Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 35

къарачайлылагъа буюрулгъанны башха
халкълагъа, артыкъсыз да черкеслилеге,
ашата турадыла. Нанак бла арабыз
аманнга кетгенди – ол партияны област
комитетини экинчи секретары
болгъанлыкъгъа, къуллугъу уллу
болгъанлыкъгъа, тау эллени сагъышын
этмейди, мен айтханны къулакъгъа
алмайды.
- Да аны уа билеме, биз эшелонладан
тюшген сагъатда, «эллеригизге
бармагъыз, Черкесск тёгерегинде
тохтагъыз» деб кюреше эди. Ол сагъатда
огъуна ачыкъ айтхан эди тау эллеге
болушлукъ къыйналыб джетерин.
- Бу бирикген Къарачай-Черкес област
къуралгъаныны бизни халкъгъа
хайырындан зараны озаргъа ушайды.
Былай барыб турлукъ болса.
- Да Къарачай област ызына нек
къуралмай къалды да?
- Аны уа Нанакга сорургъа керекди. Мен
билген – Хрущевну огъайы болмагъанды.
Ишни бузгъан Суслов болгъанды. Алай а,
Черкес областны тамадасы Бузданов,
бизни Нанак бирикген областны
къуралырына разы болмасала – энчи
Къарачай областыбызда джашаргъа да
болур эдик. Не медет, энди биз
тюрлендираллыкъ иш тюлдю бу. Андан эсе,
сени джарыллыгъынга къарайыкъ.
Сау болсун Басханукъ, къагъытланы
джарашдырыргъа, джууаблы
къуллукъчулагъа тюберге болушду. Ёзге,
Дженгил ненча кере келди, кёб
къуллукъчу бла къызырышды, алай болса
да, кърал буюргъан болушлукъну элине
юзалды. Нанак бла уа бир кере да
тюбемеди, алай а, ол болушхан къой,
чырмау болгъанлай турду. Дженгил артда
ангыларыкъды, черкесли Бузданов да,
къарачайлы Нанак да Сусловну
политикасын бардыра, Къарачай
халкъгъа, Къарачай джуртха къаллай бир
къыйынлыкъ салгъанларын.
5
Бир кюн Нанакга бир саубитген, омакъ
кийиннген бир адам салыб келди. Нанак
джыйылыуну бардыра тура эди да,
къагъытчы тиширыуну «сакъласын бираз»
деб, къайтарды. Бир такъыйкъадан
«районну джангы тамадасыма,
джыйылыугъа къошулайым» дейди деб,
кирди биягъы къагъытчы.
Дженгил «бу чамчы уа ким болду экен?»
дей, кабинетден чыкъды. Ийнеле
чанчылгъанча, эки къара огъурсуз кёзге
тюртюлюб, «Гоги?» деб, аллына атлады.
Къучакълашдыла. Тутмакъда беш джылны
бирге болгъан эбзе шохуна мардасыз
къууанды. Аны да алыб, ызына кирди.
Танышдырды джыйылгъанла бла.
- Он джыл мен бу адамны кёрмегенли. Биз
да билмегенлей, районнга тамада
болгъанма дейди кеси да.
Гоги ышарды.
- Тюздю. Район тамадама, алай а, сизни
районнга тюл, кесибизни районнга.
Ауушдан аугъанлай, Тау Артына,
Гюрджюстаннга ётесиз. Билесиз,
алайларын. Биринчи кёрюннген тау элле
мени районума къарайдыла. Дженгилча,
элге тамада болуб турдум, энди районнга
башчы этгендиле. Тау эллерибиз мал бла
кюрешедиле.
- Алан, къонакъгъа талай соруу берирге
боллукъмуду?- анасы эбзе тиширыу
болгъан ферма тамада Джанболат
Дженгилге къарады.
- Сорууум а неди: бизде хар бир юйню бир
ийнек, бир тана, беш къой тутаргъа
эркинлиги барды. Ол а джукъ да тюлдю,
артыкъсыз да кёб башлы юйюрге. Сизде да
алаймыды джорукъ?
- Огъай, бизде закон башха тюрлюдю.
Бизни элле да сизникине ушаш тик
джерледе орналгъандыла. Алайдан адамла
кетиб къалмаз ючюн, кёбюрек мал
тутаргъа мадар барды. Кёбюрек дегеним:
юй башындан он ийнек, джюз къой, бир ат
тутаргъа кърал эркинлик бергенди.
Андан асламыракъ тутханнга да мен
джукъ айтмайма – эт, джюн бары да
къралгъа барады. Къонакъгъа келсегиз
кёрюрсюз, эбзеле къалай
джашагъанларын.
- Алай къалай болады? Бир къралда, бирча
тау джерледе эбзелени бурун замандача
кеслерини мал сюрюулери барды, бизде уа
бир ийнек, беш къой деб турадыла. Алай
къалай болады, Дженгил?
