Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 33

Къарачайдан талай делегация барды
Москвагъа, бир делегация уа Хрущевну
кесине да тюбеялды. Он мингле бла
саналгъан къарачай адамланы къол
ызлары салыннган къагъытда «14 джыл биз
сюргюнде тургъанлы. Джуртубузгъа
къайтарыгъыз бизни» деген тилек
къралны башчыларыны масаларына тюшдю.
Бир да ажымсыз, «Къобанны ташын джалаб,
сууун ичиб турлукъ эсек да, Ата
джуртубузгъа кетерикбиз» деб, халкъ
алай къозгъалмаса, биз бюгюн да турлукъ
болур эдик Орта Азияда.
Алай а, былайда бир затны унутмазгъа
керекбиз: тыш къраллада джашагъан
ахлуларыбызны джигитликлерин. Аланы
атлары СССР-де «сатлыкъ» эди. Алай а, ол
«сатлыкъла» болгъандыла бизге джетген
сюргюнню, сойкъырымны бютеу дуниягъа
ачыкъ этген. Ала – насыблары тутуб,
адам ашаучу сталинчи джорукъдан
къутулгъан къауум – Сталин ёлгюнчю да,
Сталин ёлгенден сора да,
совет-коммунист зулмуну керти бетин
адам улугъа кёргюзген тулпарла эдиле.
СССР-ни башчылары тыш къраллагъа
баргъан сагъатда, «сюрюлген-кёчюрюлген
халкъланы джуртларына къайтарыгъыз»
деб, митингле къурай эдиле; тохтаусуз
радио бла сёлеше эдиле, газет, журнал,
китаб чыгъара эдиле. Тынчлыкъ бермей
эдиле кеслери джашагъан къралланы
тамадаларына да, Совет Союзну келечи
юйлерине да, СССР-ден келген башчылагъа
да. Ала алай кюрешмеселе, хаман ол
сорууну-вопросну кёлтюрюб турмасала,
бизни Кавказгъа къайтарырмы эдиле –
къайдам. Ол къауумдан бири – Дудаланы
Махмудду, къанын-джанын аямай,
халкъыбызны сюргюнден къайтартыр ючюн
кюрешген адам.
ДУДАЛАНЫ МАХМУД
1940-чы джыллагъа дери Къарачай
Илму-Излем Институтда тамада илму
къуллукъчу болуб ишлегенди. Лайпанланы
Хамид бла бирге биринчи фольклор
китабланы (джырланы, джомакъланы,
таурухланы, айтыуланы) джыйышдыргъан
адамды. Ала чыгъаргъан «Эски къарачай
джырла»-дан, «Къарачай фольклор»-дан 
текстле бир китабдан бир китабха
кёчгенлей барадыла. Алагъа да, Махмудну
осиятына кёре, джангыдан къаралыргъа
кереклиси хакъды.
Къазауат башланнганында, аскерге
чакъырылыб, 1942-чи джыл немчалагъа
джесирге тюшеди. Амал табыб, джесирге
ким тюшеди? Мадар болса, Сталинни джашы
да тюшерик болмаз эди немчаланы
къолларына. Джесир камплада
(концлагерледе) ахрат азабын чегеди
Махмуд. 1945-чи джыл, джесирлени ызына,
СССР-ге къайтара тебрегенлеринде,
Махмуд да бир къауум бла чегетге
къачыб, кесин табдырмай тохтайды.
Джесирлени эслеринде эди, политика
командирле окъуучу бегим: «джесирге
тюшгеннге джуртун сатханнгача
къараллыкъды. Джесирге тюшгенден эсе,
кесигизни уругъуз. Ахыр патронну
кесигизге сакълагъыз». Ма ол къоркъуу
эди джесирлени джуртха къайытыуларына
буруу болгъан. Немча лагерледе азабдан
сора, джуртда да не ёлтюрюллюклерин, не
да тутмакъ боллукъларын билгенлери
себебли, артха къайытмай, джан
къутхарыргъа кюреше эдиле джесирге
тюшген совет аскерчиле. Дуда улу да
аланы бири. Кесине «тюркме» деб, Тюрк
къралгъа ётерге мадар табады. Алай
башланады ючюнчю джашауу зауаллыны.
Биринчи джашауу Къарачайда, анда да
къоркъуу тюбюнде: тукъуму ючюн да
боллукъ эдиле тутаргъа, интеллигент
болгъаны ючюн да боллукъ эдиле
тутаргъа – азмыды чурум, аякъланнган
кёзюую 1930-1937 джыллагъа тюшген адамны.
Экинчи джашауу джесирликде ётеди.
Ючюнчю джашауу да – тыш къраллада:
Тюркиеде, Германияда, Америкада... Алай
а, къайда болса да, Махмудну тюню-тюшю
да, сёзю-иши да Къарачай болгъанды.
