, кеси да бир-бир
ишлеге къатыша тургъанды. Ол эсли жаш эди, хунери неге
да уллу болгъан.
Алай 1941 жылны жайында къуру аланы угъай, битеу
халкъны да жашауу тюрленнгенди. Батыр Хусей биринчилени санында кеси ыразылыгъы бла фронтха кетеди. Бир кесекден а Хасан да, къолуна сауут алып, Ата журтун къорууларгъа сюеледи. Къарындашла бир фронтха тюшмегендиле,
алай бир бирлери бла байламлыкъны юзмегендиле. Къагъыт жазып, бир бирге кёл этдире, къазауат бардыргъандыла
къанлы душман бла.
Письмоларында Хусей ит фашистле тюп этилликлерине,
Ата журт жаудан азат боллугъуна ишекли болмагъаныны
юсюнден жазгъанды. 1943 жылны къыйын кюнлеринден
биринде Коммунист партиягъа да киреди. Ол Тамань тийресинде болгъанды. Сермешиуню хорлам бла бошар ючюн,
душман бийлеп тургъан дуппурну къолгъа алыргъа керек
эди. Ол борч Хасан къуллукъ этген бёлюмге буюрулады.
Фашистле ол тёбени къаты къоруулайдыла. Ол бир ненча
кере къолдан-къолгъа ётеди. Ахырында аны бизни аскерчиле къолгъа этедиле. Алайда кюреш бир кесек тынчайгъан
кезиуде Хасан партиягъа алыннганды. Сермешледен биринде тамата сержант Жанкишиланы Хасан командирлик этген
180
«Игилик излей»
топ расчётха фашистле женгил танкладан бешисин жибередиле. Алай бизникиле аладан ючюсюн къурутадыла, экиси
уа артха буруладыла.
Къаты сермешледен сора 1943 жылны октябрь айында
совет аскерле Тамань жарым айрыкамны душмандан азатлайдыла да, Керчь богъазгъа чыгъадыла. Андан ётерге,
плацдармны иелерге эмда анда чабыууллукъну башларгъа буйрукъ бериледи. Къоргъашин жауун тохтаусуз жауа
тургъанлай, бизни аскерчиле суудан ётедиле эм душманла
орналгъан жерге чабадыла, къаты къазауатдан сора аланы
жарым айрыкамдан артха атадыла.
Хасан ма ол сермешлеге 75-чи энчи истребитель атальону къауумунда къатышханды. Бизни жерлешибиз, андан
сора да, кёп къазауатлада болгъанды. Къыркъ тёртюнчю
жылда ол Сапун-Гора деген жерни, Белоруссияны, Польшаны азатлаугъа къатышханды, Восток Пруссияда сермешгенди, къазауатны Эльбада бошагъанды. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде этген батырлыгъы ючюн «Кишилиги ючюн»,
«Кавказны къоруулагъаны ючюн», «Кенигсбергни алгъаны
ючюн» эм башха майдалла бла да саугъаланнганды.
Мамыр жашаугъа къайтхандан сора Жанкиши улу Тёбен
Чегемни эл Советини исполкомуну председатели, Калмыков
атлы ара мюлкню партия комитетини секретары болуп да
ишлегенди. Аны урунууда жетишимлерине да уллу багъа
бичилгенди. Ол Октябрь Революцияны ордени, «В.И.Ленин
туугъанлы 100-жыллыгъыны намысына», «Жигер урунууу ючюн» майдалла бла да саугъаланнганды. Хасан журту
ючюн жанын-къанын аямагъан аллай жигит жаш, керти
таулу инсан эди.
«Заман» газет, 7 май, 2022 ж.
181
Бейтуугъанланы Исмаил
ЖИГЕРЛИК БЛА ХАТЕРЛИЛИК
Барыбыз да билгенликден, элде ишчи жерле бек аздыла.
Ол себепден мында жашагъанланы асламысы, артыкъда тау
жерледе тургъанла, малчылыкъ бла кюрешедиле, аны бла
баш кечиндиредиле. Тёбен Чегемде да алайды.
Къонакъланы Азретни жашы Хусей Совет Союзну заманында аскерден къайтып келгенден сора, туугъан элинде
Калмыков атлы колхозгъа кирип, урунуу жолун алай башлагъан эди. Ол тамата болгъаны себепли эгечлерин, къарындашларын аягъы юсюне сюерге болушханды, жууукъ-ахлугъа да билеклик этгенди.
Иши къыйын болгъанына да къарамай, Къонакъ улу
колхоз чачылгъынчы аны къоймагъанды, арымай-талмай
уруннганды. Артда уа бош турургъа юйренмеген, кеси къойла, атла жайып, ала бла кюрешгенди. Бюгюнлюкде аны отуз
эки тууары, жети аты, къыркъ беш а ууакъ аякълысы барды. «Тюз ашатып турсанг, мал иги айныйды, эти да кёп болады», - дейди сынаулу Хусей.
Бусагъатда аны маллары отлаудадыла, жаланда сауулгъан ийнеклери элдедиле. Алагъа къараргъа юй бийчеси
Зухура, университетде окъугъан жашы бла къызы – Таубий бла Фаризат да болушадыла. Биченни да юйюр бирге
хазырлайды.
Эллилери, артыкъда къоншулары, Хусейге бек ыразыдыла, хурмет этедиле. Ол кимге да болушургъа хазырды,
тилемесенг да, не сенокосилкасы, не трактору бла келир.
Ма аллай адамла жашайдыла бизни элибизде.
«Заман» газет, 26 август, 2015 ж.
182
«Игилик излей»
МАЛ ДОКТОР
Элде мал, ат тутмагъан хазна киши
жокъду. Жылны ичинде алагъа тюрлютюрлю ауруула къатылмазча заманында
прививка этерге тийишлиди. Тёбен Чегемде да ол жаны бла и шаман къуралмагъанды.
Мал доктор Малкъарланы Алий элде
хайыуанланы халларына бек сакъды. Ол
ветерина болуп уруннганлы отуз жылдан
атлагъанды. Жаныуаргъа багъаргъа керек эди деген адамгъа ол бир заманда да
угъай демегенди. Аны Хушто-Сыртда,
Яникойда, Акъ-сууда, Бызынгыда эм
башха жерледе да иги таныйдыла.
Алий, ишинг къыйынмыды деп соргъанымда, ол: «Къолубуздан келгенни этерге кюрешебиз. Бюгюнлюкде асламысында къошлагъа барыргъа тюшеди. Хайыуанлагъа ауру
жугъаргъа ёчдю. Аны ючюн юйде, тышында да сакъ болгъанны хатасы жокъду», – деп джууаплагъанды.
Элде ёмюрю мала тута келген Гочияланы Исмайыл ветеринарны юсюнден былай дегенди: «Малкъар улуча мал
докторла бек аздыла. Билимли эмда ишин сюйген адам.
«Заман» газет, 14 январь, 2016 ж.
183
Бейтуугъанланы Исмаил
НАСЫПНЫ МУРДОРУ – ЖАРЫКЪЛЫКЪ,
ХУНЕРЛИЛИК ЭМДА НАМЫС
Гочаланы Борис бла Нина бирге жашагъанлы бу кюнледе
35 жыл толгъанды. Ала тау адетлеге кёре ариу къылыкълы
сабийле ёсдюрюп, алагъа билим алдырып, юлгюге тутарча
юйюр къурагъандыла. Къызлары Жаннет энди кеси да юйюрлю болгъанды, бир жашлары Мухтар къыралын къоруулагъан органлада ишлейди, ючюнчюлери Мурат предпринимательлик ишин бардырады, эм гитчелери Таулан да кеси
юйюрюню башчысы, тутуругъу болуп турады. Ала барысы
да намыслары-сыйлары жюрюген адамладыла.
Былайда энчи да Нинаны юсюнден айтырыгъым келеди. Ол хунерли, жигит тиширыу жашагъан ёмюрюнде бир
инсаннга хата жетдиргенни къой, уллу окъуна сёлешген
болмаз. Кесини адамлыгъы, халаллыгъы бла эллилеринден
хурмет да тапханды.
Гитчелигинден да аны музыка жанына хунерлиги уллу
эди. Ол Искусстволаны Шимал-Кавказ къырал институтуну колледжин тауусханды. Алгъа «Аязчыкъ» ансамбльде
тепсегенди, ызы бла Тёбен Чегемни орта школуна музыкадан устаз болуп ишлерге чакъырадыла да, анда сегиз жыл
184
«Игилик излей»
урунады. Артда уа элни Маданият юйюню художестволу
башчысы болады.
Сабийлери да, аналарыча, фахмулуладыла. «Салам
Алейкум» телерадиофестивальда тёртюсю да алчы жерлени алып тургъандыла. Отарланы Омар атлы конкурсда уа
Нинаны кесине да иги жырлагъаны ючюн тийишли багъа
берилген эди. Къызы Жаннет 2007 жылда «Мисс балкарочка» деген ат бла бардырылгъан район конкурсда алчы жерге
чыкъгъанды.