Бу соруугъа Дженгил не джууаб этерик
эди? Алай болса да айтды:
- Джамагъат, терслик кесибиздеди. Биз
даулай билмейбиз. Дауларыкъла, халкъны
къайгъысын этерикле – оноуда
тургъанладыла. Ала уа, халкъ къайгъылы
тюлдюле. Кёресиз, сюргюнден келген
халкъгъа кърал буюргъан болушлукъну да
табдырмай къыйнайдыла. Бизнича
къыйынлыкъ да кёрмеген, бизнича тау
джерде джашагъан эбзелеге къаллай
эркинлик берилиб турады. Бизни
тамадала да къралны башчыларына
айтсала, бизде да болум башха тюрлю
боллукъ эди. Не этейик, джокъду аллай
тамада бизде.
- Дженгил, сени этейик тамада,- деди
къайсы эсе да элчиледен бири.
Дженгил кюлген да этиб, джууаб
къайтарды:
- Тамадаланы башындан саладыла,
билесиз. Мени тамада этериклери
джокъду, бу къуллугъумдан да
чыгъарабыз деб кюрешиб турадыла.
Былайда да кёбге къойгъа эдиле...
- Ишинг былайда болмаса, мен бизде
табарма сеннге иш,- деди Гоги.
Дженгил, джыйылыуну джабыб, къонакъны
сыйлар къайгъыгъа кирди.
6
Арадан бёлек джыл озду. Къала Тюбю элни
хапары бютеу Къарачайгъа джайылгъаны,
анда джашау башха тюрлюдю деб, халкъ
ары кёчерге кюрешгени областны
совет-партия башчыларын сескекли
этгенлей турады. Дженгил а, эл тамада
болгъан кёзюуюнде, не къадар халкъгъа
джараб къалыргъа излейди. Ол элинде
этдирген затла башха тау эллени
биринде да этилмегендиле. Мазаллы школ,
уллу эл библиотека, Джарыкълыкъ къала,
сабийле тутушха, боксха юрене турурча
Спорт къала – барын ишлетген
Дженгилди. Къонакъ юй ишлетгенинде уа
– аллында чарлагъанла да артда
ангыладыла – элге келген кёб эди, кимни
болса да юйюнде къалыб джунчутхандан
эсе, къонакъ юйде къалыргъа разыла аз
тюл эдиле. Элни кёбюсю огъай дей
тургъанлай, джарагъан хамам да
ишлетгенди Дженгил. Хамамны эркиши,
тиширыу бёлмелери, ючюнчю бёлмесинде
уа – быргъыла бла нарзан тартдырыб,
нарзан ваннала салдыргъанды. Элни
арасында нарзан ичерге джер да
джарашдыргъанды. Элчиледе мал кёб
болгъаны себебли, джау-бышлакъ завод
къурдургъаны – артыкъ да халкъгъа
хайырлы болгъанды. Эм уллу джетишимине
уа – аланы тюл – башха затны санайды
Дженгил. Ол да неди десенг – эл юйледе
шахар фатарлада болгъан таблыкъла
болур ючюн, индекле къаздырыб, быргъыла
тартдырыб, канализация этдиргенди.
Джангыз газ тартдырталмай, сёзюн
ётдюралмай кюрешеди. Эм уллу проблема
уа – джер къытлыкъды. Джетген
джашлагъа юйлениб, юй-юйдеги къурар
ючюн, мекям ишлерге джер керекди.
Совхоз джерден кесиб берирге
къоймайдыла, алайсыз а джер къайда?
Буду эм уллу проблема, ёзге ёзенни
узунуна джерлени чача-чача барады
Дженгил. Областны башчылары да
чамлана-чамлана, тёзе барадыла, ёзге
бир кюн аны эл тамада къуллукъдан
чартлатырыкъларын биледи Дженгил.
Бардыла Дженгилни муратлары. Алай а,
Дженгилге къаршчы кюрешгенле эл ичинде
да бардыла. Аладыла ёрге тарыгъыу
къагъытла джазгъан, тил этген,
комиссияланы келтиртген. Олду аны
кёлюн аман этген. «Бир-бирлеге игилик
джарашмайды»,- дегенлери да болгъанды.
Бюгюн райондан сёлешгендиле: «Къралны
башындан, партияны Ара Комитетинден
бирлешген комиссия келгенди. Сюргюнден
къайытхан къарачайлыла къалай
джашагъанларын кёрюрге излейдиле.
Аланы алыб, тамбла областны башчылары
сени элинге келликдиле. Элни
кёргюзтюрге, къонакъланы сыйларгъа да
хазыр бол».
Биледи Дженгил къонакъланы аны элине
нек келтириучюлерин. Башха элле аякъ
юсюне туралмай къыйынлашадыла алкъын.