Менде сакъланнган къагъытларыны
биринде Махмуд былай джазады: «Мен
ненча кере аджалдан къалгъанма: 1930-чу
джыллада тутулмадым; къазауатда
джоюлмадым; джесирликде ёлмедим. 
Къатымда адамла ёлюб, мен а сау къалыб
баргъанма. Не ючюн? Не ючюн
къутхаргъанды анча кере мени ёлюмден
Аллах?».
Ол соруугъа бютеу джашауу бла джууаб
этгенди Махмуд. Кесини къайдагъысын,
ким болгъанын билдирмез ючюн (Совет
къралда юйдегисине, джууукъларына
къыйынлыкъ джетдирирле деб
къоркъгъандан), атын тюрлендиреди,
псевдонимле алады. Джангы атлары аны:
Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек. Ол
атла бла чыгъады 1950-чю джыллада
Тюркиеде китаблары:
«Къарачай-Малкъарда малчылыкъ эмда аны
бла байламлы тёреле»;
«Къарачай-Малкъар халкъны фаджиясы
(трагедиясы)».
Малчылыкъны юсюнден китабны биринчи
басмалагъан Бегийланы Абдуллахды
(«Минги Тау» журнал, 1994  джыл, № 5). Бек
уллу ишни этгени бла бирге, Абдуллах
бир кемлик да джибергенди: Дуда улуну
къыйынын, таза къарачай тилде ол кеси
джазгъанча къоймай,   сёзлерине,
харифлерине дери тюрлендириб, бир
малкъарлы джазгъанча этгенди. Сора, «бу
таулу ким болур?»,- деб, соргъаны,
келишген огъуна этмейди. Аны себебли,
ол джангылычны да тюзете, мен «Ас-Алан»
журналда Махмудну китабын, ол кеси
джарашдыргъанча, Къарачай тюркчасын
эмда Тюркие  тюркчасын бергенме.
Рамазан Къарчаны (Дудаланы Махмудну)
китабын «Минги Тауда» басмалай,
Абдуллах Бегий улу редакторлукъ сёзюн
джазады: «Бу сиз окъурукъ зат – не бир
аламат хапар, не да бир сейирлик таурух
тюлдю... Ёмюр ёмюрледен келген бир
тынгылы халкъ джоюлуб кетсе, андан не
зат къалыргъа боллукъ эди – Бу – Олду.
Джер джюзюнде къайсы халкъны юсюнден
джазылгъанды: ма быллай халкъны
къырдыла, джокъ этдиле, аны уа ма быллай
тауушлукъ адетлери, тёрелери бар эди;
ол ма быллай низамлы, огъурлу, иш кёллю
халкъ эди деб? Болгъанмыды, айтырча,
аллай юлгю, тыш къраллада китабха салыб
чыгъарырча? Бу – Олду. Биз,
Къарачай-Малкъар Халкъ, джоюлгъанланы
санында эдик. Аллахха шукур, халкъыбыз
сау къалгъанды. Джашау тёреси да
сакъланнганды. Тозураса да,
сакъланнганды. Халкъ сакълаялгъаны –
не, тас этгени – не, бери – Бу Китабха
тюшмей къалгъаны не – эсибизни джыйыб,
толу болмаса да, энди аны айталлыкъ
бизбиз – бир кере асмакъ джибден
юзюлюб тюшген халкъ. Иш усталыгъын,
адетин, тёресин, чамын, оюнун,
къылыгъын, джерин, тауун, ташын
китаблагъа тюшюрюб, миллетибизни атын
ёлюмден къутхарыргъа кюрешген Таулу –
бу Рамазан Къарча кимди? Не адамды?
Къайданды?.. Саумуду? Кими барды?..
Айтыллыкъ зат кёбдю, алай а, китаб
чыкъгъандан сора... Бусагъатда уа, бу
китабны окъуюкъ да, кеси кесибизни
джангыдан таныйыкъ».
Бегийланы Абдуллах Дудаланы Махмудну
юсюнден Йылмаз Науруз джазгъанны,
Йылмазны да къысха биографиясын береди
«Минги Тау» журналда (1998 джыл, №1, 172-186
бетле).  Абдуллахны сагъыннганыбыз бла,
кертисин айта кетерге излейме: Бегий
улу ашхы назмучу болгъаны бла къалмай,
онглу редактор болгъанын да танытханды
– «Минги Тау» дергини дунияда эм иги
журналланы дараджасына чыгъаргъан эди,
миллет ангыбызны, тарих эсибизни
къозгъаб тургъан басма Сёз этген эди.
Аны редакторлукъдан кетгени
(кетергенлери) бизни миллет ангыбызны,
тарих эсибизни, культурабызны айныууна
заранды, бек уллу заран.