Нина Николаевнаны кесими эм сюйген устазларымы санына къошама, не заманда да уллу сюймеклигим бла эсиме
тюшюреме, кёрсем бек къууанама. Аны дерслеринде энчи
сюйюп олтуруучу эдим. Маданият юйде бардырылгъан ишлеге да тири къатышып тургъанма. Ол ишин билген, сабийлени кеси баласыча кёрген, бир уллу жюреги болгъан
адамды.
КъМР-ни сыйлы журналисти Шауаланы Разият Нина
Николаевнаны юсюнден былай айтады: «Биз бирге ёсгенбиз,
бек татлы къоншула эдик. Нинаны тукъумундан билирге
боллукъду оруслу болгъанын ансы, не ишинде, не сёзюнде,
не намыс жюрютюуюнде таулу тюйюлдю деп айтхан къыйынды. Атама жюз жыл болады, ол былай айтыучуду хар заманда да: Нинаны атасы Коляны къыйыны тиймеген Тёбен
Чегемде бир юй болмаз, ол бир алтын адам эди».
Былайда Нинаны атасысыны юсюнден сёзге къошулмай
болмайма. Николай Шихов Чегем ауузунда хар юйге чыракъ
тартханды десем, ётюрюк болмаз. Ол жанына аны хунери
бирда болмагъанча уллу эди. Жырлагъан да ариу этгенди,
къыл къобузну да уста сокъгъанды. Жарсыугъа, дуниядан
эртте кетгенди.
Нинаны анасы Керекмезланы Чомайны къызы Азиза да
халкъ жырлагъа уста. Бюгюн да, Аллахны ахшылыгъындан, сабийлерине, аладан туугъанлагъа къууанып жашайды. Баям, эгечибиз Нинагъа да атасындан бла анасындан
келген болур илхам да, фахму да.
«Заман» газет, 12 декабрь, 2021 ж.
185
Бейтуугъанланы Исмаил
«АРИУ СЁЗ – ОЛ ДА САДАКЪАДЫ»
Муслийман адамны борчларыны юсюнден хар Ислам
диннге кирген инсан билирге керекди. Ол себепден бу кюнледе мен Тёбен Чегем элни иймамы Бечелланы Рашит хажи
бла тюбешгенме. Ол мени ушакъ нёгеримди.
– Рашит, адам ёлсе, аны асырагъан борчлары недиле?
– Муслийман адам ауушса, аны жууаргъа керекди. Жуумагъанлай асыраргъа жарамайды. Сора муслийман адамгъа жаназы этилирге керекди. Басхычны ызындан баргъан,
къабыргъа салып асырагъан борчду саулагъа. Жаназы намазны битеу да жерни башында жашагъан Ислам динни тутхан адамлагъа аны этерге борчду. Алай, бир къауум адам
болалмай да къаладыла. Кими ауруп, кими уа жетишалмай
къалып, бир къаууму уа жаназы намазны къылса, ол аллындан жетишмеген къауумдан ол борч кетеди. Алай ол жерде
жаназы намаз этилмей къалса, ол жерде жамауатха борч
болуп къалады. Сора Мухаммад файгъамбарны, Аллахны
саламы анга болсун, хадисде айтханына кёре, муслийман
адамны жаназысын этген, басхычны ызындан баргъан,
адамны асырагъан муслийман адамгъа Аллахутала эки кярат сууаплыкъ береди. Эки кярат не затды ол деген сагъатда,
«эки хут тау тенгли бир сууаплыкъ» дегенди. Аны ёлгеннге
сууаплыгъы да алайды, бир хадисде барды, къыркъ адам
деп, бир хадисде Файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, айтханды, жюз адам деп, жаназыгъа сюелсе, аллай бир
муслийман адам ёлгенни, эгечибизни, къарындашыбызны,
жууукъ-ахлубузну, къоншубузну болсун, гюняхларын кеч
деп, Аллахдан тилеген заманда, Аллахутала аладан уялып,
кечген этеди. Кесинг билесе, аны хайыры уллуду. Аллахны
аллында гюняхларыбыз кечилселе, андан уллу насып жокъду. Андан сора да биз анга тилегенибизни Аллахутала аллай
бир эки кярат сууаплыкъ береди. Алай аны билмегенле да
бардыла. Ата-анабыз, эгечибиз, къарындашыбыз, жууукъахлубуз ауушхан заманда кесини жашы, къарындашы, жууугъу, жаназыгъа сюелмегенлей, бир жанына кетип турадыла. Сора нек ёсдюргенди? «Атасы, анасы ыразы болгъаннга,
Аллах да ыразы болур», – дегенди файгъамбар, Аллахны
саламы анга болсун. Анасы аны гитчеликден къарынында
жюрютюп, ёсдюрюп, ашатып, кийиндирип, аны уллу этип,
186
«Игилик излей»
ол кюннге жетдирип, сора анасы ауушхан заманда уа, аны
жаназысына сюелмесе, андан уллу палах къайда адамгъа?
– Адам ёлгенден сора, не сууап ишле этерге боллукъду?
– Аны юсюнден да кёп хадисле бардыла. Къысха айтханда, ёлген адамны ызындан Мухаммад файгъамбар, Аллахны
саламы анга болсун, садакъа этигиз дегенди. Алай адамны
бу дуниясында этген ишлерича, андан уллу ишлери боллукъ
тюйюлдю. Юзюлмегенлей, тохтаусуз барып тургъан садакъа
ёлгеннге – кёгет терек салсангды. Аны кёгетин чыпчыкъ не
уа къурт-къумурсха ашаса окъуна, аны ауанасында адам
олтуруп солуса, кёгетин алып ашагъан эсе, ол садакъа анга
баргъанлай турады. Андан сора, дин китап жазып, бир къауум адамны диннге юйретип, ол билим бла адамла хайырланып тура эселе, ол ёлгеннге тохтамагъанлай барып тургъан
садакъады.
Ёлген атасыны-анасыны ызындан тилек этип тургъан
сабийлери, ызларындан Уллу Аллахдан гюняхлары ючюн
кеч десе, ол да садакъады.
– Сууапла адам ёлгенден сора не заманнга дери жазылып турлукъдула?
– Айтханымча, кёгет терек салса, кёпюр ишлесе, жол
ишлесе. Адамла хайырланып тура эселе этген ахшы иши
бла, ол хайырланнган кезиуде анга сууаплыкъ жазылгъанлай турады.
– Ислам динде не байрамла бардыла?
– Ислам динде белгили байрамла ючдюле. Бир къауум
алимле айтадыла эки гъыйт: Къурман-Байрам бла ОразаБайрам. Ала эм сыйлы байрамлагъа саналадыла. Алай Аллах жума кюнню, битеу кюнлени ичинден алып, эм иги кюн
этгенди. Ол да байрамды.
– Межгитге болушханны сууаплыгъы къаллайды?
– Бир хадисни алгъан заманда былай айтылады: «Межгитни тазалап тургъан бир тиширыу болгъанды. Сора бир
кюн файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, къарагъанда, ол тиширыуну кёрмегенди. «Къайдады?» – деп соргъанды. «Бюгече ауушхан эди да, асырагъанбыз», – дегендиле.
Файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун: «Манга нек айтмагъансыз?» – деп соргъанды. «Кече эди да, сени да къыйнамайыкъ деп», – дегендиле. Файгъамбар, Аллахны саламы
анга болсун, сахабаланы да жыйып, къабырына барып, кеси
жаназы этгенди. Аны сууаплыгъы бек уллуду. Мухаммад
файгъамбарны, Аллахны саламы анга болсун, хадисинден
келгенни юлгюге келтирейим: «Ким къаллай межгит ишлесе да, Аллахутала жаннетде анга аллай юй ишлер», – деген187
Бейтуугъанланы Исмаил
ди. Аны магъанасы – межгитни тюбюнден башлап, башына
дери ишлерге угъай, ол ишлене тургъан межгитге болушлукъ этген. Аны ичин тазалагъан эсенг, кир-кипчигин хуржунунга салып, андан чыгъаргъан эсенг, аны сууаплыгъы
аллай бирди, уллуду.
– Садакъаны къаллай адамгъа берирге боллукъду?