Къала Тюбюнде уа болум башхады –
ёргеден келгенлеге бу элни кёргюзтюб
баш алыучандыла областны башчылары.
Дженгилни орнундан чыгъармай, тёзе
тургъанлары да аны ючюндю.
7
Комиссияны джол усталыкъ этиб, алыб
келген Нанак кеси эди. Башха кёзюуледе
ол былайда кёрюннген да этмейди,
Черкесскде Дженгилге тюртюлгени болса
да, башын силкиб ётюб кетиученди. Бюгюн
а, тюлкюлениб, ышарыб, къонакъланы
Дженгил бла танышдырады. «Москвадан
келген делегацияны башчысы, партияны
Ара Комитетини миллет соруулагъа
къарагъан комитетини тамадасы Исаак
Моисеевич» деб, Нанак эм алгъа
джыйылгъанланы аны бла танышдырды. Ол
а, Дженгилни тартыб къучакълады да,
Нанакны эсин алды. Нанак къой, Дженгил
да джунчуду – элинде эски лагерь
тенгин кёрюрме деб, акъылына къайдан
келлик эди.
Къонакълагъа элни кесин, мюлкюн да
кёргюзтюб чыкъгъандан сора, Исаак
Моисеевич элчиле бла тюбеширге разы
болду. Эл Советни джангы мекямында, иш
этиб аллай уллу джыйылыулагъа
джораланнган залда башланды тюбешиу.
Дженгил кетген кюн башха тау эллеге
билдириб, аладан да бирер-экишер адам,
шош келиб, «Москвадан келгенлеге бир
тюбер онг болса уа, джарыллыгъыбызны
айтыр эдик» деб, сакълаб тургъандыла.
Тамадалагъа дауларын айтыргъа
хазырдыла энди.
Президиумда, къызыл джабыулу масаны
узунуна тизилиб олтургъандыла
къонакъла. Дженгил джыйылыуну ачыб,
сёзню Нанакга берди.
- Джамагъат! Сыйлы къонакъла къралны
башындан келгендиле, совет-партия
башчылыкъны джууаблы
къуллукъчуларыдыла,- Нанак халкъны ала
бла танышдырыб, сёзюн андан ары
бардырды. - Сталинни заманында
сюргюннге тюшген, 14-джыллыкъ ссылкадан
коммунист партияны, совет даулетни
оноуу бла ызына къайытхан къарачай
халкъ, къралны болушлугъу бла туугъан
джеринде орналыб, аламат джашаб
башлагъанды. Бюгюн къонакъла кеслери
кёрдюле биз къалай айныб
баргъаныбызны. Бизни разылыгъыбыз
чексизди партиягъа, совет хукуметге.
Джыйылгъанла харс къакъдыла. Нанак, ол
харсла бла кёллениб, сёзюн созарыкъ
болур эди, Исаак Моисеевич бёлмесе.
- Сау бол, Нанак джолдаш. Мадар бар эсе,
сёзюгюзню къалгъанын артхаракъ
айтырсыз, уруннган халкъны кесини
ауузундан бир эшитейтик джарсыуларын,
къайгъыларын, разылыкъларын да.
Нанак Дженгилге «бардыр джыйылыуну,
кесинг билесе кимлеге сёз берирге
кереклисин» дей, Исаакны къатында
шиндигине олтурду.
Дженгил а биле эди кимлеге сёз берирге
кереклисин. Алай болса да, айыра турмай,
ал сафда къолун ёрге тутхан Къадаугъа
берди сёзню. Сорууланы ол туура алай
кёнделен салыр деб, Дженгилни да келмей
эди эсине. Тыяргъа умут этди, ёзге Исаак
Моисеевич «бёлме, айтсын» деди.
- Да сыйлы къонакъла, къыйынлыкъдан
къутулуб, джуртуна къайытхан къарачай
халкъны турумундан тюз хапар билирге,
къралны башына да тюзюн билдирирге деб
келгенсиз сора. Алай эсе, бу элни кёрген
бла сиз джукъ да биллик тюлсюз. Бу элден
къалгъан тау элле не оюлуб турадыла,
неда аякъ юсюне сюелалмай кюрешедиле.
Мен кесим Хурзукчума. Анда джашау этген
бек къыйынды. Кърал джанындан бир деб
бир болушлукъ джокъду. Мадарсыздан бу
элге джанлагъанма.
- Ётюрюк сёлешмегиз. Бу эл – Къала Тюбю
– къалай эсе, къалгъан элле да
алайдыла. Кърал барыгъызгъа да бирча
болушлукъ этеди. Джангыз, бу элни
башчысы башха эллени башчыларыча
болмай, элине къайгъыра биледи.
Хурзукну башчысы сизге кереклисича
къайгъырмай эсе, аны бизге билдирмей
нек тургъансыз?- Нанак ачыуланаракъ
сёлешди.
Ёзге Къадау джунчумады.