Мен Махмудну эки китабын да
(Малчылыкъны юсюнден китабын
оригиналындача – къарачай, тюрк
тилледе; Халкъны Фаджиясыны юсюнден
китабын да оригиналындача – тюрк
тилде) «Ас-Алан» журналны 2001 джыл
чыкъгъан 2(5) номеринде басмалатхан
эдим. Радио «Свобода» бла окъугъан
материалларын «Юйге игилик» газетде
(№№28-29, №32, №№34-35, №50) чыгъаргъан бла
къалмай, «Правозащитники
репрессированных народов» китабха да
(ISBN 5-900522-05-9; Москва, 1996 джыл; 11-73 бетле)
салгъан эдим. Ол материалланы меннге
Хубийланы Хаджи-Мурат бла эгечи Зульфа
алыб берген эдиле  Махмудну къызы
Айбикеден мен 1990-чы джыллада Америкада
болгъан сагъатымда. Дагъыда бир къауум
материалын, журналист эмда джазыучу
Лайпанланы Сейитни «Дуда улу тюзюн,
кертисин джазса да, быллай затланы
басмалар кёзюу келмегенди алкъын»
деген сёзюне тынгылаб, басмаламай
къойгъанма. Ол къагъытланы ичинде Дуда
улуну аманаты-осияты бар эди бизге –
Къарачайны тарихи, культурасы, тили,
адабияты бла кюрешгенлеге. Анда
айтылгъанны мен кёб адамны ауузундан
эшитгенме, Лайпанланы Сейитни кесинден
да. Ёзге, тюзюн бизде бир-бирине
айтыргъа боллукъдула, аны да шыбырдаб,
джазаргъа, басмаларгъа уа – къайда!..
Дуда улуну джазгъаныны къысха
магъанасын эки-юч сёз бла былай
айтыргъа боллукъду: «Ёзден сёз эмда
къул адабият».
Махмудну айтханы: «Советлени кёзюуюнде
къул адабият (пролетар литература)
къуралгъан эсе да, халкъны ёмюрледен
келген ёзден сёзюн – керти тарихин,
фольклорун болгъаныча сакъларгъа
керек эдик. Эски тарихибизни,
культурабызны коммунист режимге
джараулу этиб джазыб, басмалаб,
бойнубузгъа уллу гюнах алгъанбыз.
Фольклорну, эски джырланы джыйыб,
сюзюб, басмагъа теджеген сагъатда кёб
затны къоратханбыз, къошханбыз,
тюрлендиргенбиз». 1930-1940 джыллада
Къарачай илму-излем институтда
фольклор бла байламлы ишле къалай
баргъанларын джаза, Дуда улу джарсыйды:
«Ай медет, биз мадарсызлыкъдан
джазгъан ётюрюклени джаш тёлю кертиге
санаб турургъа боллукъду. «Кърал
тюрленнгени сайын, тарихибизни да,
фольклорубузну да тюрлендириб барсакъ,
къалай болур? Ол гюнахым бла кетерге
излемейме дуниядан. Тюзюн айта кетерге
излейме». Айтады тюзюн Махмуд. Алай а,
совет коммунист кърал оюлгъандан сора
да, ол системада, къул ангыда ёсгенлеге,
Махмудну эркин фикири, ёзден сёзю
керекмиди? Керекди, алагъа тюл, ёсюб
келген джаш тёлюге. Аны себебли, Дуда
улуну осиятын басмаларгъа таукел
болгъанма.  Басмалагъан бла къалмай,
сууну эски ызына къайтарыргъа керекди
– эски джырланы да Махмуд айтханча,
Махмудда сакъланнганча тюзетиб,
буруннгу формаларын, магъаналарын
сакълаб, джангыдан басмаларгъа
борчлубуз.
Дудаланы Махмудну юсюнден къысха
айтырым буду. Быйыл ол туугъанлы джюз
джыл болады. Аны туугъан кюнюн, айын не
Къарачайда, не Тюркиеде, не Америкада
ажымсыз билиб, айталгъан болмагъанды.
Бу ишде меннге биягъынлай уллу
болушлукъ этгендиле профессор
Хаджи-Мурат Хубий эмда аны эгечи
Зульфа. 2008-чи джылны июнь айында
Америкада Дудаланы Садыкъны юй бийчеси
Софияны Махмудну къызы Айбикеге
сёлешдириб, ол билдирген тархны
къайтарыб джазама: Дудаланы Махмудну
туугъаны 1908-чи джыл, январны бириндеди;
1981-чи джыл, апрелни бири да ауушхан
кюнюдю. Патерсонда асралгъанды. 