– Бизни элибизни къарангылыгъы, садакъа жангыз да
адам ёлген заманда этилинеди. Кёбюсюнде ёлгеннге деп этилинеди. Алай Мухаммад файгъамбарны, Аллахны саламы
анга болсун, хадислерин билебиз, садакъа къыяма кюнде
Аллахны ауанасындан сора башха ауана болмагъан заманда, Аллахны ауанасыны онг жанында сюеллик адамла жети
къауум барды. Аладан бири онг къолу бергенни сол къолу
кёрмеген адам дейди. Сыйлы Къуранда да Аллах кёп жерде айтады, садакъа беригиз деп. Садакъаны этген заманда
кесинги къаршынг, жууугъунг барды. Ол керекли болуп
тургъанлай, сен башха жерге эте эсенг, Аллахутала сени
садакъангы къабыл этмейди, дейди. Сора Мухаммад файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, айтханды, садакъаны
къоншугъузгъа этигиз деп. Сахабала соргъандыла: «Кимди
къоншунг?» – деп. «Кимни эшиги жокъ эсе да, анга», – дегенди. Аладан сора жарлылагъа этерге керекди садакъа. Мухаммад файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, айтханды: «Кесигизни жаханим отдан сакълагъыз. Хурманы жартысы бла окъуна. Ол да садакъады», – дейди. «Ариу сёз – ол
да садакъады», – дейди Мухаммад файгъамбар, Аллахны
саламы анга болсун. Адамны бир къайгъысы болуп, мудах
болуп бара эсе, сен анга ариу айтып, жюрегин жапсарсанг,
ол да садакъады адамгъа.
– Ораза тутаргъа къаллай адамлагъа жарамайды?
– Муслийман адамгъа Аллах беш борч салгъанды: намаз
къылыргъа, ораза тутаргъа жылгъа бир кере, закят чыгъарыргъа, онгу болгъан хаж къылыргъа. Сора ораза муслийман адамгъа, жыл саны жетгеннге, кёбюсю айтадыла
онбеш жыл толса, ол адам ораза тутаргъа, намаз къылыргъа
борчлуду. Жыл саны жетмегеннге, ауругъаннга, къарыусуз
адамгъа борч тюйюлдю. Ала ораза тутабыз деп кюреше эселе, башларына гюнях аладыла. Жарамайды алагъа ораза
тутаргъа. Докторла айтхан эселе, ол сени саулугъунга чырмауду деп, ол адамгъа ораза тутаргъа тийишли тюйюлдю.
Сау бол, Рашит, толу да, тынгылы да ушагъынг ючюн.
Ишингден къууан!
«Голос Чегема» газет. 2016 ж.
188
«Игилик излей»
ИГИЛИКНИ, АХШЫЛЫКЪНЫ, ТЮЗЛЮКНЮ ЮЛГЮСЮ
Ауес Бетуганов Чегем районну Лечинкай элинде туугъанды. Аны атасы,
анасы сабийлери тукъумун угъай, саулай
халкъын да атын айтдырлыгъын биле
болурму эдиле? Беш сабийден анга Ауес
деген атны билипми берген болур эдиле?
Нек дегенде ол ат «сакълаучу мёлек»
магъананы тутады.
Халкъыны тарыхына, культурасына, адабиятына сюймеклигин аны аппасы Жанхот сингдирген болур, баям. Аны
аппасы адыглыланы буруннгулу адет-тёрелерин, къылыкъларын юйретип тургъанды: «Халал бол, алай къоркъакъ болма, келбетли, алай
кишилигинги сакъла. Бек башы уа – тёзюмлю, жигерли».
Оюнла бла аппасы дуния бла шагъырей этгенди туудугъун.
Ингирле бла ала «Нартла» китапны окъуп тургъандыла.
Эпосну баш жигитлери бла бирге Ауес, сермешип, биргелерине жарсып, хорламларына къууанып жашагъанды. Ауес
Абуевичге аппасы не жаны бла да юлгю болгъанды: къылыгъындан башлап, жашау жолуна дери. Аскерде къуллукъ
этгени окъуна Ауесни жашауда жетишимле болдурлугъуна
себеплик этгенди. Ол Германияда, Потсдамда къуллукъ этгенди. Битеу къыралны айланнганды. Анда болгъан тарых
эсгертмелени барын да кёргенди. Ол халкъны культурасыны
юсюнден кёп окъугъанды.
Краснодарда къырал культура институтха киргенде,
кеси сюйген адамланы ичине тюшген эди. Режиссёр факультетни тышында, ол энтта эки бёлюмге киреди – хареография
эм искусство. Окъуудан тышында, женгил атлетикадан бла
волейболдан эришиулеге къатышады. Ызы бла интернационал клубда ишлеп башлайды, бир кесек замандан аны председатели болады. Окъуу жылларында Ауесге Польшагъа
дери барыгъа тюшеди. Ол заманда кеси биле да болмаз эди,
абаданыракъ болгъанлай, саулай дунияны айланырыгъын.
1978 жылда КъМР-де республикалы халкъ чыгъармачылыкъны арасына директор этип саладыла. Анда ол бет
жарыкълы 23 жыл ишлегенди. Кёп жылланы Ауес КъМР-ни
189
Бейтуугъанланы Исмаил
маданият министерствосуну кенгешини члени болуп тургъанды.
Ол Нальчик шахарда кёп халкъла аралы конкурсла, тюбешиуле бардырып тургъанды. Ол къурагъан байрамлагъа
Сириядан, Иорданиядан, Германиядан, Югославиядан,
Франциядан, Тюркден, Адыгеядан, Абхазиядан, КъарачайЧеркесден да келип тургъандыла. Дунияны къайсы жеринден келгенле да бизде жууукъларын табып къууана эдиле.
Ауес Абуевич тюрк телевидения бла адыг тилде жерлешлерин бирси халкъла бла къоншулукъда ангылашымлы жашаргъа, бир бирни хурметлерин кёрюп жашасала сюйгенин
билдиргенди. Адыглыланы байрамындан сора Ауес Бетуганов биринчи халкъла аралы къарачай-малкъар халкъны
культурасына атап уллу байрам ётдюргенди.
Деменгили къыралыбыз чачылгъан кезиуде халкъла да
бир бирлерине къажау сюелгендиле, айырылып, кеслери
башхаладан буйрукъ алмагъан республикала болургъа сюйгендиле. Ол сагъатда Ауес бирликге, къоншулукъгъа, къарындашлыкъгъа чакъыргъанды. Адамлада ол сезимле тууар
ючюн, уллу къыйын салгъанды. Ол заманда мамырлыкъ жашаугъа чакъырыу, ол политиканы бардырыугъа кишилик,
эрлик керек эди. Чечен уруш дегенлери бизни къатыбызда
болгъанды. Ауесге уа – башха адамны ауруу жокъду. Ол хар
бир жарсыуну да кеси жюреги бла ётдюреди. Ол сагъатда да
кеси къолундан келгенни аямай, маданият бла, адабият бла
ич жылыуун берип тургъанды. Уруш бошалыр кезиуге, Чеченни халкъын кёллерин кётюрюрге мындан коллегаларын
алып, концертле берип тургъанды.
Ауес Абуевични культурагъа къыйыны уллуду. «Знаменитые люди Кавказа» деген кёп сериалы китапны хазырла
чыгъаргъаны анга шагъатды. Ауес Бетуганов халкъла араларында байламлыкъ жюрютгени ючюн, Италияны, Тюркню, Францияны, Германияны, Грецияны, Бельгияны,
Польшаны эм кёп башха къыралны дипломатияларыны
майдаллары бла саугъаланнганды. Бюгюн Ауес къарындашыбызны таныгъан кёп адам анга игиликни бла мамырлыкъны келечиси дейдиле. Бюгюнлюкде ол КъабартыМалкъарны, Къарачай-Черкесни, Адыгеяны культурасыны сыйлы къуллукъчусуду. Ингушетияны, Дагъыстанны,
Абхазияны искусстволарыны сыйлы ишчисиди. Халкъла
аралы адыг илму академияны академигиди.
Аны бла чекленип къалмай, Ауес Бетуганов поэтди.
Аны назмуларына 250 жыр орус эм къабарты тилледе жа190
«Игилик излей»
зылгъанды. Аны назмулары, француз, арап, грек, малкъар,
абхаз, чечен, ингуш, дюгер тиллеге кёчюрюлюп, жырлада
айтыладыла.
Ауес Бетугановну ариу юйюрю барды. Юй бийчеси Мария Чомаловна экономистди. Кёп жылланы КъМР-ни финансала министерствосунда уруннганды. Тамата къызы
Залина экономика илмуланы кандидатыды, унтверситетде
окъутады, жашы Заур кесини предприниматель иши бла кюрешеди. Гитче къызы Зарема уа шимал кавказ академияда
урунады.
Ауес Бетуганов игиликни, ахшылыкъны, тюзлюкню
юлгюсюдю.
191
Бейтуугъанланы Исмаил
ЭЛ АНЫ СЫЙЫН КЁРЕДИ
Кёп болмай жумуш бла
Хушто-Сырт элге барыргъа
тюшеди. Къайсы жердеча,
мында да намыслары-сыйлары жюрюген адамла бардыла.
Аладан бири Къожакъланы
Хажимуратны жашы Магометди.
Къыйынлыкъ кёрюр эмда
сынар ючюн къалмагъан эсе
да, бюгюлмегенди, тобукъланмагъанды. Аны айтханым, ма
быллай, Магометдеча, жашларыбыз саулукъда миллетибиз
айнырыкъды, ёсерикди, жашарыкъды. Къайда болса да,
кючюн-къарыуун аямагъан
ды. Кимге да узатханды къолун. Тутхан ишини чегине
жетгинчи тынчаймагъанды.