- Областха джаза, айта безгенбиз. Мен
айтхан алдауукъду дей эсегиз –
комиссия айлансын да тау эллени барына
къарасын. Былайда башха элледен адамла
да бардыла. Соругъуз алагъа да,- дей,
олтурду.
- Къайсы элледен бардыла адамла
былайда?-деб сорду Исаак Моисеевич.
Архыздан башлаб, Тебердиге дери 9-10 тау
элни келечиси ёрге турду. Хар бири
кесини элини хапарын айтды. Барында да
хал бирча: Москвадан келген ачханы тау
эллеге джетдирмейдиле. Сюргюнден
къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан
ачханы-болушлукъну тау элле къараб да
кёрмегендиле. Азияны тюзлерине атылыб
къалгъанларында, кеслерине мадар
этерге кюрешгенча, джуртларына
къайытханларында да, башларына алай
мадар этерге кюрешген зауаллы
къарачайлыла!
Кеси кёб къыйынлыкъ кёрген Исаак
Моисеевични бети тюрленди:
- Нанак джолдаш, къарачайлыла
джуртларына къайытханлы ненча джыл
болду, была уа алкъын эс джыялмай
турадыла. Кърал сюргюнден къайытхан
къарачайлылагъа деб буюргъан ачха
къайры кетди? Къайсы эсе да айтхан а:
«талай къарачай эл оюлгъаныча турады.
Инфраструктура къурамай, къалгъан тау
элледен да халкъ кетерча этиб
кюрешедиле. Амалсыздан, бу элге
кёчгенле кёбдюле». Къалай болады алай?
Бу адамланы айтханларына джууаб
бераллыкъмысыз?
Нанак къызара, къарала, трибунагъа
чыкъды.
- Джамагъат, мен сизге 1957-1958 джыллада
айтыр керекли къоймагъан эдим –
таулагъа илиниб айланмагъыз да,
тюзледе тохтагъыз деб.
Залдан къайсы эсе да аны сёзюн бёле,
сыбыртхы таууш этдирди:
- Да тюзледе тохтарыкъ болсакъ, Азиядан
нек къайытхан эдик да? Биз туугъан
тауларыбызгъа, эллерибизге
къайытханбыз. Сиз а, бизге болушур
орнуна, заран болуб турасыз. Кърал
бизге джоралагъан ачха, болушлукъ
бизге нек джетмейди?
Къалабалыкъны кючден-бутдан тохтатды
Дженгил. Акъыллы Исаак Моисеевич
болумну ангылады. Нанакны бусагъат
пара-чара этериклерин сезди. Аны
себебли Дженгилден эркинлик алыб, ёрге
турду.
- Салам алейкум,- деб, башлады да сёзюн,
джыйылгъанла разы болуб, харс урдула. –
Энди былай этейик. Сиз Нанакны
терслейсиз бютеу гюнахлада. Тюзсюз, ол
партияны обкомуну экинчи секретарыды
– къарачайлыладан эм уллу къуллукъда
тургъан олду. Сизге ол джан аурутмаса,
ким аурутурукъду? Алай а, Нанакны
айтханында да бир тюзлюк барды – ол да
неди десегиз – эл башчылада да барды
гюнах. Къала Тюбю эл башха тау элледен
да мийигирекде орналгъанды. Алай а,
къарагъыз, къалай айныгъанды эл. Быллай
эллени , быллай юйлени, быллай
мекямланы мен тюзледе да кёрмегенме. Бу
барысы да элни башчысы Дженгилни
кючюнден болгъанды. Дженгил этгенни
сизни башчыла нек эталмайдыла?
«Терслик балтада, сабда да» дегенлей,
терслик кесигизде да барды. Къралдан
болушлукъ джокъ эсе, партияны Ара
Комитетине Москвагъа нек
джазмагъансыз? Мен бери тебрей, бютеу
къагъытлагъа къарагъанма – бир
тарыгъыу къагъытха тюртюлмегенме.
Партия, хукуметни башчылары негиз да
табды деб тургъандыла. Иш а алай тюл.
Энди былай этейик. Бу ыйыкъны тау
эллеге айланыб, хар нени кёзюм бла
кёрюрге излейме. Ыйыкъны аягъында уа,
ма бу залда джангыдан джыйылайыкъ. Ол
кюннге айтыр заты болгъан къагъытха
тюшюрюб келигиз.
8
Нанак къонакъланы областны аралыгъына
элтирге изледи, ёзге Исаак Моисеевич
Къала Тюбю элни къонакъ юйюнде
тохтаргъа оноу этди. Нанакга да «сен
ишинги джарсытма. Дженгил
айландыраллыкъ болур бизни тау эллени
барына» деб, ол излемесе да, къатыракъ
айтыб, андан айырылды.