Махмуддан уллу архив къалгъанды:
кёбюсю Америкада къызындады, менде да
Махмудну къызы Айбике берген бир
китаблыкъ заты барды. «Бирлешик
Кавказия» (Тюркие) журналны редактору
Сылпагъарланы Йылмаз Наурузда да кёб
заты барды – ала бир-бири бла байламлы
болгъандыла, къагъыт джюрютюб
тургъандыла. «Совет Союзда Къарачай
халкъгъа джетген къыйынлыкъны бизге
билдирген, бизде къарачайчылыкъ
сезимни да уятхан – Дудаланы Махмуд
болгъанды»,- дейди Ийылмаз Науруз. Алай
а, Махмуд, сюргюннге тюшген халкъланы
барыны эркинликлерин, хакъларын
къайтартыр ючюн кюрешгенди. Шимал
Кавказны эм онглу уланларындан бирича
къаллыкъды тарихде Дудаланы Махмуд.
3
Джаны-къаны бла Сталиннге берилген, аны
къулу эмда ити болуб тургъан Сусловну;
Иеси «бёркюн ал» деб юсдюрсе, бёркю бла
бирге адамны башын алыб тургъан
Сусловну; Сталин 1952 джыл Коммунист
партияны Ара Комитетини Президиумуна
юе этген Сусловну, Сталинни ёлгени бек
абызыратды. Берияны ызындан аны да
къурутурукъ эселе да ким биледи –
биллигинг джокъду Хрущевну эсине не
келлигин. Аны себебли кесин къутхарыр
ючюн, Хрущевну да кесине иги кёзден
къаратыр ючюн, джангы Тамадагъа къул
болуб, алгъыннгы шохларына кир къуюб
башлады. Алай а, 20-чы съездде Хрущев
Сталинни ууадых этиб, халкълагъа
сюргюн этилгенин терслеб, къаты
сёлешгенинде, Сусловну санлары
къыйылдыла. Таб талай кюнню ауруб, ишде
кёрюнмей да турду. Къарачай халкъны
джуртундан сюрдюрген юч тамададан бири
– Сталин бла Бериядан сора – ол эди.
Алай а, ала да ол джарашдыргъан
джалгъан дауну тамалында этген эдиле
Къарачайны кёчюрюр-сюрюр оноуну.
Ставропол крайда партизан джюрюшню
къураб, партизан бёлеклеге башчылыкъ
этиб, немесле бла къазауат этер орнуна,
Дагъыстаннга къачыб, бугъунуб тургъаны
ачыкъланса, кесини гюнахын
къарачайлылагъа кюреб, баш алгъаны
белигили болса – Берияныча, аны да уруб
къоймазламы?
Быллай сагъышла эдиле Сусловну
тынгысын-тынчлыгъын бузгъан.
Архивледен Къарачай областны
тамадалары къол салыб, 1943 джыл
Сусловгъа, Сталиннге джазгъан
къагъытланы келтиртди. Джангыдан,
башдан аякъ къараб чыкъды алагъа.
«Партияны Ставрополь край комитетини
биринчи секретары М.А.Суслов джолдашха
Партияны Къарачай област комитетини
биринчи секретары Нанакдан
Багъалы Михаил Андреевич!
Къарачай областда хал бек къыйынды.
Таула, чегетле бандитледен,
дезертирледен, совет властны
джауларындан толудула. Тау этеклеринде
орналгъан элледен не кереклилерин да
табадыла ол душманла. Кеси кючюбюз бла
аланы онглаялмайбыз. Областха,
артыкъсыз да тау районлагъа, аскер
кирмей, иш тюзеллик тюлдю».
Экинчи къагъыт Сталиннге джазылгъанды.
Анга биринчи къол салгъан – Нанак,
экинчи къол салгъан – област
исполкомну тамадасы, ючюнчю къол ыз да
– НКВД-ни област бёлюмюню
башчысыныкъыды. 
«Багъалы вождубуз джолдаш Сталин!
Къазауат баргъан къыйын заманда, Сизни
заманыгъызны алмаз ючюн, къысхасы бла,
фашистле областны алгъан кёзюуде
коммунистле, бютеу халкъ да кеслерин
къалай джюрютгенлерин айтыргъа
излейбиз.
Халкъны иги кесеги, коммунистле да бар
ол санда, немес аскерге «хош келди»
айтыб тюбегендиле. Немес пропагандагъа
кеслерин алдатыб, «динибизге,
джерибизге, мюлкюбюзге эркин этген,
Къарачай бла Малкъарны бир этген
Гитлер джашасын» деб джырлагъандыла.
Немесле кетгенден сора да, чегетледе
джашыныб тургъан бандала, немесле
къоюб кетген сауут-саба бла, совет
властха къаршчы къазауат этедиле. Ала
алай кёбдюле, тау этегинде элчиледен да
болушлукъ табадыла – кеси кючюбюз бла
аланы къурутурча тюлбюз. НКВД-ни аскери
кирмей, област бандитледен тазаланырча
тюлдю.