Магометге кёп окъургъа тюшмегенди. Уруш башланып,
элни хайт деген уланлары фронтха кетедиле. Гитчелей окъуна жаш Акъ-Топуракъ элини Буден¬ный атлы колхозунда
уруннганлагъа эртте къошулгъанды. Ма алай бла башланады аны урунуу жолу.
Малкъар халкъ кёчгюнчюлюк сынагъанда да, «Мерке»
колхозда ишин тохтатмагъанлай бардыргъанды. Туугъан
жерине къайтхандан сора Чегем районну телефон станциясында уруннганды, бир кюнюн да бошуна ётдюрмегенди.
Адамны къаллай болгъаны аны ишлеринде кёрюнеди. Хунерли жашыбыз бир ненча кере ЭТУС-ну бюсюреу къагъытларына тийишли болгъанды эмда «Урунуу махтаулукъну III
даражалы» ордени эм кёп майдалла бла саугъаланнганды.
– Магомет ишин тынгылы толтургъан, аны уста билген
адамды. Элде аты иги бла айтылгъанладанды. Къысха айтханда, ол асыллыкъны юлгюсюдю. Битеу да жаш тёлюбюз
ма быллайлагъа ушап, бийик жетишимлеге жетсинле. «Магомед а узакъ ёмюрлю болсун!» – дейди бир эллиси Гочаланы
Факиза.
192
«Игилик излей»
Къожакъланы Магомет талай жылдан бери пенсиядады.
Алай бош туралмагъанды. Элини жаш тёлюсю бла дайым
тюбешеди, ала¬ны халкъыбызны ахшы тёрелеринде юйретиуге тири къатышады, заманын, саулугъун аямай.
Бюгюнлюкде уа огъурлу аппа туудукъларын тюз жолгъа
сала, кюнлерин, кечелерин асламысын ала бла ётдюреди.
Аны битеу да учхунлары 30-гъа жууукъ боладыла.
– Ала бизни къууанчларыбыздыла, жубанчларыбыздыла, – дейди ол. – Эштада, анстан айта болмазла: «Сабийлеригизден къууаныгъыз», – деп.
Ёз балалары, туудукълары, аладан туугъанла да аппалары бла ёхтемленирге боллукъдула. Алай ол кесин бир заманда да кётюрмегенди, аперимлик да излемегенди. Ол угъай,
аны ёшюнюнде къырал саугъаларында кёрмезсе.
Бу суратдагъыла жаланда жартысыдыла. Жашау тапкасында кёп къыйынлыкъ кёрген, сынагъан адам аладан да
уллу, сыйлы саугъагъа жамауат анга берген хурметни санайды. Эллилерини жарыкъ ышарыулары бу огъурлу кишиге
неден багъалыдыла.
Суратда: Магомет туудугъундан туугъан Умар бла.
«Заман» газет, 10 август, 2016 ж.
13 Бейтуугъанланы Исмаил
193
Бейтуугъанланы Исмаил
САБИЙЛЕГЕ КЕРТИ СЮЙМЕКЛИК БЛА
Кёп болмай мен эки жыл
жюрюп, намысха, къылыкъгъа, адет-тёреге юйренип кетген
сабий садыма баргъанма. Мени
воспитательлерим бек жарыкъ
кёргендиле, садда сабийлерини
юсюнден хапар айтып, ала не
бла кюрешгенлерин билдиргендиле.
Тёбен Чегемни мектебинде
сад къуралгъанлы жыйырма
жылдан артыкъ болады. Анда балала эки къауумгъа юлешинедиле: уллу къауум эм орта. Биринчини юйретиучюлери
Хочуланы Азиза, Хитиланы Лейля эм Къудайланы Раметадыла. Экинчини уа – Туудуланы Марина, Улбашланы Залина эм Байсолтанланы Тамара.
Бу учрежденияда балала ФГОС программа бла 1-чи
классха хазырланадыла. Ала суратла ишлейдиле эм жазаргъа, окъургъа юйренедиле.
Балала бла ишлеген къыйынмыды деген сорууубузгъа
юйретиучюледен бири Азиза Юсюповна: «Угъай, мен аланы
бек сюеме, ол себепден къыйынлыгъын да сезмейме. Адам
ишине кёлю бла берилирге керекди. Мында уруннганла барыбыз да кюч-къарыуубузну аямазгъа кюрешебиз. Араларында осал къылыкълы жокъду, бары да игидиле. Биз ала
бла бек къууанып жашайбыз», – дейди.
Туудуланы Марина да ол сёзлеге: «Былай алып къара
гъанда, ишибиз тынч тюйюлдю, алай мен аны бек жаратама.
Гитчечиклени арасында не ауур зат да женгил баргъаннга
ушайды. Кеслерин да тийишли билим алыргъа, адет-тёреден
хапарлары болурча отерге кюрешебиз. Сёз ючюн, музыкадан
устазыбыз Жабелланы Зубайда жырларгъа эмда тепсерге
юйретеди аланы», – деп, шагъатлыкъ этеди.
болса да, аслам адамла кёре келеме жер
башында: кими – ахшы, кими – иги,
кими – аман. Аны айтханым, къыйын
заманынгда ангылайса къайсы керти,
къайсы ётюрюк адам болгъанын.
Къонакъланы Алийни жашы Ильяс
мени эллимди. Кёп жылланы бирге ишлеп, жыл саны мени бла тенг болмагъанына да къарамай, керти тенглик, насийхатчы болуп келеди. Жашауда кёп затны
кёрген, миллетни ахшы уланларындан бириди. Ол бир талай жылны ичинде Тёбен Чегем элни администрациясыны
башчысы болуп ишлегенди. Бет жарыкълы уруннганды,
кёп ахшы ишле да этерге къолундан келгенни аямагъанды.
Болсада, былайда аны ишини юсюнден угъай, адамлыгъыны
юсюнден айтырыгъым келеди.
Аны жашау жолу, этген иши да миллетине сюймеклиги бла келгенди. Хар бир адамгъа ариу кёзден къарап, къолундан келгенича болушуп, алай жашайды. Мен аны бир
заманда адамгъа хыны сёлешип, менсинип неда адамдан
тарыгъып эшитмегенме, кёрмегенме. Аллай адамла, жарсыугъа, аздыла. Уллугъа – уллуча, гитчеге – гитчеча сёлеше билген, жарсыуунгу эшиталгъан, къайгъыргъан, тюз
ниетли адамды.
Ол тау элде ариу юйюр ёсдюрюп жашайды. Юйлегиси
Ахкёбекланы Масхутну къызы Лейла бла бирге юч сабий
ёсдюргендиле: Тимур, Зульфия, Милана. Жашлары Къабарты-Малкъар къырал аграр университетни экономика
бёлюмюн жетишимли тауусханды, Зульфия да ол университетни бошап, Тюркде психология жаны бла бийик билим
алгъан окъуу юйню бошагъанды. Гитчелери Милана да республикада ол университетде окъуйду. Юй бийчеси Лейла
кёп жылланы элни больницасында врач болуп уруннганды.
Бет жарыкълы ишлегени ючюн, кёп сыйлы грамоталагъа,
ыспас къагъытлагъа да тийишли болгъанлы. Саулукъла176
«Игилик излей»
рына къаратыргъа келгенле анга ыразыдыла. Бюгюнлюкде кесини ишин Чегем районну ара больницасында бет жарыкълы бардырады.
Ильяс Алиевич бла бир жол шахаргъа бир жыйылыугъа
барабыз. Жай, къызыу кюнле. Артха къайтып келе, жол
жанында харбыз сатханларын кёрюп, тохтайды. Эки уллу
харбыз алады. Мен а: «Ильяс Алиевич, не этесиз экисин
а?» – дейме. «Бири – сени, бири – мени», – дейди. Юйге жетгенлей: «Исмайыл, уллуракъ харбызны ал», – деп тохтайды.
Ма аллай ишлери окъуна жюрегинги къууандырадыла. Аны
айтханым, ол не гитче затчыкъ бла да кёлюнгю кётюрюрге
сюйген адамладанды. Ненча жаш юйюрге болушханды элде
уа! Ала бюгюн да анга ыразылыкъларын айтханлай турадыла.
Элде абадан адамланы байрамла бла жыл сайын алгъышлагъанлай туруучу эди. Саугъала, алгъышлау къагъытла
да алып жокълай эди. Элни тазалау кезиу башланса уа, сабийле тёгерегине жыйылып, хар бирине татлы суула, кампет-къалач алып, сыйлап, ишни алай башлаучу эди. Элин,
миллетин, журтун сюйген адам саулугъун, ырысхысын,
кючюн аямагъанды бир заманда да. Мени Ильяс Алиевичге
хурметим уллуду.
