Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 34

казах, къыргъыз, ёзбек, орус болуб
кетмеселе. Халкъны сакъларыкъ Тау
Элиди, Миллет Юйюдю. Хы, Миллет Юй
дегенлей, Къарачай кеси, алгъынча,
сюргюннге дери болгъаныча, энчи област
нек болмады? 1926 джыл кючден айырылгъан
эдик, энтда джангыдан нек тагъылдыкъ
Черкесге?
- Аны оноуу бизге джетмегенди. Къралгъа
не айтыр къарыуунг барды? Азияда къоюб
олтурмай, ызына къайтаргъаны ючюн да
сау болсун.
- Ай сау болсун бу совет кърал,
джуртубуздан сюрюб, джарымыбызны
къырыб, къалгъан джарымыбызны да
Къарачай Эл болургъа къоймай, Черкесге
къошуб, джыйымдыкъ област эте эсе.
Сталинни терслигин тюзете эсе кърал,
автономиябызны да ызына берирге керек
тюлмю эди? Огъесе, сиз да Къарачайны
Черкесге къошханларына разы болубму
турасыз?
- Черкес бла болмасакъ, бу тюз джерлеге
тюшер мадарыгъыз боллукъ тюл эди. Аны
себебли Черкесге къошулгъаныбызны
хайыры болмаса, хатасы джокъду.
- Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман
сизден тели болмаз эдиле, 1926 джыл
Къарачайны Черкесден айырыб, энчи
област этген сагъатда. Мен айтырыкъ,
къралдан да болушлукъ бола эсе, биягъы
эллерибизни джарашдырыб, джашау этерге
керекбиз. Керек тюлдю бизге Черкесге
тагъылыргъа, Черкес областха саналгъан
джерлеге тюшерге да. Биз джуртубузгъа,
тауларыбызгъа келгенбиз. Бизни
былайлада тыяргъа излеу – тюз иннет,
тюз оноу тюлдю.
Тенгизбий улуну бети къаралды:
- Игиликни англамай эсегиз, ёрлегиз
таулагъа, кийиклеча. Анда джашау этген
бир тынчды дебми турасыз? «Тауну сайла
да тюзню ал» деб, буруннгула билмейми
айтхандыла?
- Буруннгула уа, «таулу тюзде абыныр»
деб да айтхандыла. Алай а, не эсе да сен
бизни тюзде къояргъа бек излейсе. Алай
а, тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз. Бизни
тюзлеге сюрдюргенлени бири да сен
тюлмю эдинг?
Нанакны бети бир къызара, бир къарала
келди да, сора кюлюмсюреб, хыликге
этген маталлы, къычырды:
- Джамагъат! Бу нелени джаншайды?
Халкъны оноуу Сталинни, Берияны
къолунда эди – ала бизге нени соруб эте
эдиле?
Халкъ тынгылады. Тамакъ Дженгилде да
бар эди. Къая оюлгъанча, чыкъды ауазы:
- Къарачай таула бандитледен
топ-толудула. Халкъда ала джанлыла да
кёбдюле - бютеу кереклерин тау элледен
табадыла. Аскер киргизтмей, сауут кюч
болмай, совет властны орналыргъа
къоярыкъ тюлдю бандит Къарачай,- деб,
Сусловлагъа, Бериялагъа уу берген сен
болмагъанмыса? Сен – Къарачайны
тамадасы – халкъынгы джакълар орнуна,
башынгы сакъларгъа кюрешгенсе. Бютеу
халкъ сюргюнде къырылгъан сагъатда,
сени мында, Эсентюкледе, къуллукъда
къалай къойгъан болур эдиле? Анга да
бир джууаб бер.
Тынгылы джууаб бермесе, халкъ дертден
къайнай чачыллыгъын ангылады Нанак.
Сора, ауазын да шош этиб, рахат сёлешди:
- Дженгил, бютеу айтханынг тутхучсузду,
ётюрюкдю. Мени джукъгъа кючюм джетерик
болса олсагъатда, туугъан анамы
тыярыкъ болур эдим кёчюртдюрмей.
Кесими мында къалгъаным а – мен
партияны адамыма, ол къайры джиберсе,
къайда бол десе, анда болургъа
тыйыншлыма.
Къайсы эсе да, къычырды:
- Сен анганг бла башынгы алыргъа умут
этме. Сени ананг бла бир вагонда
баргъанбыз. Ол сени къаргъай баргъанын,
ол вагонда баргъанла барыбызда
эшитгенбиз. «Халкъны тюб этиб къойдунг,
тюб боллукъ. Сени табмай бир къара таш
табха эдим» деб сарнай эди зауаллы.
Бир башха да, бычакъ бла тюртгенча,
айтды:
- Да, Нанак, сен партияны адамыма деб, ол
не айтса аны этибми турлукъса?
«Халкъынгы къыр» десе, къырыбмы
барлыкъса? Халкъынгы джакъларыкъ тюл
эсенг, сенича тамада керек тюлдю бизге.