Къазауат бара тургъан заманда, аскер
кючню бери бёлген да, аскерни
киргизтигиз деб тилеген да – бизге сый
тюлдю. Алай а, болум алайды да, айтмай
болмайбыз. Ол бандитле, немес аскерге
къошулуб, партизан бёлеклени да къырыб
чыкъгъандыла оккупацияны кёзюуюнде. Ол
«агъач кишиле» бюгюн да ишибизге буруу
болуб турадыла.
Ол бандитлени тамырсыз этер ючюн, тау
эллени тюзлеге кёчюрюрге керек болур
деб, аллай оюмубуз да барды».

Бу джазылгъанны талай джеринде
Сталинни соруу белгилери, джазгъанлары
барды. Тюбюнде да «комиссия къураргъа»
деб чертилгенди.
Нанакга кеси айтыб джаздыртхан
къагъытла Сусловну эсиндедиле.
Комиссия Къарачай областны тамадалары
айтханны, партияны Ставропол край
комитетини биринчи секретары Сусловну
оюмларын къабыл этген эди. Алай бла
туугъан джуртундан Орта Азиягъа,
Сибириягъа сюрюлген эди къарачай
халкъ. Аллай затны унутурму Суслов?
Аны бютюн къайгъылы этген ючюнчю
къагъытды. Мудалиф Сталиннге джазгъан
къагъыт. Тюбюнде, къошакъ халда Нанакны
джазгъаны уа бютюн да сагъышлы этеди
аны. Алай болса да, кимни тюз, кимни
терс болгъанын ол заманда комиссия
айыргъан эди. Мудалифге уа он джыл
тутмакъ берилген эди. Энди бу къагъытха
къалай къарарла ансы?

 «Багъалы Сталин!
Биз – Къарачай областны башчылары къол
салыб, Сизге джазгъан къагъытда
айтылгъан затла тюз тюлдюле. Ол
письмону Ставрополь крайны партия
комитетини биринчи секретары Суслов
къоймай джаздыртханды. Суслов немесле
келген сагъатда башын алыб къачыб,
башсыз къалгъан партизан къауумла да
фашистлеге аш болуб къалгъандыла.
Гюнахны къарачай халкъгъа кюреб, энди
башын алыргъа излейди Суслов.
Къарачайда бизге Суслов джаздыртхан
бандала джокъдула, аскер киргизтир
кереклиси да джокъду. Къарачай халкъны
15.600 адамы – алай демек, джылда эркишиле
бары фронтдадыла, фашистле бла
къазауат этедиле. Къарачай халкъ совет
властны джанындады, душман къурутхан
мюлкню, колхозланы-совхозланы
джангыдан тирилтиб кюрешеди.
Комиссия ийсегиз, мен бу письмода айта
тургъан затла тюз болгъанлары
ачыкъланныкъды.
Партияны Къарачай област бёлюмюню
тамадасы Нанак».
Суслов бу къагъытны къурутдурургъа да
бир тебреди, дагъыда сакълыкъгъа
юреннген коммунист, башха джолла излей
башлады.
4
Эртденли бери Нанак бла сёлешеди Совет
Союзну Коммунист партиясыны Ара
Комитетини секретары Суслов джолдаш.
- Нанак, бу къагъытны тюзге санасала,
меннге не этериклерин билемисе?
- Тюзю къалай болгъанын мен 1943 джыл
комиссиягъа да айтхан эдим. Мудалиф
герохну мангылайыма тиреб, джаздыртхан
эди – ол комисияны къагъытларында,
архивде болургъа керекди.
- Билеме, алай а, джангыдан сорула
башласа, сёзюнгю артха аллыкъмыса,
тюлмюсе?
- Алай къалай айтасыз, Михаил Андреевич?
Сиз меннге, мени юйдегиме этген
игиликлени къалай унутурма? Сиз
айтхандан чыгъарыкъ тюлме мен.
- Сени фронтдан чыгъартыб, Къарачай
областха башчы этгеним да эсингде
болур. Къарачай халкъны кёчюртюуде
этген тирилигинг ючюн, сеннге орден
бердирген да ким болгъанын билесе.
Халкъгъа сени пара-чара этдирмей,
Кавказда джашарча мадар бердим. Артда,
сюргюнде халкъны ичин билир ючюн, тюзюн
бизге билдире турур ючюн, Орта Азиягъа
да бардынг. Юйдегинг да, бизни кючюбюз
бла, къыйналмай тынч джашагъанын
кёрдюнг. Алай а, сени бери быланы айтыр
ючюн чакъырмагъанма.