12 Бейтуугъанланы Исмаил
177
Бейтуугъанланы Исмаил
БОРЧЛАРЫН ТЮЗ ТОЛТУРАДЫЛА
Кёп болмай почтаны Тёбен Чегемде бёлюмюне жумуш
бла барыргъа тюшеди. Ары киргенимде, газгъа, токгъа,
телефоннга ахча тёлерге келген талай адамны кёреме. Очередь азмаз селейгенден сора бёлюмню таматасы Беппайланы
Лейла бла ушакъ этеме.
– Лейла, ишигиз къыйынмыды?
– Хау, тынч тюйюлдю. Адамла газгъа, чыракъгъа тёлерге келселе окъуна жетишалмай, терк-терк къармашыргъа
тюшеди. Алай анга юйреннгенме да, манга ол ауур кёрюнмейди.
– Кёп болмай газетлеге жазылыу бардырылып бошалгъанды. Мында уа ол къалай ётгенди?
Адамладан газетге жазылырларын бек тилейбиз. Ариу
айтып, бирде жалынып да кюрешебиз. Бардыла кеслери
сюйюп алгъанла да, алай бир-бирлени уа бу ишге къатышырча этерге тюшеди.
Почтагъа келген адам кеси жумушларын тамамлагъандан сора юйге керекли абериле сатып алыргъа да боллукъду.
Мында юй адырла, юс кийимле, быстырла, андан сора да,
тюрлю – тюрлю затла бардыла.
– Кесигиз кёргенигизча, почтада сатыу-алыу да жерин
тапханды. Бизге къыралдан артыкъ уллу болушлукъ болмагъаны себепли кьошакь халда быллай иш бла да кюреширге тюшеди, – дейди Лейла.
Мында уруннганланы юслеринден соргъанымда, бёлюмню таматасы Габоланы Нажабатны энчи махтагъанды.
Борчларын жарыкъ бетли толтургъаны ючюн ыразылыгъын
да билдиргенди. «Быйыл Почтада ишлегенлени кюнюнде
Нажабатны сураты баш управленияны Сыйлы къангасына
тюшгенди. Элибизде да аны кесин багъаламагъан хазна адам
болмаз», – дейди ол.
Биз ушакъ бардыргъан кезиуде ол кеси уа газетлени иелерине айыра тура эди. «Газет, письмо, ахча юлешгенде ауара боламысыз», – деп сорама андан. «Газетлени, письмоланы
газгъа, токгъа келген къагъытланы иелерине жетдиргеним178
«Игилик излей»
де алай бек къыйналмайма», – дейди ол. Ахчаны иелерине
тапдырыу а артыкъ женгил болмагъанын белгилейди.
Беппайланы Лейла почтада ишлегенли жыйырма сегиз
жыл болады, Нажабат бери келгенли уа – жыйырма бла бир
жыл тамам. Олзаманны ичинде аладан алыкьа бир адам да
тарыкъмагъанды.
Почтада уруннган алай тынч тюйюлдю, ангылайбыз,
билебиз. Ушакъ нёгерлерибизге да мындан арысында уллу
жетишимле тежейбиз.
«Заман» газет, 11 август, 2015 ж.
12*
179
Бейтуугъанланы Исмаил
СЕРМЕШЛЕ БЛА – ЭЛЬБАГЪА ДЕРИ
Ата журтубузгъа фашист Германия
чапханда, Тёбен Чегемни жашлары да,
къолларына сауут алып, аны къорууларгъа чыкъгъандыла. Андан Экинчи дуния
урушха 320 адам кетген эди. Аланы араларында бизни элибизни огъурлу адамы
Жанкишиланы Саламгерийни жашлары
да болгъандыла.
Аналары ёлгенде, Хасаннга юч жыл
бола эди. Анга тамата къарындашы Хусей къарагъанды. Ол а элде комсомолгъа биринчилени санында киргенледен
эди. Бир кесек замандан аны райкомда
бёлюмню таматасына саладыла, ызы бла секретарына да
айырадыла. Хусей билимли, атын айтдыргъан жаш эди.
Хасан а комсомолчуланы юслеринден къарындашы айтхан
хапарлагъа уллу эс буруп тынгылагъанды, кеси да бир-бир
ишлеге къатыша тургъанды. Ол эсли жаш эди, хунери неге
да уллу болгъан.
Алай 1941 жылны жайында къуру аланы угъай, битеу
халкъны да жашауу тюрленнгенди. Батыр Хусей биринчилени санында кеси ыразылыгъы бла фронтха кетеди. Бир кесекден а Хасан да, къолуна сауут алып, Ата журтун къорууларгъа сюеледи. Къарындашла бир фронтха тюшмегендиле,
алай бир бирлери бла байламлыкъны юзмегендиле. Къагъыт жазып, бир бирге кёл этдире, къазауат бардыргъандыла
къанлы душман бла.
Письмоларында Хусей ит фашистле тюп этилликлерине,
Ата журт жаудан азат боллугъуна ишекли болмагъаныны
юсюнден жазгъанды. 1943 жылны къыйын кюнлеринден
биринде Коммунист партиягъа да киреди. Ол Тамань тийресинде болгъанды. Сермешиуню хорлам бла бошар ючюн,
душман бийлеп тургъан дуппурну къолгъа алыргъа керек
эди. Ол борч Хасан къуллукъ этген бёлюмге буюрулады.
Фашистле ол тёбени къаты къоруулайдыла. Ол бир ненча
кере къолдан-къолгъа ётеди. Ахырында аны бизни аскерчиле къолгъа этедиле. Алайда кюреш бир кесек тынчайгъан
кезиуде Хасан партиягъа алыннганды. Сермешледен биринде тамата сержант Жанкишиланы Хасан командирлик этген
180
«Игилик излей»
топ расчётха фашистле женгил танкладан бешисин жибередиле. Алай бизникиле аладан ючюсюн къурутадыла, экиси
уа артха буруладыла.
Къаты сермешледен сора 1943 жылны октябрь айында
совет аскерле Тамань жарым айрыкамны душмандан азатлайдыла да, Керчь богъазгъа чыгъадыла. Андан ётерге,
плацдармны иелерге эмда анда чабыууллукъну башларгъа буйрукъ бериледи. Къоргъашин жауун тохтаусуз жауа
тургъанлай, бизни аскерчиле суудан ётедиле эм душманла
орналгъан жерге чабадыла, къаты къазауатдан сора аланы
жарым айрыкамдан артха атадыла.
Хасан ма ол сермешлеге 75-чи энчи истребитель атальону къауумунда къатышханды. Бизни жерлешибиз, андан
сора да, кёп къазауатлада болгъанды. Къыркъ тёртюнчю
жылда ол Сапун-Гора деген жерни, Белоруссияны, Польшаны азатлаугъа къатышханды, Восток Пруссияда сермешгенди, къазауатны Эльбада бошагъанды. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде этген батырлыгъы ючюн «Кишилиги ючюн»,
«Кавказны къоруулагъаны ючюн», «Кенигсбергни алгъаны
ючюн» эм башха майдалла бла да саугъаланнганды.
Мамыр жашаугъа къайтхандан сора Жанкиши улу Тёбен
Чегемни эл Советини исполкомуну председатели, Калмыков
атлы ара мюлкню партия комитетини секретары болуп да
ишлегенди. Аны урунууда жетишимлерине да уллу багъа
бичилгенди. Ол Октябрь Революцияны ордени, «В.И.Ленин
туугъанлы 100-жыллыгъыны намысына», «Жигер урунууу ючюн» майдалла бла да саугъаланнганды. Хасан журту
ючюн жанын-къанын аямагъан аллай жигит жаш, керти
таулу инсан эди.
«Заман» газет, 7 май, 2022 ж.
181
Бейтуугъанланы Исмаил
ЖИГЕРЛИК БЛА ХАТЕРЛИЛИК
Барыбыз да билгенликден, элде ишчи жерле бек аздыла.
Ол себепден мында жашагъанланы асламысы, артыкъда тау
жерледе тургъанла, малчылыкъ бла кюрешедиле, аны бла
баш кечиндиредиле. Тёбен Чегемде да алайды.
Къонакъланы Азретни жашы Хусей Совет Союзну заманында аскерден къайтып келгенден сора, туугъан элинде
Калмыков атлы колхозгъа кирип, урунуу жолун алай башлагъан эди. Ол тамата болгъаны себепли эгечлерин, къарындашларын аягъы юсюне сюерге болушханды, жууукъ-ахлугъа да билеклик этгенди.
Иши къыйын болгъанына да къарамай, Къонакъ улу
колхоз чачылгъынчы аны къоймагъанды, арымай-талмай
уруннганды. Артда уа бош турургъа юйренмеген, кеси къойла, атла жайып, ала бла кюрешгенди. Бюгюнлюкде аны отуз
эки тууары, жети аты, къыркъ беш а ууакъ аякълысы барды. «Тюз ашатып турсанг, мал иги айныйды, эти да кёп болады», - дейди сынаулу Хусей.
Бусагъатда аны маллары отлаудадыла, жаланда сауулгъан ийнеклери элдедиле. Алагъа къараргъа юй бийчеси
Зухура, университетде окъугъан жашы бла къызы – Таубий бла Фаризат да болушадыла. Биченни да юйюр бирге
хазырлайды.