Нанакны биргесиндегиледен бири,
къалабалыкъны тыя, айтды:
- Джамагъат! Дауурну къоюгъуз. Нанак бла
араны артда айыра турурсуз. Былайлада
къаллыкъла бир джанына туругъуз, тау
эллеге къайытмай мадарыбыз джокъду
дегенле, машиналагъа джюклене
башлагъыз.
Бу къалабалыкъны башлагъан Дженгилден
не къадар дженгил айырылыргъа изледиле
тамадала.
Дженгил юйдегиси, джууукълары бла
бирге машиналагъа къаланыб, эли таба –
Къала Тюбюне айланды. Ол кетгенден
сора, Тенгизбий улу къалгъанланы
Пашинске тёгерегинде джерлешдириуге
кёчдю. Анга тынгылагъанла да чыкъдыла.
Алай бла халкъны ондан чакълы бири
Пашинске тёгерегинде къалды. Артда
Къарачай кеси област болургъа
излегенде, Пашинске бла аны
тёгерегинде орналгъан къарачайлыла,
айырылыу ишге бек уллу чырмау болуб
чыгъарыкъдыла.
2
- Юйюбюзню оюлмай-чачылмай тургъан
хапары чыкъмаса, бу сабийлеге табыракъ
джерде тохтасакъ да боллукъ эди,- деди
Гитчеу.
- Да бир къарайыкъ, аны да не юйлюгю
къалгъан эсе да. Ёзге, мен аны алай
деменгили ишлетген эдим, иш этиб
чачмасала – талай ёмюрню сюелирча эди.
Аллай юйле, Учкулан районда
бешджюз-алты джюз джылны чыдагъандыла,
кюйдюрмеген эселе, энтда тура болурла.
Къарчаны заманындан къалгъан юйле да
бар эдиле итле бизни джуртдан сюргюнчю.
- Къарча кимди?- деб сорду экиджыллыкъ
Сабыр, уллу къарнашына къарай.
- Къарчамы,- онджетиджыллыкъ Джашар
кесин билимли эте, айтды: Къарча
Къарачай къралны къурагъан адамды.
Дженгил эки уланына къарай, Гитчеу
эшитирча ауазын кёлтюртдю:
- Быланы окъутургъа керекди. Хазыр
школу болгъан бир уллуракъ элге тюшсек
иги боллукъ эди. Юйюбюз не халда
болгъанына бир къарайыкъ да...
Тёгерекге къарай келедиле. Тёбен элден
ётдюле бир сау юй кёрмегенлей. Не да
болсун, 14 джылгъа кюнбетни чегет
кючлегенди. Былайда хазна адам
джашамагъаны белгилиди. Юйлени уа,
хазна къалмай барын, чачыб, тёбенде
джашагъанла алыб кетгендиле. Бютеу
къарачай эллеге джетген палахды бу.
Джолда бара тургъан бир тиширыуну
ызындан джетдиле да, Дженгил машинаны
тохтатдырды.
- Джол болсун.
Джолоучу бери бурулгъанында, бары да
таныдыла: Бера Мыкалавна. Хоу, ол эди –
школда окъутхан орус устаз Вера
Николаевна. Зауаллы быланы къучакълаб,
джылагъан огъуна этди. Аны да алыб,
бираз баргъанлай, машина тартмай
тохтады. Шофер кюрешди, от алдыралмады.
Бары да тюшюб, джолну огъары джанында
тюзюрек джерчикге хабыр-чубур атыб
олтурдула. Бары да Верагъа
тынгылайдыла.
- Сиз кетер кетмез, хоншуларыгъыз
джетиб, юйлеригизни бир тонадыла да.
Бир-бири бла гъыр-мыр бола, алай ташый
эдиле табхан затларын.
Къашыкъларыгъызгъа, сауутларыгъызгъа,
тузлукъ джыккырларыгъызгъа дери джукъ
къоймай. Мал табханларын сюрдюле. Аланы
арбазлагъа иймей тохтагъан басхан
парийлеригизни къалай ёлтюргенлерин
кёргенимде, бир тюрлю болгъан эдим.
Артхаракъда уа, юйлеригизни да чачыб,
ташыгъан эдиле...
- Бизни юй а,- деб, тёзалмай сорду
Дженгил.
- Сизни юйюгюз сакъланнганды. Алай а
анда бир аман адам джашайды. Къарачай
къайытады деб эшитгенинде, юйдегисин
тёбеннге ашыргъанды, кеси уа турады.
Сизни юйню кючлеб, малыгъызгъа, бютеу
затыгъызгъа ие болгъан бла къалмай,
къалгъан юйлени да тонагъанды.
Тонагъанла кёб эдиле, бу а тоноудан да
озуб, мурдарды. Къайытбий улу Джандар
эсигизде болур.