Нанак, машина аны тюл, ол машинаны
кёлтюрюб келгенча, хырылдаб чыкъды
кабинетине. Сора, арам-къарам этмей,
Сусловгъа телефон этди.
- Михаил Андреевич, сизден келген
комиссияны тамадасы Исаак Моисеевич
кесин бизге джараулу джюрютмейди.
Партияны обкомуну сыйын тюшюрюрге
башлагъанды. Талай тау элден адамла
анга тюбеб тарыкъгъандыла, кърал
буюргъан ачха тау эллеге джетмейдиле
деб. Сиз къатышмасагъыз, табсыз
болургъа боллукъду.
- Нанак, комиссия адамла бла тюбеширге
деб баргъанды. Аны борчу олду. Ол
себебден, комиссияны ишине киши чырмау
болмасын. Исаак Моисеевич керти
коммунистди. Хрущев джолдаш да анга бек
ышанады. Сен къайгъы этме. Сыйыгъыз бар
эсе, сыйыгъыз тюшерик тюлдю. Адамла бла
ушакъ бардыра турама, телефон бла кёб
сёлеширча тюлме. Тамбла, бирсикюн
дегенча Москвагъа келсенг, областха не
бла болушаллыгъыбызны юсюнден
сёлеширбиз. Эсен кёрюшейик.
Нанак ангылады: Суслов телефон бла
сёлеширге излемейди. Алай эсе,
Москвагъа учаргъа керекди. Тамбла
огъуна. Бир къауум къагъытны ала
барыргъа деб, масасына къабланды.
9
Исаак Моисеевич Дженгил бла бирге тау
эллеге айланыб чыкъды. Джазыкъсыннган
огъуна этди адамланы: сюргюнден
къайытыб, дагъыда хар нени кеси кючлери
бла ишлерге кюреше. Кърал буюргъан ачха
былагъа нек джетмегенин да ангылады.
Областны башчылары Сусловну таша
буйругъу бла къарачайлыланы таулагъа
иймей, Черкесскни тёгерегинде тюзледе
тыяргъа излегендиле. Не да этиб,
къарачайлыланы туугъан тауларына
иймей, тюзледе къалгъан халкъла бла
къатышдырыб, ассимиле этер дыгалас.
Тауланы уа солуу юйледен толтурургъа.
Алай а, къарачайлыланы тау эллеринден
тыялмагъанларында, алагъа болушлукъ
этмей, джашауларын азабха бургъандыла.
Къарачай халкъ кесин джашата келгенди
къачан да. Ёмюрден бери да халкъны
джашатхан малчылыкъ эди. Мал тутаргъа
къоймагъанлары бютюн да бек
джунчутханды Къарачайны. Бир ийнек, бир
тана, беш къой алты-джети адамдан
къуралгъан юйдегини несине джетсин.
Гюрджюню тауларындача, он ийнек, джюз
къой, бир ат тутаргъа эркин этселе эди
– Къарачай бурунча айныб, бай болуб
кетер эди. Малны эти, къойну джюню –
бары къралгъа барлыкъ эди. Ёзге, бу
джергили властла Къарачайны айнытыр
джанындан тюл, къурутур джанындан
кюрешедиле. Адамлагъа юй ишлерге джер
да бермейдиле. Джашларын юйлендириб
бир джанына чыгъарыргъа да мадарлары
джокъду адамланы – юй орунла бермейди
кърал. Аны себебли 40 джыл болгъунчу
турадыла юйленмей къарачай джашла.
Дуния бла бир къыз эрге чыкъмагъанлай
къалады. Алай бла, халкъны саны ёсген да
азгъа айланнганды. Халкъ элледе
джашаялмай, тёбенлеге саркъарча этиб
кюрешедиле. Буду област башчылыкъны
политикасы. Ол политика уа башындан –
Сусловдан келеди. Суслов бир джанына
болмаса, Къарачай бир игилик кёрлюк
тюлдю.
Исаак Моисеевич тау элледе халкъны
джашауун кёзю бла кёрюб, тюшюндю:
эллени келечилери айтхан тюз эди.
Дженгил да кёб затны ангылатды.
Москвагъа кетерини аллы бла Дженгил
бла бетден бетге деменгили сёлешди.
- Энди Дженгил былай этейик. Москвагъа
келгенлей, Хрущев бла тюбеб, сизни
областны, къарачай халкъны юсюнден
сёлеширикме. Нанакны орнуна тыйыншлы
адам биле эсенг, аны сагъышын да этейик.
Областыгъызны башчылыгъын Сусловну
адамларындан къутхармасакъ, иш
тюзеллик тюлдю. Сен областда тамада
къуллукъда ишлеб, тёгерегинге да
кесингчаланы тартсанг эди... Алай а,
палах, сени баш билиминг болмагъаны,
партшколаны бошамагъанынгды. Аны
себебли, билимли джаш къауумдан
кесинге ушашланы таб, аланы баш партия
школлагъа джарашдырайыкъ. Къолумдан
келген сагъатда сизни халкъгъа ёкюл
болаллыкъ тюз джашлагъа болушургъа
боллукъма. Хы, сорургъа унутуб турама,
китаб-зат дегенча джукъ джазамыса?