Нанак, джюреги къызыу ура, Сусловгъа
сескекли къарады. Олтуруб тургъан
Нанакны къатына келиб, аны имбашына
къолун сала, джумшакъ айтды Михаил
Андреевич:
- Кавказдан кёчюрюлген халкъла – чечен,
ингуш, къарачай, малкъар джуртларына
къайтарыллыкъ болурла. Мен айтхан
боллукъ болса, аланы къайтарлыкъ тюл
эдим. Алай а, тыш къраллада «сюргюнде
тургъан халкъланы джуртларына
къайтармай эсегиз, Сталинни
джангылычларын тюзетгенигиз недеди,
коммунизмни джолунда баргъаныгъыз
олмуду?» деб, бизни тарбыуннга тыйыб
турадыла. Сен таныгъан Дудов Махмуд,
Авторханов эмда алача сатлыкъла, бизге
къаршчы ишлейдиле, «халкъланы сталинчи
сюргюнден джуртларына къайтармагъан
кърал бла иш джюрютюрге боллукъ тюлдю»
деб, андагъы джамагъатны бизге къаршчы
тургъузуб кюрешедиле. Сталин болса эди,
аланы, империалистлени, сёзлерин
къулакъгъа да алмаз эди. Не медет, заман
башха тюрлю болгъанды. Энди къарачай
халкъ ызына къайыта эсе, Къарачай
област алгъынча къуралыргъа боллукъду.
Къарачай областда уа сени башчы этерге
боллукъ тюлдю – халкъ сеннге къалай
къарагъанын билесе. Халкъны таулагъа
иймей, Черкес областха къошуб,
Къарачай-Черкес бир област къуралса
деб, кёлюме келеди. Анда уа, сени экинчи
тамада этерге къолумдан келликди.
Къалай къарайса, бу оюмгъа?
- Сиз айтханнга мен къачан да разы бола
келгенме. Джангыз, мени борчум неди
бусагъатда, не этерге керекме?
- Сени борчунг, сюргюнден къайытхан
къарачайлыланы таулагъа джибермей,
тюзледе орнатыргъа керексе. Тюзде
джашагъан, юй ишлеген, баргъан-келген
да тынчды. Сен ангылата билликсе аланы.
Тау этеклери бютеу къралны халкъы
солуй турурча, курортла, турбазала
болургъа керекдиле. Черкес областны
Къарачай-Черкес областха бурууну
хакъындан мен Черкес областны
башчылары бла да сёлеширикме. Ала да
разы болурча мадарла бардыла. Аны
юсюнден артхаракъ сёлеширбиз.
- Ангыладым, Михаил Андреевич.
- Ангыладынг эсе, Черкесскге
баргъанлай, област комитетни биринчи
секретарына тюберсе.
5
Аны бла тохтаб къалмай, Суслов Черкес
областны тамадасын чакъырды. Алай а,
Бузданов, Нанакча, Сусловну айтханына
«хо» деб, тебремеди.
- Михаил Андреевич, биз 1926-чы джыл
къарачайлыла бла джашаялмай
чачылгъанбыз. Энтда джангыдан бизни
бирге къошаргъа нек излейсиз?
- Биринчиси. Сизни саныгъыз азды. 20-30
минг адам област болгъан адет болмайды.
Аны себебли, сизни миллет район этиб
къояргъа боллукъдула. Къазакъла да,
«Баталпашинск районубузну
къайтарыгъыз» деб, бизге кёб тилек
къагъыт джибергендиле. Къарачай ызына
къайытса, аны автоном Къарачай
областын да къайтарырла. Къазакъла да
Баталпашинск районларына ие болурла.
Сиз, черкеслиле, не джер бла къалырсыз?
Аны юсюне, бир къралда адыг халкъны юч
автономиясы болгъаны да кёзге
илиннгенлей турады. Адыг област бар,
Къабарты област бар, Черкес област бар.
Сизни кёбюгюз къабартылы болгъаны
белгилиди. 1920-1930 джыллада къагъытлагъа
къарагъан эслерикди аны. Бусагъатда,
сизни насыбызгъа, ызларына къайытхан
къарачайлыла бла бирге,
Къарачай-Черкес област къурасагъыз,
негиз да сакъланыр, Черкесск да
Баталпашинскге бурулмай, алайлай
къалыр. Алай болмаса, къуру Хабезге
таяныб къалыргъа боллукъсуз. Иш
алайгъа бара турады.
Экинчиси. Къарачайлыланы джуртларында
джерлешдирир ючюн, кърал бек уллу ачха
болушлукъ этерикди. Бир област
болсагъыз, сизге да, черкеслилеге,
черкес районлагъа да бир джукъ джетер.
Ючюнчюсю. Сен бусагъатда Черкес
областны тамадасыса. Къарачай-Черкес
област къуралса да, сени тамадалай
къалдырыргъа мен сёз береме.