- Игид да эсимдеди. Къазауатха бизни
элден биринчи кетгенледен эди. Сора уа?
- Да зауаллы, сизни кёчюргенлерин
билмей, элге келиб къалгъан эди, бир
бутундан да ауур асхай. Юйюмде кече да
къалдырыб, хапар да айтыб ашыргъан эдим
экинчи кюн. Пашинскеге барыб, алайдан
Азиягъа юйдегисин излей кетерик эди. Ма
ол джаралы солдатны шкок бла уруб,
башын кесиб, НКВД-ге элтиб, «бандитни
башыды» деб ачха алгъан мурдар
джашайды сизни юйюгюзде. Аты да
Мурдарды, кеси да мурдарды. Олсагъатда
мен джукъ да эталмадым – энди уа аны
сюдге берсегиз, мен шагъатлыкъ этерге
боллукъма. Ол адам тюлдю,
къабырларыгъыздан сын ташланы
келтириб, басхычла этиб турады.
- Минигиз, машина барырча болду,- деб,
къычырды шофер.
Орта элге джетиб, сууну ол джанында
къабхакъ башына къарагъанлай, акъ
къанджал башы кюнде джылтырай тургъан
юйлерин кёрюб, джюреклери
кёкюреклеринден чыкъгъанча болду.
Машинала аланы дуппур башында
къырдышха къотарыб, терк ызларына
айландыла: Пашинскеде улоу сакълаб
тургъанла кёб эдиле.
Быланы тауушларына юйден бир мазаллы
къарабет киши къарады, къолунда да
шкогу бла.
- Ангыладым сизни ким болгъаныгъызны.
Юйюгюзге келе болурсуз, алай а бу юйню
мен сатыб алгъанма. Ачхамы къайтара
эсегиз, бюгюн огъуна юйден чыгъама.
- Алдама,- деди Вера,- была кёчер кёчмез,
келиб бу юйге кириб, болгъаннга ие
болгъан сенсе. Джандарны башын кесиб,
НКВД-ге элтиб, ачха алгъанынгы уа
джашырлыкъмыса? Къабырладан сын
ташланы келтириб, басхычла этиб, аланы
теблеб, аны да меннге айтыб
махтаннганынгы уа айтырыкъмыса?
- Бандитлени джакъчысы болуб тураса да
сен. Барыгъыз да думп болугъуз
арбаздан,- шкокну сампалындан басды да,
окъ тюз башлары бла ётдю.
Къабыргъагъа таяныб тургъан сенек
Дженгилни къолуна тюшдю да, ол аны
муджураны силдегенча, силдеди. Сенек
тамагъындан кирди мурдарны – ол шкогун
да къолундан ийиб, тёнгереди.
Экинчи кюн а милиция келиб, Дженгилни
тутаргъа умут этдиле. Алай а кесин
тюзге санагъан Дженгил, къалгъанла да
милициягъа бойсунургъа унамадыла.
Милиция артха кетиб, кюч алыб келди.
- Тюз эсенг, сюд къарар да башынга бош
этер. Милициягъа къарышама десенг а –
ол да сеннге къаршчы иш болур.
Алай бла тутмакъгъа тюшдю Дженгил.
3
Черкесскде (Пашинскеде) бюгюн
Дженгилге сюд этиледи. Арбаз адамдан
толуду. Сюд баргъан юйню ичи да
тыкъ-тыкъламады адамдан.
Тёре терслеучюге берди сёзню.
- Дженгил юйдегиси, джууукълары бла
Мурдарны арбазына кириб,
темирчилегенди. Аланы аман къан алыб
тургъанларын сезиб, юйню иеси Мурдар,
аланы тохтатыр ючюн, шкокдан атханды.
Чертеме: аланы башлары бла, алагъа
хыянат джетмезча. Дженгил, адамлары бла
арбаздан чыгъар орнуна, къабыргъагъа
сюелиб тургъан сенекни алыб, Мурдарны
мараб, атханды. Сенекни бир бутагъы
богъурдагъындан кириб, Мурдарны
джашауун юзгенди. Сау къалдырыргъа онг
боллукъ эсе да, аны къайгъысын кёрген
киши болмагъанды. Милиция бла келген
дохтурла, Мурдар, боюн тамыры
кесилгенден эмда къаны кетгенден
ёлгенине шагъатлыкъ къагъыт
джазгъандыла. Биреуню арбазына кириб
барыб, терслиги болмагъанлай, юйню
иесин ёлтюрюу – бек уллу аманлыкъды.
Аны себебли мен Дженгилге 15 джыл
тутмакъ азаб салынырын излейме.
Аны ызындан джакълаучу сёлешди.
- Мен прокурорну сёзюн къабыл
эталмайма. Не ючюн? Иш ол айтханча
болмагъанды. Тинтиуню бардыргъан адам
бу ишге ат башындан къарагъанды. Ол
затха эс бёлмей, прокурор да терс оюм
этгенди. Ишни болушлусу уа былайды.