- Хапарладан куралгъан бир китаблыкъ
затым барды. Басмагъа хазыр этгенме.
Ёзге аны басмаларгъа кишини таукеллиги
джетмез. Лагерлени, сюргюнню –
айтыргъа кесими джашаууму юсю бла
халкъыбызны къадарын кёргюзталгъанма
деб турама.
- Аламат. Къолума тутдурчу бери. Мен
анга кесим редакторлукъ да этиб,
Москвада дженгилде чыгъарырма.
- Китаб къалай болса да, къарачай халкъ
автономиясыз нек къалгъанын, кърал
берген болушлукъ да къарачай халкъгъа
нек джетмегенин бир билсегиз; ол затда
терсликлери болгъанланы да джууабха
тартарча бир эталсагъыз... Сора,
къарачай халкъ айныр ючюн не этерге
кереклисини юсюнден былайда оюмларымы
джазгъанма. Къысхасы бла айтайым.
1.Къарачайлыла ёмюрден бери да
малчылыкъ бла джашай келгендиле. Тау
элледе, Гюрджюню тау эллеринде тенгли
(10 ийнек, 100 къой, бир ат) бир мал
тутаргъа кърал джанындан эркинлик
керекди. Аныча магъаналы зат – элчиле
заманында сабийлерин
юйлендиралмайдыла. Джаш адамлагъа юй
ишлерча джер орунла бермейдиле. Бу зат
халкъны сан ёсюмюне чырмау болуб
турады. Бу затлагъа къаралса, халкъ,
къралдан чыкъ болушлукъ болмаса да,
аякъ юсюне турлукъду. Табыракъ
джерледе, джау-бышлакъ заводла, джюн
фабрикала ишленселе, уллу хайыр
тюшерикди, адамлагъа ишлер джер да
боллукъду. Район аралыкълада уа
промышленность предприятиеле болургъа
керекдиле. Инфраструктура болмай, тау
элле айныяллыкъ тюлдюле. Оюмларымы
къагъытха тюшюргенме.
2. Экинчи папкада окъуу-билим-культура
джаны бла не этилирге кереклисин
джазгъанма.
- Дженгил, мен рахат барын да окъурма,
къолдан келгенни аярыкъ тюлме.
14-джыллыкъ джуртсузлукъ сынагъан
халкъыгъызны проблемаларын мен бек
ариу ангылайма. Хрущев бла арам игиди –
халкъыгъызгъа болушаллыкъ болурма деб
турама.
Дженгилни кёлю кёлтюрюлдю. Исаак
Моисеевич кетгенден сора да, иги кесек
заманны къанатланыб айланды. Бютеу
муратлары толуб, тау элле джашнай
тургъанча кёрюндюле кёзюне.
10
Сусловну дачасында олтурады Нанак. Бир
джукъ джашырмай, бютеу къайгъысын
джарашдырыб хапарлайды анга.
- Михаил Андреевич, сизни бир сёзюгюзню
джерге тюшюрмей тындырыргъа кюрешебиз
Къарачай-Черкес областда. Къарачай
областны ызына къурауну юсюнден пункту
болгъан Указны халкъ кёрмезча,
билмезча джашырдыкъ. Сюргюнден
къайытхан къарачайлыланы туугъан тау
эллерине джибермей, тюз джерледе,
Черкесск тёгерегинде тыяргъа кюрешдик.
Тохтамай, тау эллерине къайытханлагъа
кърал джанындан болушлукъ этдирмей,
инфраструктура къурамай, кеслери
элледен кетерча этебиз. Ишлерге иш
орунла къурамасакъ, сюрюрге джер
бермесек, мал тутаргъа къоймасакъ –
элледен кетмей не этерикдиле. Кете да
барадыла. Бу барыудан барса, бир элли
джылдан джангыз бир тау эл да къаллыкъ
тюлдю. Къарачай халкъ чачыллыкъды.
Джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областда
ассимиле боллукъду – къаллыкъ тюлдю
тили да, кийик адетлери да.
- Аперим, Нанак. Орус адамла уа кёб бола
барамыдыла?
- Хоу. Промышленность предприятиеле
ачханыбыз сайын, аланы ишлегенлени да,
алада ишлериклени да кёбюсюн Орта
Россиядан келтиребиз. Фатарла да эм
алгъа алагъа беребиз. Алай бла орусну
саны ёсе барады.
- Аламат. Бизни политикабызгъа тыйгъыч
болгъан бармыды?