Эллилери, артыкъда къоншулары, Хусейге бек ыразыдыла, хурмет этедиле. Ол кимге да болушургъа хазырды,
тилемесенг да, не сенокосилкасы, не трактору бла келир.
Ма аллай адамла жашайдыла бизни элибизде.
«Заман» газет, 26 август, 2015 ж.
182
«Игилик излей»
МАЛ ДОКТОР
Элде мал, ат тутмагъан хазна киши
жокъду. Жылны ичинде алагъа тюрлютюрлю ауруула къатылмазча заманында
прививка этерге тийишлиди. Тёбен Чегемде да ол жаны бла и шаман къуралмагъанды.
Мал доктор Малкъарланы Алий элде
хайыуанланы халларына бек сакъды. Ол
ветерина болуп уруннганлы отуз жылдан
атлагъанды. Жаныуаргъа багъаргъа керек эди деген адамгъа ол бир заманда да
угъай демегенди. Аны Хушто-Сыртда,
Яникойда, Акъ-сууда, Бызынгыда эм
башха жерледе да иги таныйдыла.
Алий, ишинг къыйынмыды деп соргъанымда, ол: «Къолубуздан келгенни этерге кюрешебиз. Бюгюнлюкде асламысында къошлагъа барыргъа тюшеди. Хайыуанлагъа ауру
жугъаргъа ёчдю. Аны ючюн юйде, тышында да сакъ болгъанны хатасы жокъду», – деп джууаплагъанды.
Элде ёмюрю мала тута келген Гочияланы Исмайыл ветеринарны юсюнден былай дегенди: «Малкъар улуча мал
докторла бек аздыла. Билимли эмда ишин сюйген адам.
«Заман» газет, 14 январь, 2016 ж.
183
Бейтуугъанланы Исмаил
НАСЫПНЫ МУРДОРУ – ЖАРЫКЪЛЫКЪ,
ХУНЕРЛИЛИК ЭМДА НАМЫС
Гочаланы Борис бла Нина бирге жашагъанлы бу кюнледе
35 жыл толгъанды. Ала тау адетлеге кёре ариу къылыкълы
сабийле ёсдюрюп, алагъа билим алдырып, юлгюге тутарча
юйюр къурагъандыла. Къызлары Жаннет энди кеси да юйюрлю болгъанды, бир жашлары Мухтар къыралын къоруулагъан органлада ишлейди, ючюнчюлери Мурат предпринимательлик ишин бардырады, эм гитчелери Таулан да кеси
юйюрюню башчысы, тутуругъу болуп турады. Ала барысы
да намыслары-сыйлары жюрюген адамладыла.
Былайда энчи да Нинаны юсюнден айтырыгъым келеди. Ол хунерли, жигит тиширыу жашагъан ёмюрюнде бир
инсаннга хата жетдиргенни къой, уллу окъуна сёлешген
болмаз. Кесини адамлыгъы, халаллыгъы бла эллилеринден
хурмет да тапханды.
Гитчелигинден да аны музыка жанына хунерлиги уллу
эди. Ол Искусстволаны Шимал-Кавказ къырал институтуну колледжин тауусханды. Алгъа «Аязчыкъ» ансамбльде
тепсегенди, ызы бла Тёбен Чегемни орта школуна музыкадан устаз болуп ишлерге чакъырадыла да, анда сегиз жыл
184
«Игилик излей»
урунады. Артда уа элни Маданият юйюню художестволу
башчысы болады.
Сабийлери да, аналарыча, фахмулуладыла. «Салам
Алейкум» телерадиофестивальда тёртюсю да алчы жерлени алып тургъандыла. Отарланы Омар атлы конкурсда уа
Нинаны кесине да иги жырлагъаны ючюн тийишли багъа
берилген эди. Къызы Жаннет 2007 жылда «Мисс балкарочка» деген ат бла бардырылгъан район конкурсда алчы жерге
чыкъгъанды.
Нина Николаевнаны кесими эм сюйген устазларымы санына къошама, не заманда да уллу сюймеклигим бла эсиме
тюшюреме, кёрсем бек къууанама. Аны дерслеринде энчи
сюйюп олтуруучу эдим. Маданият юйде бардырылгъан ишлеге да тири къатышып тургъанма. Ол ишин билген, сабийлени кеси баласыча кёрген, бир уллу жюреги болгъан
адамды.
КъМР-ни сыйлы журналисти Шауаланы Разият Нина
Николаевнаны юсюнден былай айтады: «Биз бирге ёсгенбиз,
бек татлы къоншула эдик. Нинаны тукъумундан билирге
боллукъду оруслу болгъанын ансы, не ишинде, не сёзюнде,
не намыс жюрютюуюнде таулу тюйюлдю деп айтхан къыйынды. Атама жюз жыл болады, ол былай айтыучуду хар заманда да: Нинаны атасы Коляны къыйыны тиймеген Тёбен
Чегемде бир юй болмаз, ол бир алтын адам эди».
Былайда Нинаны атасысыны юсюнден сёзге къошулмай
болмайма. Николай Шихов Чегем ауузунда хар юйге чыракъ
тартханды десем, ётюрюк болмаз. Ол жанына аны хунери
бирда болмагъанча уллу эди. Жырлагъан да ариу этгенди,
къыл къобузну да уста сокъгъанды. Жарсыугъа, дуниядан
эртте кетгенди.
Нинаны анасы Керекмезланы Чомайны къызы Азиза да
халкъ жырлагъа уста. Бюгюн да, Аллахны ахшылыгъындан, сабийлерине, аладан туугъанлагъа къууанып жашайды. Баям, эгечибиз Нинагъа да атасындан бла анасындан
келген болур илхам да, фахму да.
«Заман» газет, 12 декабрь, 2021 ж.
185
Бейтуугъанланы Исмаил
«АРИУ СЁЗ – ОЛ ДА САДАКЪАДЫ»
Муслийман адамны борчларыны юсюнден хар Ислам
диннге кирген инсан билирге керекди. Ол себепден бу кюнледе мен Тёбен Чегем элни иймамы Бечелланы Рашит хажи
бла тюбешгенме. Ол мени ушакъ нёгеримди.
– Рашит, адам ёлсе, аны асырагъан борчлары недиле?
– Муслийман адам ауушса, аны жууаргъа керекди. Жуумагъанлай асыраргъа жарамайды. Сора муслийман адамгъа жаназы этилирге керекди. Басхычны ызындан баргъан,
къабыргъа салып асырагъан борчду саулагъа. Жаназы намазны битеу да жерни башында жашагъан Ислам динни тутхан адамлагъа аны этерге борчду. Алай, бир къауум адам
болалмай да къаладыла. Кими ауруп, кими уа жетишалмай
къалып, бир къаууму уа жаназы намазны къылса, ол аллындан жетишмеген къауумдан ол борч кетеди. Алай ол жерде
жаназы намаз этилмей къалса, ол жерде жамауатха борч
болуп къалады. Сора Мухаммад файгъамбарны, Аллахны
саламы анга болсун, хадисде айтханына кёре, муслийман
адамны жаназысын этген, басхычны ызындан баргъан,
адамны асырагъан муслийман адамгъа Аллахутала эки кярат сууаплыкъ береди. Эки кярат не затды ол деген сагъатда,
«эки хут тау тенгли бир сууаплыкъ» дегенди. Аны ёлгеннге
сууаплыгъы да алайды, бир хадисде барды, къыркъ адам
деп, бир хадисде Файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, айтханды, жюз адам деп, жаназыгъа сюелсе, аллай бир
муслийман адам ёлгенни, эгечибизни, къарындашыбызны,
жууукъ-ахлубузну, къоншубузну болсун, гюняхларын кеч
деп, Аллахдан тилеген заманда, Аллахутала аладан уялып,
кечген этеди. Кесинг билесе, аны хайыры уллуду. Аллахны
аллында гюняхларыбыз кечилселе, андан уллу насып жокъду. Андан сора да биз анга тилегенибизни Аллахутала аллай
бир эки кярат сууаплыкъ береди. Алай аны билмегенле да
бардыла. Ата-анабыз, эгечибиз, къарындашыбыз, жууукъахлубуз ауушхан заманда кесини жашы, къарындашы, жууугъу, жаназыгъа сюелмегенлей, бир жанына кетип турадыла. Сора нек ёсдюргенди? «Атасы, анасы ыразы болгъаннга,
Аллах да ыразы болур», – дегенди файгъамбар, Аллахны
саламы анга болсун. Анасы аны гитчеликден къарынында
жюрютюп, ёсдюрюп, ашатып, кийиндирип, аны уллу этип,
186
«Игилик излей»
ол кюннге жетдирип, сора анасы ауушхан заманда уа, аны
жаназысына сюелмесе, андан уллу палах къайда адамгъа?
– Адам ёлгенден сора, не сууап ишле этерге боллукъду?