Дженгил юйдегиси бла сюргюнден кесини
юйюне къайытханды. Аны юйюнде
джашагъан Мурдар, юйню бошатыр орнуна,
къыйынлыкъдан келгенлеге шкок бла
тюбегенди. Мурдарны осал адам
болгъанын, мурдар болгъанын билген
Дженгил, юйдегисине къоркъгъандан,
юйдегисин джакълай, узалгъанды
сенекге. Мурдарны не этерин билген
къыйынды, алай а, аллай адамдан игилик
сакъларча тюл эди. Къайтарыб айтама,
Дженгил кесин, кесинден да бек
юйдегисин къоруулай, этгенди ол ишни.
Аны башха мадары болмагъанды. Дженгил
алгъадан билиб тургъанды аны юйюнде
мурдар джашагъанын. Аны себебли,
Дженгилни былайда огъуна башына бош
этсегиз, бек тюз иш боллукъду.
Прокурор Тёреден эркинлик алыб,
джакълаучугъа сора башлады:
Биринчиси: сюргюнден къайытханла
сюргюннге дери болгъан юйлерин,
мюлклерин ызына дауларгъа
эркинликлери джокъду.
Экинчиси: Мурдарны мурдар болгъанын
Дженгил къайдан билгенди? Мурдар
мурдар эсе, тутулмай нек тургъанды? Аны
мурдар болгъанына шагъат бармыды?
Тёре Дженгилни ёкюлюне джууаб этерге
изим берди.
- Биринчи соруугъа джуаб: Дженгил кърал
берген эркинлик бла джашагъан элине
къайытханды. Сюргюннге дери кеси
ишлеген, джашагъан юйюн кёрюрге
излегенинде да терслик джокъду.
Юйюн-мюлкюн ол ызына дауламагъанды.
Юйюн сатыб алыр акъылы болгъанды, алай
а, иш алайгъа джетмегенди. Мурдар
«Бандитле» зат деб, хылымылы сёлешиб,
шкокдан атханды. Юйдегисин мурдардан
къоруй, Дженгил да сенек бла джууаб
этгенди.
Энди экинчи соруугъа джууаб. Мурдарны
мурдар болгъанына шагъат барды. Ол – эл
устаз Вера Николаевнады. Былайдады
кеси да. Хурметли Тёре эркинлик берсе,
Вера Николаевна кеси хапар айтыр.
Сёз берилгенинде, ол джылы келген устаз
тиширыу алай сёлешди, прокурорну
огъуна тили тутулуб къалды. «Дженгилни
къолундан ёлгени иги болмагъанды ансы,
Мурдар эртде ёлюрге керек эди» деб
бошады сёзюн Вера Николаевна.
Прокурор бираздан дагъыда терсине
бурду сёзню:
- Вера Николаевна, сиз айтхан затланы
алкъын тинтерге, ажымсыз болургъа
керекди. Ёзге ачыкъ болгъан бир зат
барды: сиз джолда Мурдарны аманлаб,
Дженгилни къанын къыздырыб баргъансыз.
Ол да, сизни кёзюгюз бла къараб, Мурдар
энтда бир мурдарлыкъ этеди деб, аны
ёлтюрюр джанындан болгъанды. Дженгилни
этгени да мурдарлыкъ болмай неди? Мен,
аллында айтханымча, Дженгилге 15 джыл
тутмакъ азаб берилирин излейме.
Тёре дагъыда соруула берди,
шагъатлагъа, ёкюлге да джангыдан
тынгылады. Сора махкеме кенгеширге
кетди да, ызына къайытханлай, бары да
ёрге турдула.
- Терслеучюге, джакълаучугъа,
шагъатлагъа да тынгылаб, махкеме оноу
этгенди: Дженгилни былайда огъуна
башына бош этерге. Разы болмагъан Баш
Махкемеге тарыгъыргъа боллукъду. Муну
бла махкеме ишин тамамлайды», деб, Тёре
сюд бошалгъанын билдире, чёгючню
масагъа урду.
ТЁРТЮНЧЮ БАШЫ
1
Къала Тюбю элге кёб адам къайытханды.
Бары да, къачхы сууукъла тюшгюнчю,
бирер тыгъырыкъгъа кирирча болургъа
излейдиле. Дженгил бла Гитчеу юйлерине
джарашхандыла, юй кереклилери джокъду.
Алай а, аланы юйлеринде бусагъатда,
кеслеринден сора да юч юйдеги
джашайдыла – Гитчеуню эгечи Марзият
(эри Джюсюб, джашы Ахмат); уллу джашлары
Ибрахим юйдегиси бла (къатыны Баппахан,
джашы Исмагъил); къарнашы Норуй (юй
бийчеси эмда эки сабийи). Бары да
бир-бирине маммат болуб, чалман юйле
ишлеб кюрешедиле.
Эм алгъа уа бары да арбаздан,
атлауучладан сын ташланы къабырлагъа
къоратдыла.