- Хы, келгеним да аны ючюндю. Къала Тюбю
деб эл барды. Аны башчысы Дженгил деб
бир къутсуз, 20 джылны лагерледен
чыкъмагъан биреуленди. Халкъны терсине
айландыргъан олду. Совхозну джеринден
кесиб, адамлагъа юй тюбле береди.
Артыкъ мал тутаргъа къояды. Элде не
тюрлю таблыкъла къурагъанды. Таб
Къонакъ Юй да ишлетгенди. Сизден келген
комиссия да ол къонакъ юйде тохтаб, тау
эллеге айланнганды. Палах, комиссияны
тамадасы Исаак Моисеевич деб бир
чууутлу, Дженгилни лагер шоху болуб
чыгъады. Чачылыб баргъан эллени
келечилерин джыйыб, ол Исаак деген бла
тюбешдиргенди. Ала да «кърал
буюрулгъан ачха тау эллеге берилмейди»
деб тарыкъгъандыла. Комиссия тау
эллеге айланыб, элле айнырча мадарла
къуралмагъанын кёргенди. Энди
партия-хукумет башчылыкъ аланы
отчетларына тынгыласа, бир къауумну,
мени да – башыбыз чортларгъа
боллукъду. Алай демек, Къарачай-Черкес
областны башчылыгъында сизни
адамладан киши къалмазгъа боллукъду.
Ол заманда сиз бизни юсюбюз бла
бардыргъан политика тохтаргъа
боллукъду.
- Боллукъду, боллукъду деб, аман аууз
ачыб турма,- Сусловну ауазы тюрленди. –
Исаак Моисеевични мен иги билеме, кеси
айтханны айтыб тургъан бир адамды. Алай
болса да, сен къоркъар зат джокъду.
Ызынга къайыт да, рахат ишлей бер. Эм
алгъа ол Дженгил дегенинги ишинден
чыгъарыгъыз. Къралны законуна чюйре
ишлери бар эсе, аны эл башчылыкъдан
тайдыргъан къыйынмыды? Мен партияны
обкомуну биринчи секретары бла
сёлеширме.
- Сора, къоркъуу джокъду меннге, мени
ишиме.
- Джокъду, сени таянчакъ шиндигингден
къобараллыкъ кюч джокъду,- Суслов
кюлген маталлы бир таууш этди.
- Алай эсе уа, мен алкъын
къарачайлылагъа кёргюзтюрме ким
болгъанымы,- деб, джумдурукъчугъун
хауада къымылдатды Нанак.
Биразны тынгылаб турдула экиси да. Сора
Суслов сорду:
- Нанак джолдаш, къарачайлылагъа былай
тиш къысыб тургъанынгы кёрсем, сен
къарачайлы болмазмыса дерим огъуна
келеди.
- Тюз ангылагъансыз, Михаил Андреевич.
Мени ата-бабам Къабартыдан урланыб
келгендиле. «Къабарты халкъдан
болгъаныгъызны унутмагъыз деб», осият
эте кетгендиле.
- Сора, Нанак джолдаш, урланыб келген
ата-бабанг ючюн къарачайлылагъа дерт
джетдиресе.
- Огъай, Михаил Андреевич, мен сизни
политикагъызны бардырама джангыз.
Суслов бла Нанак бир-бирин
ангылагъанларына разы болуб,
къучакълашыб айырылдыла.
11
Нанак областха къайытыр къайытмаз,
кесини эм уллу ишине Дженгил бла
кюрешиуню санады. Дженгилни ишине,
мюлкюне къарай, комиссия ызындан
комиссия келиб башлады. Элде
джашагъанлада да тилчиле табылдыла.
Нанак къурагъан комиссияла нени
ачыкъладыла:
1.Элчиледе 30 къою, 2-3 ийнеги болмагъан
джокъ. Кёбюсюню бачхалары 30 сотухну
тёгерегниде. Кърал берген эркинлик а –
5-6 къой, бир ийнек, бир тана; 15 сотух да
бачха.
2.Энчи юйле – кърал мекямла кибик. Эки
къатлыла, таб юч къатлыла да бар.
Кёбюсюню башлары акъ къанджал бла
джабылыб. Акъ къанджал а энчилеге
сатылмагъаны белгилиди.
3.Мазаллы школ, Спорт къала, Джарыкълыкъ
Юй, Хамам, Къонакъ юй... Быланы барын да
къысха заманнга ишлер ючюн къаллай бир
джоюм керекди.
4. Совхоз джерден кесиб,
джорукъсуз-эркинликсиз адамлагъа юй
орунла бергенди Дженгил.
Комиссияла Дженгилге илинир затла
табдыла. Сюдлюк-джоллукъ этдиле
Дженгилни. Дженгил мадарсыз болуб,
Исаак Моисеевичге сёлешди.
- Бир кесек тёз. Нанак кёб турмай
сокъуранныкъды.