– Аны юсюнден да кёп хадисле бардыла. Къысха айтханда, ёлген адамны ызындан Мухаммад файгъамбар, Аллахны
саламы анга болсун, садакъа этигиз дегенди. Алай адамны
бу дуниясында этген ишлерича, андан уллу ишлери боллукъ
тюйюлдю. Юзюлмегенлей, тохтаусуз барып тургъан садакъа
ёлгеннге – кёгет терек салсангды. Аны кёгетин чыпчыкъ не
уа къурт-къумурсха ашаса окъуна, аны ауанасында адам
олтуруп солуса, кёгетин алып ашагъан эсе, ол садакъа анга
баргъанлай турады. Андан сора, дин китап жазып, бир къауум адамны диннге юйретип, ол билим бла адамла хайырланып тура эселе, ол ёлгеннге тохтамагъанлай барып тургъан
садакъады.
Ёлген атасыны-анасыны ызындан тилек этип тургъан
сабийлери, ызларындан Уллу Аллахдан гюняхлары ючюн
кеч десе, ол да садакъады.
– Сууапла адам ёлгенден сора не заманнга дери жазылып турлукъдула?
– Айтханымча, кёгет терек салса, кёпюр ишлесе, жол
ишлесе. Адамла хайырланып тура эселе этген ахшы иши
бла, ол хайырланнган кезиуде анга сууаплыкъ жазылгъанлай турады.
– Ислам динде не байрамла бардыла?
– Ислам динде белгили байрамла ючдюле. Бир къауум
алимле айтадыла эки гъыйт: Къурман-Байрам бла ОразаБайрам. Ала эм сыйлы байрамлагъа саналадыла. Алай Аллах жума кюнню, битеу кюнлени ичинден алып, эм иги кюн
этгенди. Ол да байрамды.
– Межгитге болушханны сууаплыгъы къаллайды?
– Бир хадисни алгъан заманда былай айтылады: «Межгитни тазалап тургъан бир тиширыу болгъанды. Сора бир
кюн файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, къарагъанда, ол тиширыуну кёрмегенди. «Къайдады?» – деп соргъанды. «Бюгече ауушхан эди да, асырагъанбыз», – дегендиле.
Файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун: «Манга нек айтмагъансыз?» – деп соргъанды. «Кече эди да, сени да къыйнамайыкъ деп», – дегендиле. Файгъамбар, Аллахны саламы
анга болсун, сахабаланы да жыйып, къабырына барып, кеси
жаназы этгенди. Аны сууаплыгъы бек уллуду. Мухаммад
файгъамбарны, Аллахны саламы анга болсун, хадисинден
келгенни юлгюге келтирейим: «Ким къаллай межгит ишлесе да, Аллахутала жаннетде анга аллай юй ишлер», – деген187
Бейтуугъанланы Исмаил
ди. Аны магъанасы – межгитни тюбюнден башлап, башына
дери ишлерге угъай, ол ишлене тургъан межгитге болушлукъ этген. Аны ичин тазалагъан эсенг, кир-кипчигин хуржунунга салып, андан чыгъаргъан эсенг, аны сууаплыгъы
аллай бирди, уллуду.
– Садакъаны къаллай адамгъа берирге боллукъду?
– Бизни элибизни къарангылыгъы, садакъа жангыз да
адам ёлген заманда этилинеди. Кёбюсюнде ёлгеннге деп этилинеди. Алай Мухаммад файгъамбарны, Аллахны саламы
анга болсун, хадислерин билебиз, садакъа къыяма кюнде
Аллахны ауанасындан сора башха ауана болмагъан заманда, Аллахны ауанасыны онг жанында сюеллик адамла жети
къауум барды. Аладан бири онг къолу бергенни сол къолу
кёрмеген адам дейди. Сыйлы Къуранда да Аллах кёп жерде айтады, садакъа беригиз деп. Садакъаны этген заманда
кесинги къаршынг, жууугъунг барды. Ол керекли болуп
тургъанлай, сен башха жерге эте эсенг, Аллахутала сени
садакъангы къабыл этмейди, дейди. Сора Мухаммад файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, айтханды, садакъаны
къоншугъузгъа этигиз деп. Сахабала соргъандыла: «Кимди
къоншунг?» – деп. «Кимни эшиги жокъ эсе да, анга», – дегенди. Аладан сора жарлылагъа этерге керекди садакъа. Мухаммад файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, айтханды: «Кесигизни жаханим отдан сакълагъыз. Хурманы жартысы бла окъуна. Ол да садакъады», – дейди. «Ариу сёз – ол
да садакъады», – дейди Мухаммад файгъамбар, Аллахны
саламы анга болсун. Адамны бир къайгъысы болуп, мудах
болуп бара эсе, сен анга ариу айтып, жюрегин жапсарсанг,
ол да садакъады адамгъа.
– Ораза тутаргъа къаллай адамлагъа жарамайды?
– Муслийман адамгъа Аллах беш борч салгъанды: намаз
къылыргъа, ораза тутаргъа жылгъа бир кере, закят чыгъарыргъа, онгу болгъан хаж къылыргъа. Сора ораза муслийман адамгъа, жыл саны жетгеннге, кёбюсю айтадыла
онбеш жыл толса, ол адам ораза тутаргъа, намаз къылыргъа
борчлуду. Жыл саны жетмегеннге, ауругъаннга, къарыусуз
адамгъа борч тюйюлдю. Ала ораза тутабыз деп кюреше эселе, башларына гюнях аладыла. Жарамайды алагъа ораза
тутаргъа. Докторла айтхан эселе, ол сени саулугъунга чырмауду деп, ол адамгъа ораза тутаргъа тийишли тюйюлдю.
Сау бол, Рашит, толу да, тынгылы да ушагъынг ючюн.
Ишингден къууан!
«Голос Чегема» газет. 2016 ж.
188
«Игилик излей»
ИГИЛИКНИ, АХШЫЛЫКЪНЫ, ТЮЗЛЮКНЮ ЮЛГЮСЮ
Ауес Бетуганов Чегем районну Лечинкай элинде туугъанды. Аны атасы,
анасы сабийлери тукъумун угъай, саулай
халкъын да атын айтдырлыгъын биле
болурму эдиле? Беш сабийден анга Ауес
деген атны билипми берген болур эдиле?
Нек дегенде ол ат «сакълаучу мёлек»
магъананы тутады.
Халкъыны тарыхына, культурасына, адабиятына сюймеклигин аны аппасы Жанхот сингдирген болур, баям. Аны
аппасы адыглыланы буруннгулу адет-тёрелерин, къылыкъларын юйретип тургъанды: «Халал бол, алай къоркъакъ болма, келбетли, алай
кишилигинги сакъла. Бек башы уа – тёзюмлю, жигерли».
Оюнла бла аппасы дуния бла шагъырей этгенди туудугъун.
Ингирле бла ала «Нартла» китапны окъуп тургъандыла.
Эпосну баш жигитлери бла бирге Ауес, сермешип, биргелерине жарсып, хорламларына къууанып жашагъанды. Ауес
Абуевичге аппасы не жаны бла да юлгю болгъанды: къылыгъындан башлап, жашау жолуна дери. Аскерде къуллукъ
этгени окъуна Ауесни жашауда жетишимле болдурлугъуна
себеплик этгенди. Ол Германияда, Потсдамда къуллукъ этгенди. Битеу къыралны айланнганды. Анда болгъан тарых
эсгертмелени барын да кёргенди. Ол халкъны культурасыны
юсюнден кёп окъугъанды.
Краснодарда къырал культура институтха киргенде,
кеси сюйген адамланы ичине тюшген эди. Режиссёр факультетни тышында, ол энтта эки бёлюмге киреди – хареография
эм искусство. Окъуудан тышында, женгил атлетикадан бла
волейболдан эришиулеге къатышады. Ызы бла интернационал клубда ишлеп башлайды, бир кесек замандан аны председатели болады. Окъуу жылларында Ауесге Польшагъа
дери барыгъа тюшеди. Ол заманда кеси биле да болмаз эди,
абаданыракъ болгъанлай, саулай дунияны айланырыгъын.
1978 жылда КъМР-де республикалы халкъ чыгъармачылыкъны арасына директор этип саладыла. Анда ол бет
жарыкълы 23 жыл ишлегенди. Кёп жылланы Ауес КъМР-ни
189
Бейтуугъанланы Исмаил
маданият министерствосуну кенгешини члени болуп тургъанды.
Ол Нальчик шахарда кёп халкъла аралы конкурсла, тюбешиуле бардырып тургъанды. Ол къурагъан байрамлагъа
Сириядан, Иорданиядан, Германиядан, Югославиядан,
Франциядан, Тюркден, Адыгеядан, Абхазиядан, КъарачайЧеркесден да келип тургъандыла. Дунияны къайсы жеринден келгенле да бизде жууукъларын табып къууана эдиле.