Тёртюнчюсю. Бусагъатда бирикген
областны къурауну юсюнден Указ
хазырлана турады. Аны биринчи
кесегинде Къарачай областны къурауну
юсюнден барады сёз. Аны себебли, Указны
текстин къарачай халкъ билмезге
керекди. Биз аны басмада чыкъмазча
этерикбиз. Къарачайлы болуб, талай
тамада билликди аны, сиз таныгъан Нанак
башчылары болуб. Ала да къуллукъда
ишлерикдиле, Къарачай-Черкес областны
тамада къауумундан боллукъдула. Ёзге
ала да Указны юсюнден джукъ айтырыкъ
тюлдюле. Указ а сизни къолугъузгъа
тюшерикди.
Айтылгъанны эсге алыб, бирикген
Къарачай-Черкес областха разы
болсагъыз, халкъынга, кесинге да алай
таб болур.
Бузданов бираз тынгылаб, сорду:
- Къарачайлыла алгъыннгы областларыны
джеринеми тюшерикдиле къуру, огъесе...
- Ишни башы ма андады. Къарачайлыланы
таулагъа иймезге керекди. Ала
Черкесскни тёгерегинде, атылыб тургъан
тюз джерледе орналсалады эм игиси.
Черкесск шахаргъа, сизни черкес
районлагъа да тюшсюнле онушар юйдеги.
Ол заманда ачханы юлешген сизге
табыракъ боллукъду.
Буздановну кёзчюклери джылтырадыла.
Сусловну къолун эки къолу бла тутуб,
къанатланыб, кабинетден чыкъды.
6
Сталинни кёзюуюнде
кёчюрюлген-сюрюлген халкъланы энди
джуртларына къайтарыу оноуну
тюрлендиралмазлыгъын ангылагъан
Суслов, бу зауаллы халкълагъа башха
тюрлю чырмаула чыгъарыр акъыл бла,
Хрущевгъа тюбеди.
- Никита Сергевич, халкъланы сюргюнден
джуртларына къайтарыу бла байламлы бир
талай сорууум барды.
- Тынгылайма, Михаил Андреевич,-
Сусловну маса джаны чакъыра, анга джити
къарады Хрущев.
- Кёчюрюлген халкъланы джуртларына
къайтарыу оноуугъуз – халкъланы
кеслерине да, къралыбызгъа да бек уллу
хайыры боллукъ оноуду. Джангыз, Шимал
Кавказгъа къайытырыкъ халкъла – чечен,
ингуш, къарачай, малкъар –
джуртларында тюзюрек джерлеге
орналсала табыракъ болурму эди деб
кёлюме келеди. Таулада джангыдан элле
къурагъан къыйынды. Таулада хауа таза,
табигъат ариу болгъанлыгъына, кесигиз
билесиз, джашау этген къыйынды. Аны
себебли, алайларын бютеу къралны адамы
солуй турурча турбазалагъа, солуу
юйлеге къоюб, халкъланы ёзен
аякъларында джерлешдирсек дейме.
- Да тюзюрек джерледе башха халкъла
джашамаймыдыла?
- Сёз ючюн, Черкес областны
Къарачай-Черкес областха буруб,
къарачай халкъны тюзюрек джерледе
орунлу этерге таблыкъ барды. Кёб бош
джер атылыб турады. Алайларын ишге
таджал къарачайлыла, къараб
къарагъынчы джарашдырлыкъдыла, кърал
джанындан да уллу болушлукъ боллукъду.
Къарачайлыла бла черкеслиле бир област
болуб, бирге джашаб да тургъандыла, эки
миллетни да миллетчи башчылары
бузгъандыла араларын – башха-башха
областла алай къуралгъандыла. Бирге
джашаргъа халкъланы огъайлары джокъду.
Черкес областны тамадасы Бузданов,
Къарачайны алгъыннгы тамадасы Нанак да
разылыкъларын билдиргендиле.
- Да, хоу, меннге тюбеген сагъатларында,
къарачай делегация «къарачай областны
алгъынча къурагъыз демейбиз, джангыз
джуртубузгъа къайтарыгъыз» да деген
эдиле.
Ёзге, «кёб затны дауласакъ,
джуртубузгъа къайтармай къоярла»
деген къоркъуудан айта эдиле аны. Бизни
борчубуз – Сталин къурутхан
къраллыкъларын къайтарайыкъ да,
кеслери Черкес бла бирге джашайбыз
деселе, анга кёре этерле.
- Къарачайын, малкъарын, чеченин,
юнгюшюн да таулагъа иймесек иги болур
деб кёлюме келеди. Таулада совет
властха бой салмагъанла кёбюрек
чыгъыучандыла, аманлыкъчылагъа тауда,
чегетде джашыныргъа къачан да таб
болгъанды. Тюзледе джашасала, башха
миллетле бла аралашыб,
энчиликлери-менчиликлери да кетер,
совет джамагъатха дженгилирек
къошулурла...
- Ангыладым сизни къоркъууларыгъызны,
Суслов джолдаш. Мен айтырыкъ: халкъ
айтханча болсун – тауда джашаргъа
излеген тауда джашасын, тюзню
сайлагъан тюзде орналсын. Сталинни
зулмусундан къутулгъан халкълагъа, биз
да артыкълыкъ этмейик.