- Ким эсе да бу Мурдар деген, адам тюл
эди. Дунияда 110 джылдан аслам джашадым,
алай а, сын ташланы келтириб, атлауучла
этиб джюрюген тонгузну биринчи кере
кёреме,- деди къарт Джюсюб.
- Эй акъсакъал,- деди Дженгил,- аллайла
имансыз джорукъну итлеридиле. Кърал
бизни тутмакъ этиб, душман атха
чыгъарыб джуртубуздан сюргенинде,
бизни джерибизге, мюлкюбюзге да
быллайла ие болгъандыла. Бизни кесибиз
къой, атыбыз да сакъланмазгъа керек эди
джер юсюнде – кърал излеген ол эди. Аны
себебли къурутуб кюрешгендиле джер
атларыбызны, сын ташларыбызны да. Мен
тутмакъда, Сибирде, бир чууутлугъа
тюбеген эдим – алгъын партияны
Ставропол край комитетинде ишлеген
адамгъа. Ол бизни кёчюргенден сора бир
джыйылыудан хапар айта эди. Анда Суслов
былай сёлешгенди: «биз къралны джауун
– къарачай халкъны былайладан
къурутдукъ. Энди аланы кеслерин
къурутхан бла къалмай, бу джуртдан
рухларын да къурутургъа керекбиз».
Алай демек, былайда къарачай халкъны
джашагъанын эсге тюшюрлюк не джер ат,
не къабырла къалмазгъа керек эдиле...
Адамланы къой, къарачай тукъумлу не ат,
не къой, не ит – ала да къалмазгъа керек
эдиле. Аланы башха тукъумлу маллача
кёргюзтюб джазгъандыла. Аланы да керти
къарачай атларын ызларына
къайтарыргъа керекди энди...
- Бу къралгъа биз не къыйынлыкъ салгъан
болур эдик бизге быллай бир зорлукъ
джетдирирча,- деди къарт.
- Тейри, бу соруугъа тюз джууаб табхан
бек къыйын боллукъду. Ол дунияда
Сталиннге тюбеген тёребиз болса,
джагъасындан алсакъ, тюзюн айтыргъа
болур эди...
- Аллах тюбетмесин бизни анга. Ол
джаханимде кюе да кюл бола, дагъыда
тириле да джангыдан кюе – ёмюрю алай
турлукъду. Сталиннге тил этиб, бизни
джуртубуздан сюрдюргенле да, джаханим
отда Сталин бла бирге кюйсюнле.
Къартха сёз къошхан болмады. Халкъгъа
сюргюн нек этилгенин ажымсыз билген
джокъ эди – аны себебли, ол соруу
джюреклерин кемириб турса да, тереннге
кирмей, юй, бау къайгъыгъа кёчдюле.
2
Биринчи чалман юй, къыйырында да бауу
бла хазыр болгъанында, ары къарт Джюсюб
бла юйдегиси тюше башладыла. Алай а,
Дженгил унамады: джылы джюзден
атлагъан адам джер юйде не болады, не
къалады. Джашасынла бизни юйде. Биз а,
бу саламбаш чалман юйчюкде кёб
турмазбыз, джангы юй ишлербиз.
Алай бла, дуппур башында юч бёлмели
чалман юйчюкге орналды Дженгил бла
юйдегиси. Къыйырында бау, анда да
Азиядан келтирген ийнеклери Галлюу.
- Азияда юйюбюз бери тюшюб къалса эди,-
деди Гитчеу.
- Хата джокъду, былайда да ишлербиз
джарагъан бир юй, сау-эсен болсакъ.
Джашар да менден онгсуз тюлдю энди,-
Дженгил джашы таба къарады, эсине уа
Азияда ачдан къатхан тюнгюч уланы
тюшдю. Сора сёзню бир джары бурдура
айтды:
- Нанак ол кюн Пашинскеде къралдан
болушлукъ боллукъду дей эди. Ачха бла,
мал бла, юй ишлерге керек затла бла да.
Не эсе да бизни къайгъылы болгъан
джокъду. Бюгюн элчиле эски школну
(окъулну) мекямында джыйылыргъа
оноулашханбыз. Мен бара барайым. Алайда
бир-эки адамны сайларгъа керекбиз -
келечи этиб, областха джиберирча.
Барсынла да бир чык айырыб келсинле –
ансы бачха не бла сюрлюкбюз? Къарнашынг
Норуй Азиядан къаладжюк келтиргенин
бек иги иш этгенди. Энди анга джегерге
ат, ёгюз къайда?
- Ай, не этерик эсенг да, Пашинскеге
барыргъа сени сайламасынла. Нанак
сеннге тиш къысханлай къалгъанды. Сени
кёрсе, этерин да этмез.
- Андан киши джукъ тилерик тюлдю. Ол
бизге буюрулгъан бизге нек джетмейди –
аны билирге уа керекбиз.