Ауес Абуевич тюрк телевидения бла адыг тилде жерлешлерин бирси халкъла бла къоншулукъда ангылашымлы жашаргъа, бир бирни хурметлерин кёрюп жашасала сюйгенин
билдиргенди. Адыглыланы байрамындан сора Ауес Бетуганов биринчи халкъла аралы къарачай-малкъар халкъны
культурасына атап уллу байрам ётдюргенди.
Деменгили къыралыбыз чачылгъан кезиуде халкъла да
бир бирлерине къажау сюелгендиле, айырылып, кеслери
башхаладан буйрукъ алмагъан республикала болургъа сюйгендиле. Ол сагъатда Ауес бирликге, къоншулукъгъа, къарындашлыкъгъа чакъыргъанды. Адамлада ол сезимле тууар
ючюн, уллу къыйын салгъанды. Ол заманда мамырлыкъ жашаугъа чакъырыу, ол политиканы бардырыугъа кишилик,
эрлик керек эди. Чечен уруш дегенлери бизни къатыбызда
болгъанды. Ауесге уа – башха адамны ауруу жокъду. Ол хар
бир жарсыуну да кеси жюреги бла ётдюреди. Ол сагъатда да
кеси къолундан келгенни аямай, маданият бла, адабият бла
ич жылыуун берип тургъанды. Уруш бошалыр кезиуге, Чеченни халкъын кёллерин кётюрюрге мындан коллегаларын
алып, концертле берип тургъанды.
Ауес Абуевични культурагъа къыйыны уллуду. «Знаменитые люди Кавказа» деген кёп сериалы китапны хазырла
чыгъаргъаны анга шагъатды. Ауес Бетуганов халкъла араларында байламлыкъ жюрютгени ючюн, Италияны, Тюркню, Францияны, Германияны, Грецияны, Бельгияны,
Польшаны эм кёп башха къыралны дипломатияларыны
майдаллары бла саугъаланнганды. Бюгюн Ауес къарындашыбызны таныгъан кёп адам анга игиликни бла мамырлыкъны келечиси дейдиле. Бюгюнлюкде ол КъабартыМалкъарны, Къарачай-Черкесни, Адыгеяны культурасыны сыйлы къуллукъчусуду. Ингушетияны, Дагъыстанны,
Абхазияны искусстволарыны сыйлы ишчисиди. Халкъла
аралы адыг илму академияны академигиди.
Аны бла чекленип къалмай, Ауес Бетуганов поэтди.
Аны назмуларына 250 жыр орус эм къабарты тилледе жа190
«Игилик излей»
зылгъанды. Аны назмулары, француз, арап, грек, малкъар,
абхаз, чечен, ингуш, дюгер тиллеге кёчюрюлюп, жырлада
айтыладыла.
Ауес Бетугановну ариу юйюрю барды. Юй бийчеси Мария Чомаловна экономистди. Кёп жылланы КъМР-ни финансала министерствосунда уруннганды. Тамата къызы
Залина экономика илмуланы кандидатыды, унтверситетде
окъутады, жашы Заур кесини предприниматель иши бла кюрешеди. Гитче къызы Зарема уа шимал кавказ академияда
урунады.
Ауес Бетуганов игиликни, ахшылыкъны, тюзлюкню
юлгюсюдю.
191
Бейтуугъанланы Исмаил
ЭЛ АНЫ СЫЙЫН КЁРЕДИ
Кёп болмай жумуш бла
Хушто-Сырт элге барыргъа
тюшеди. Къайсы жердеча,
мында да намыслары-сыйлары жюрюген адамла бардыла.
Аладан бири Къожакъланы
Хажимуратны жашы Магометди.
Къыйынлыкъ кёрюр эмда
сынар ючюн къалмагъан эсе
да, бюгюлмегенди, тобукъланмагъанды. Аны айтханым, ма
быллай, Магометдеча, жашларыбыз саулукъда миллетибиз
айнырыкъды, ёсерикди, жашарыкъды. Къайда болса да,
кючюн-къарыуун аямагъан
ды. Кимге да узатханды къолун. Тутхан ишини чегине
жетгинчи тынчаймагъанды.
Магометге кёп окъургъа тюшмегенди. Уруш башланып,
элни хайт деген уланлары фронтха кетедиле. Гитчелей окъуна жаш Акъ-Топуракъ элини Буден¬ный атлы колхозунда
уруннганлагъа эртте къошулгъанды. Ма алай бла башланады аны урунуу жолу.
Малкъар халкъ кёчгюнчюлюк сынагъанда да, «Мерке»
колхозда ишин тохтатмагъанлай бардыргъанды. Туугъан
жерине къайтхандан сора Чегем районну телефон станциясында уруннганды, бир кюнюн да бошуна ётдюрмегенди.
Адамны къаллай болгъаны аны ишлеринде кёрюнеди. Хунерли жашыбыз бир ненча кере ЭТУС-ну бюсюреу къагъытларына тийишли болгъанды эмда «Урунуу махтаулукъну III
даражалы» ордени эм кёп майдалла бла саугъаланнганды.
– Магомет ишин тынгылы толтургъан, аны уста билген
адамды. Элде аты иги бла айтылгъанладанды. Къысха айтханда, ол асыллыкъны юлгюсюдю. Битеу да жаш тёлюбюз
ма быллайлагъа ушап, бийик жетишимлеге жетсинле. «Магомед а узакъ ёмюрлю болсун!» – дейди бир эллиси Гочаланы
Факиза.
192
«Игилик излей»
Къожакъланы Магомет талай жылдан бери пенсиядады.
Алай бош туралмагъанды. Элини жаш тёлюсю бла дайым
тюбешеди, ала¬ны халкъыбызны ахшы тёрелеринде юйретиуге тири къатышады, заманын, саулугъун аямай.
Бюгюнлюкде уа огъурлу аппа туудукъларын тюз жолгъа
сала, кюнлерин, кечелерин асламысын ала бла ётдюреди.
Аны битеу да учхунлары 30-гъа жууукъ боладыла.
– Ала бизни къууанчларыбыздыла, жубанчларыбыздыла, – дейди ол. – Эштада, анстан айта болмазла: «Сабийлеригизден къууаныгъыз», – деп.
Ёз балалары, туудукълары, аладан туугъанла да аппалары бла ёхтемленирге боллукъдула. Алай ол кесин бир заманда да кётюрмегенди, аперимлик да излемегенди. Ол угъай,
аны ёшюнюнде къырал саугъаларында кёрмезсе.
Бу суратдагъыла жаланда жартысыдыла. Жашау тапкасында кёп къыйынлыкъ кёрген, сынагъан адам аладан да
уллу, сыйлы саугъагъа жамауат анга берген хурметни санайды. Эллилерини жарыкъ ышарыулары бу огъурлу кишиге
неден багъалыдыла.
Суратда: Магомет туудугъундан туугъан Умар бла.
«Заман» газет, 10 август, 2016 ж.
13 Бейтуугъанланы Исмаил
193
Бейтуугъанланы Исмаил
САБИЙЛЕГЕ КЕРТИ СЮЙМЕКЛИК БЛА
Кёп болмай мен эки жыл
жюрюп, намысха, къылыкъгъа, адет-тёреге юйренип кетген
сабий садыма баргъанма. Мени
воспитательлерим бек жарыкъ
кёргендиле, садда сабийлерини
юсюнден хапар айтып, ала не
бла кюрешгенлерин билдиргендиле.
Тёбен Чегемни мектебинде
сад къуралгъанлы жыйырма
жылдан артыкъ болады. Анда балала эки къауумгъа юлешинедиле: уллу къауум эм орта. Биринчини юйретиучюлери
Хочуланы Азиза, Хитиланы Лейля эм Къудайланы Раметадыла. Экинчини уа – Туудуланы Марина, Улбашланы Залина эм Байсолтанланы Тамара.
Бу учрежденияда балала ФГОС программа бла 1-чи
классха хазырланадыла. Ала суратла ишлейдиле эм жазаргъа, окъургъа юйренедиле.
Балала бла ишлеген къыйынмыды деген сорууубузгъа
юйретиучюледен бири Азиза Юсюповна: «Угъай, мен аланы
бек сюеме, ол себепден къыйынлыгъын да сезмейме. Адам
ишине кёлю бла берилирге керекди. Мында уруннганла барыбыз да кюч-къарыуубузну аямазгъа кюрешебиз. Араларында осал къылыкълы жокъду, бары да игидиле. Биз ала
бла бек къууанып жашайбыз», – дейди.
Туудуланы Марина да ол сёзлеге: «Былай алып къара
гъанда, ишибиз тынч тюйюлдю, алай мен аны бек жаратама.
Гитчечиклени арасында не ауур зат да женгил баргъаннга
ушайды. Кеслерин да тийишли билим алыргъа, адет-тёреден
хапарлары болурча отерге кюрешебиз. Сёз ючюн, музыкадан
устазыбыз Жабелланы Зубайда жырларгъа эмда тепсерге
юйретеди аланы», – деп, шагъатлыкъ этеди.