7
Хрущевдан чыкъгъандан сора, кёб сагъыш
этди Суслов. Хрущевну да
чамландырмагъанлай, «халкъланы
кеслерини излемлери бла» аланы тюзледе
тохтатыр иннетин а къоймады. Артыкъсыз
да, 1943 джыл кеси сюргюн этдирген
къарачай халкъны джазыуун кишиге да
ышанмай, кесини къолуна алды. Хрущевдан
къоркъгъандан, къарачайлыланы
Джуртларына къайытыулары бла байламлы
Указны, къалгъанын кеси излегенча
этдирсе да, амалсыз болуб, биринчи
пунктун, «Къарачайны миллет
автономиясын къайтарыуну амалсыз
кереклиге санаргъа» деген пунктун,
джазылгъаныча къойду. Ол пунктну
кетералмагъандан ары, экинчи пунктну
къошдурду – биринчиге чырмау болурча.
Аны бла да къалмай, Указ басмада
чыкъмазча этди – алай демек, Указны
къарачай халкъ кёрмезча. Указ Черкес
областны тамадасы Буздановгъа
джиберилди. Бузданов, Нанак бла
келишиб, ол Указны къарачай халкъдан
джашырдыла – Джуртуна къайытхандан
сора да, къарачай халкъны тюб этиу
сиясет, аны хакъын ашау башланды. 1943
джыл Къарачайны къраллыгъын къурутхан
Суслов бла Нанак, 1957 джыл Къарачайны
къраллыкъсыз къойдула. Бу джол алагъа
Бузданов – Черкес областны тамадасы да
къошулду. Совет Союзну Коммунист
Партиясыны экинчи башчысы Суслов, 1982
джыл ёлюб кетгинчи, къарачай бла
кюрешгенлей турду – къарачай халкъны
къраллыкъсыз къойгъаны бла къалмай,
аны халкълыгъын къурутуугъа салды
бютеу кючюн. Ол палахдан аязыялмай
барады бюгюн да къарачай халкъ. Эс
джыярмы, джыялырмы ким биледи –
бюгюннгю туруму къарачай миллетни бек
къоркъуулуду.
ЮЧЮНЧЮ БАШЫ
1
1957-чи джылны май айында Дженгил бла
юйдегиси, джууукълары, Пашинскеде
вагонладан къотарылдыла. Хар ким
сюргюннге дери джашагъан элине
барыргъа излейди. 14 джылны Азияда бир
эл болуб джашагъан адамла, энди
бир-биринден айырылыргъа
башлагъандыла. Бурунча, 1943 джылгъа дери
джашагъанларыча, тукъум, тийре болуб
джашаргъа умут этедиле.
Былагъа болумну ангылата, совет-партия
органладан талай къарачай къуллукъчу
келди – алгъаракъ келиб, сюргюнден
къайыта келген халкъны къайгъысын
этген адамла. Алгъыннгы тамадаладан
бири – Тенгизбийланы Нанак – ариу
сёлешди:
- Джамагъат, иги джангылыкъларым
бардыла сизге. Алгъыннгы тау
эллеригизге ёрелеб-ёрлеб айланмай, сиз
былайда, Пашинске тёгерегинде тюзледе
джашарча, оноу этилгенди. Былайы
джашаугъа таб джерледиле. Былайларын
кючлерге керекди. Таула сизден
джукъгъа да къачарыкъ тюлдюле. Бу
биринчи джангылыкъ. Экинчи иги хапарым
– кърал не джаны бла да (ачха бла да,
материал бла да) сизге болушлукъ
этерикди. Кийиклеча, биягъы таулагъа
илиниб кетсегиз, кесигизге юй ишлеген
да къыйын боллукъду, тюкен, школ
мекямла ишлегенни айтмай огъуна
къояйыкъ. Къыйырдагъы къыйынлы деб, бош
айтмагъандыла буруннгула. Аны себебли
былайда, Къарачай-Черкес областны ара
шахарыны тёгерегинде джерлешигиз.
Сабийлеригиз ёсе келселе, алагъа
окъургъа керек, ишлерге керек –
таулада уа не окъуу, не иш. Эм алгъа да
сабийлеригизге сагъыш этигиз.
Адамла не айтыргъа да билмей, биразны
шум болуб турдула. Дженгил кёб сагъыш
этиб къыйналмады:
- Ант этдир, Нанак, тюзледе джашарыкъ
болсакъ, дуния малны джуртубуздан ёрге
тутарыкъ болсакъ, Орта Азиядан нек
къайытыб кюрешдик да? Юйлерин,
малларын, бачхаларын къоюб кетерге
кёзлери къыймай, анда къалыб кетгенле
да бардыла. Кёрюрсюз, аланы сабийлери