- Дженгиллик этиб, энтда бар палахха
тюшесе деб къоркъама.
- Къоркъма, Аллах буюрмагъан болмайды.
Таш бла сауутланы зынгырдатыб
зауукъгъа батыб турады Сабыр – анга
къара. Мен да халкъгъа бир тынгылайым,-
дей, орамгъа чыкъды Дженгил.
3
1930-чу джыллада ишлениб, къаллайла эсе
да чачылмай, бюгюнлеге джетген школну
арбазы адамдан толу эди. Дженгилни
сейирсиндирген – школ мекямны
атлауучларын трибунача этиб, сёлеше
тургъан бир адам болду.
- Бу кимди?- деб сорду Дженгил, къыйырда
тургъан бир танышына.
- Областдан келгенди, бизни
джыйыллыгъыбызны билгенча,- деб, джууаб
къайтарды ол.
Областдан келген а, джангылыкъланы да
билдире, элге не болушлукъ боллугъун
айтады:
- Былайы совхозну бир бёлюмю боллукъду.
Боллукъду десем да болуб бошагъанды.
Мал кютген, алагъа аш хазырлагъан – сиз
билген ишледиле. Трактор, машина
джюрюталлыкъгъа да, табыллыкъды иш. Мал
сюрюуле бардыла, алагъа къараргъа
адамла керекдиле. Къоллары устала
джыйын къураб, мал орунла, фермала
ишлерге керекдиле. Кёресиз, иш кёбдю.
- Аны ангыладыкъ, алай а, адамла алкъын
джашаргъа болджаллы юйле ишлеб да
бошамагъандыла. Юйдегилерин орамда
къоюб, совхоз малланы кютерге киши да
бармаз. Кърал джанындан ачха бла да, юй
керек бла да болушлукъ боллукъду дей
эдиле да, къайда ол болушлукъ? Джер не
бла сюрлюкбюз, не ат, не ёгюз джокъ,- деб,
къычырды джыйылгъанладан бири.
- Совхозну директору Хадагъужукъ этсин
джууаб бу сорууугъузгъа.
Хадагъужукъну джууабы къысха болду:
- Совхозда эмилик ууаныкла бардыла.
Экишер ууанык аласыз, боюнсхагъа
юретесиз. Сабанмы сюресиз, отунму
ташыйсыз, эркинлик алыб, юй ишлерге
агъачмы келтиресиз – джаратыгъыз. Бир
джылдан, сау-эсен, совхозгъа
къайтарасыз. Ууаныклагъа джукъ
болгъаны болса, тёлеулюк боллукъсуз.
Башха болушлукъ боллукъ тюлдю.
- Ийнек, къой дегенча, кърал джанындан
болушлукъ боллукъ тюлмюдю? Бизни
кёчюрген сагъатда юйюбюз, малыбыз,
мюлкюбюз – бары къалыб кетген эди. Энди
къралдан бизге чырт болушлукъ болмай
къалыргъа къалай болур?
- Терслик болгъанды деб, кърал халкъны
ызына къайтара эсе, хакъын да
къайтарыргъа керек тюлмюдю?
- Къралдан джукъ сакълаб, заманны
кечикдирмегиз. Мал-баш кесигиз
къураргъа керексиз. Бир ийнек, бир тана,
бир эшек, беш къой. Андан кёб тутаргъа
кърал эркин этмейди. Ат тутаргъа
эркинлик джокъду.
Областдан келген Акай, джууаблары бла
халкъны разы эталмады. Дженгил а аны
тарбыууннга тыйды:
- Пашинскеде тюшген кюнюбюзде, Нанак
«ачха бла да, юй керек бла да кърал
болушлукъ этерикди» деген эди.
Болушлукъдан бир да хапар чыкъмайды
энди. «Уялмагъан буюрулмагъанны ашар»
деб, бизге буюрулгъанны башхалагъа
ашата тура болурламы?
Халкъ къозгъалды. Акай да, Хадагъужукъ
да «совхозну бу элде бёлюмюне Харунну
тамада этебиз»,- дегенлеринде уа,
джамагъат бютюн тебди, гюрюлдеди.
- 1937 джыллада халкъны
тутудуруб-джутдуруб тургъан адамны
бизге башчы этергеми излейсиз? Огъай,
башчыны биз кесибиз сайлайыкъ. Элге
джан аурутурукъ адамла бардыла алкъын.
Сёз ючюн, биз Дженгилни тамада болурун
излейбиз.
- Совхозну (совет мюлкню) бёлюмюне башчы
боллукъ адамны совет-партия органла
теджейдиле. Ол адам кеси да коммунист
болургъа керекди, кесини да эл мюлк
окъууу, усталыгъы болмаса джарамайды.
Ёзге, сизни излемигизни мен башында
билдирирме. Бусагъатда уа Харун ишлей
турсун.