Талай кюнден огъуна, бютеу
терслеулерин да тохтатыб, Дженгилни
биягъы ишине эркин этдиле. Бир айдан а
Дженгил газетде окъуду: «ишинде
кемликле джибергени ючюн, партияны
обкомуну экинчи секретары Нанак
къуллугъундан чыгъарылады».
Къууаннгандан андан арысын да окъумай,
юй бийчесине таууш этди: Сусловну къулу
къуллугъундан атылды. Ючюнчю сыныфха
бара тургъан Сабыр, джетиб, газетни
къычырыб окъуй тебреди: «ишинде
кемликле джибергени ючюн, партияны
обкомуну экинчи секретары Нанак
къуллугъундан чыгъарылады. Аны орнуна
Къанджалов тюшеди».
Дженгилни бети да, ауазы да тюрленди:
- Сен нелени окъуйса? Къайда былай берчи
газетни.
Кертиси да алай. «Отдан чыкъ да
джалыннга» деб, кёресе бу ишни. Андан
эсе Нанак тургъа эди. Бу Къанджал бизни
кёрюб болмагъан адамды. 1957 джыл ол
комсомолну обкомуну биринчи серкетары
эди – къарачайлыланы Тебердиге иерге
унамай къаллай бир кюрешген эди.
Башыбызгъа палах алдыкъ. «Мюйюз
салдырама деб, къулагъын кесдирген
эшеклей» болубму къалдым. Бу Къанджал
Нанакдан окъуулуду, ауузлуду, итди.
Нанакдан джюз къатха да къоркъуулуду.
Хай-хай» деб, Дженгил, Исаак
Моисеевичге дагъыда бир сёлеширге
таукел болду.
- Исаак Моисеевич, не этесиз, саулукъ
къалайды?
- А, Дженгил шохум, сени бла кюреше
болмазла энди.
- Да, хоу, Нанакдан халкъгъа заран
джетмезча этгенсиз. Биз бек разыбыз
сизге. Джангыз аны орнуна тюшген андан
да аманды. Хоу, Къанджаловгъа айтама.
- Дженгил, кесинг сагъыш эт, бирин
къоратыгъыз деб тилеб, дагъыда,
экинчини да – Нанакны орнуна джангы
тюшгенни – къоратыгъыз деб къалай
сёлешейим? Биразны сабыр эт. Бираз
къарайыкъ. Чыртда болмаса, бир мадарла
этербиз. Рахат бол. Къучакълайма. Юйде
салам айт. Китабынгы китаб басмагъа
бергенме. Хапар билдирирме. Сау къал.
Эсен кёрюшейик.
Дженгил юйню тюбюнде ары бла бери бара
мурулдады: «Кёрейик. Къурчдан
къутулгъан, къанджалдан да
къутулурбуз. Джангыз Исаак Моисеевич
ишинден кетмей тура турса».
БЕШИНЧИ БАШЫ
1
Алай а, Дженгилни эсине келмеген иш
болду. 1964 джыл сусловчу къауум Хрущевну
къралны башчысы къуллугъундан
чыгъарыб, пенсиягъа ашырды. Хрущевгъа
джууукъ къуллукъчуланы кёбюсюн да
ишлеринден башларына бош этдиле. Аланы
ичинде – Исаак Моисеевич да. Тарихни
чархы ызына бурула тебреди. Кимден да
алгъа, сюргюнден ётген халкълагъа
табсыз болду. Алкъын тирилиб
бошаялмагъан Къарачайгъа джангы сынау
заманла келдиле.
Хрущевну кёзюуюнде эркин
къымылдаялмагъан Суслов, энди оноугъа
ычхынды. Сталинни кёзюуюнде этген
аманлыкълары ючюн, джууабха тарталла
деб, къалтыраб тургъан джаны
рахатланды. Совет къралгъа башчылыкъ
этген Коммунист партияны идеологиясын
къолгъа джыйды. Уллу къралны
джер-джеринде кесини адамларын
къуллукълагъа тебериуден башлады
джангы джюрюшюн Суслов. Артыкъсыз да,
кёз туурасындан кетермей тургъан
Къарачай-Черкес област болду. Аны
Къарачайгъа былай нек къадалгъанын
ангылагъан къыйын тюлдю.
Джашауунда эки кере ёлюм къоркъуу аны
башдан аякъ къалтыратханды. Эки кере да
Къарачай соруу болгъанды аны
къоркъутхан. Совет-герман къазауатны
кёзюуюнде, ол – партияны Ставропол
комитетини биринчи секретары – крайны
немецлеге къоюб, къачыб, Дагъыстанда
бугъуб тургъанды. Партизанлагъа
башчылыкъ этер орнуна, къачыб,
партизанланы башсыз къоюб олтургъанды.
Аны себебли крайда партизан къауумла –
кими чачылыб, кими къырылыб – думп
болуб къалгъандыла. 1943 джыл немец
аскерле Кавказдан кетгенлей, крайда