- Харун бизге башчы болуб ишлеген къой,
бизни элде джашамазгъа керекди. Ол
заманда къаныбызны ичгени да
джетерикди,- элде сыйы джюрюген
Хаджи-Мурат айтырын артха салмады.
Халкъ унамаздан, Акай къоймаздан
тарт-соз кёб барды. Бети къаралыб
тургъан Харун сёз алыб, джарашыу
сёлешди:
- Джамагъат, кетген заман бла
джашамайыкъ. Ол сагъатда мен эл Советни
тамадасы эдим. Мен халкъны джакъларгъа
излегенликге, не кючюм бар эди? Кючюм
джетсе, къарнашымы тутмакъгъа ашырлыкъ
болмаз эдим. Аны себебли, меннге гюнах
сёлешмегиз.
- Да къарнашынг а «Харун болгъан джерге
барлыкъ тюлме» деб, туугъан элине
келмей, башха районнга джерлешгенди.
Бютеу Къарачайда сени атынг «къарнашын
тутдуртхан Харун» болгъанын биле
болурса.
- Сиз нени билиб сёлешесиз? Мен
партияны, совет властны адамыма. Совет
властха къаршчы къауумда эди ол да.
«Къалгъанланы тутугъуз, ол а мени
къарнашымды, анга тиймегиз» дебми
айтырыкъ эдим. «Бу адамла тутулургъа
керекдиле» деб башындан къагъыт келсе,
мен къол салгъандан башха не къарыуум
бар эди? Джукъ айтханлай, кесими
чалдышха атарыкъ эдиле.
- Башында къайдан биле эдиле, кимни
тутаргъа кереклисин? Башындан он адам
тутулургъа керекди сизни элден деб,
къагъыт келсе, планны артыгъы бла да
толтура, кимлени тутуллугъун кесигиз
джазыб тургъансыз. Къысхасы, халкъынгы
тюл, башынгы сакълаб тургъанса. Бюгюн
этеринг да алайды. Сенича башчы бизге
керек тюлдю,- эски темирчи Азрет,
токъмакъча джумдуругъун ёрге кёлтюрюб,
энгишге ийди.
Харун джыйырылды, ол джумдурукъ аны
боюн джигине тийгенча. Алай а, дагъыда
тохтамады:
- Энтда къайтарыб айтама: мен партияны,
совет властны адамыма. Къалайда
ишлерге буюрсала, алайда ишлерикме.
Партияны, совет властны оноууна
къаршчы болмагъыз сиз да.
- Айыб этмегиз, бир-эки сёз айтайым,-
басхычлагъа къатангы, узун бойлу Абрек
чыкъды.
Элде тутмакъ сынагъанла аз тюл эдиле.
Тутмакъдан сау-эсен ондан бириси
къайытхан болур эди. Алай а, Абрекни
джазыуу бютюн да ачы эди. 1920 джыл
восстаниеге къошулгъанса деб, джыйырма
джыллыкъ джашны биринчи кере тутхан
эдиле. Андан башына бош болуб келгени
бла, 1930 джыл восстание башланады. Ма ол
къозгъалыугъа къошулгъанса деб, тутхан
эдиле экинче кере. Эшта, тутмакъдан
чыгъаллыкъ болмаз эди, къазауат
башланмаса. «Совет властны аллында
терсликлерин къанлары бла джууарыкъ
аскер» къуралгъанында, Абрек къаллайла
эсе да ары тюшюб, немесле бла ёлюм
къазауат этеди. Хазна адам сау
къалмагъан урушладан ётюб, «къазауат
бошалса, ёлмесем, джуртума-элиме
къайытырча болама» деб тургъанлай, 1943
джыл къазауатдан чыгъарыб, джангыдан
он джыл тутмакъ бериб, Сибирге
ашырадыла. Чуруму – «сени халкъынг
къралны аллында терслиги ючюн
джуртундан сюрюлгенди. Сен да ол
халкъны уланы болгъанынг себебли...». Ол
тутулгъанындан Абрек 1953 джыл чыгъады.
Орта Азияда он башлы юйюрлеринден
сау-эсен анасы бла эки гитче къарнашын
табады. Бу адамны джазыуу 20-чы ёмюрде
къарачай халкъгъа джетген палахланы
сыфатыды. Энди аны не айтырын ашыгъыб
сакълайды джыйылыу.
- Харун, мен биринчи кере
тутулгъанымдан сау-эсен къайытыб
келген эдим. Биринчи кере мени ким
тутдургъанын билмейме. Экинчи кере уа
сени къолунгдан ачыгъанма. Сен эл
Советни башчысы эдинг, къагъытчысы уа
Салых эди. Ма ол Салых бла мен талай
джылны бир лагерде тургъанбыз. «Была
тутулургъа керекдиле» деб, сен айтыб,
ол джазыб баргъанды. Мени тукъумум бла
башланнганды ол сен азабха буюргъан
адамланы тизими-списогу. Ол зауаллы
Салых ёле туруб хар нени тюзюча айтхан
эди. Ол айтханланы мен былайда ачыкъ
этсем, былайда джыйылгъан халкъ сени
пара-чара этиб атарыкъды. Аны себебли,
бизге тамада болгъан къой, бу элден
башынгы алыб къачханынг игиди. «Мен
партиягъа, совет властха къуллукъ
этеме» дегенинги уа кишиге эшитдирме.
Совет-партия органла кеслерин
сеничаладан тазалаб кюрешедиле.
Джамагъат, Харуннга юч кюн болджал
берейик, юч кюнден сора элден кетмесе,
аны оноуун ата-бабаладан келген адетле
бла этербиз. Совхозну Къала Тюбю
бёлюмюне уа, Дженгилни айырыргъа
керекди.
- Тюз айтаса,- деген ауазла чыкъдыла.
Областдан келген Акай, халкъны
къызгъандан къыза баргъанын эслеб,
джыйылыуну тамамлады:
- Алай огъуна болсун. Аллай бир излей
эсегиз, болсун бёлюмге тамада Дженгил.
Ёзге чертеме: мен башына излемигизни
билдирирме. Анда къабыл этмеселе,
меннге терс кёзден къарамагъыз.
- Къабыл этмеген келсин да бизни бла
сёлешсин. Алай а, не эл Советге, не
партия организациягъа секретаргъа
Харунчаланы теджеб кюрешмегиз. Халкъны
да тебдирмегиз, партияны, совет властны
бети бла да ойнамагъыз. Сталинлени,
Берияланы заманлары кетгенди, алай
болмаса, биз джуртубузгъа да
къайыталлыкъ тюл эдик. Бу джергили
сталинчикледен, бериячыкъладан да
тазаланмай, джашауубуз тюзеллик тюлдю.
Абрекге сёз къошхан болмады. Келгенле
кетдиле. Халкъ да сёлеше-сёлеше
чачылды.
4
Къала Тюбю элге Дженгил башчылыкъ
этгенли талай джыл болады. Къараб
къарагъынчы элни тюрсюню тюрленнгенди.
Чалман юйчюклерин мал баула этиб,
элчиле кеслерине джарагъан юйле
этгендиле. Энчи мал кёб болгъанды.
Совхоз мал да болгъанды кёб – къралгъа
эт, сют бериуден планны эки къат
толтурады эл.
«Къала Тюбю элде халкъ сюйгени чакълы
мал тутады, бай джашайды, нелери да
джарашыбды» - бу хапар кенг джайылыб,
элге кёчюб келгенле кёб болгъандыла.
Школда окъурукъ сабийлени санлары
бешджюзден атлагъаны себебли, элни
орталыгъында эм таб джерни сайлаб,
мазаллы школ ишлетиб бошай кетгенди
Дженгил. Эски школну кечеги школ
этгенди – сюргюнде окъуялмай къалгъан
джашла, къызла окъурча. Кеси да джюрюб,
былтыр кечеги орта школну бошагъанына
къагъыт алгъанды. Бу мийикде орналгъан
тау эл былай айнырыкъ болмаз эди,
Дженгилни тирилиги болмаса. Ишни
башланнганы уа – былай эди.
Дженгил, эл аны тамадагъа айыргъандан
сора, Черкесскге (Пашинскеге) барыб,
тамадалагъа тюбеди. Элге кърал
джанындан болушлукъ нек болмагъанын
билирге эди мураты. Насыбына,
Басханукъгъа тюртюлдю – ол белгили
ёкюл эмда сюргюнден халкъны
къайтарыргъа, джуртда джерлешдирирге
къыйын салгъан адам эди. Ол Дженгилни
кабинетине чакъырыб, элге – не эмда
къаллай бир – болушлукъ керегине
тынгылады. Бир-бирин Азиядан
таныгъанлары себебли, ачыкъ сёлешдиле.
- Мен ангыламагъан,- деди Дженгил,- кърал
бизге, къарачайлылагъа, буюргъан ачха,
болушлукъ къайдады? Не къыйынлыкъда,
чалман тыгъырыкъла ишлеб, кюрешеди
халкъ. «Бир джылгъа эмилик ууаныкланы
юретигиз да, хайырландырыгъыз» деген
эди совхозну директору Хадагъужукъ.
Айхай, ала да джетишмейдиле. Халкъ бек
къыйналады.
- Дженгил, не джашырыу, кърал бизге
буюргъан ачханы тау эллеге
джетдирмейдиле. Кёбюсю Черкесск
шахарны айнытыугъа, тюзде районлагъа,
артыкъсыз да Адыгэ-Хабль, Хабез
районлагъа кетиб барады. Кесинг билесе,
облисполкомну тамадасы Буздановду. Мен
джазыб, айтыб да кюрешеме – сёзюм
чапракъдан да ётмейди. «Уялмагъан
буюрулмагъанны ашар» деб,