Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 30

ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан,
сууукъдан, джиликсиз этерик ауур ишден
къутхаргъан Хурриет тюлмю эди? Ким
сёлешсе да, Хадижат, сен аллай
тутхучсуз, хылымы сёзлени къалай
айталдынг? Къызынгы бригадирни тюбюне
тебере тургъан кесинг тюлмю эдинг? Сау
болсун сабий Парысбий – сыйыгъызны
сакълады. Алай а, Хурриет болмаса,
зауаллы сабийге не палах джетер эди,
аны бла къалмай барыгъызгъа да? Хурриет
сизни ючюн кесин къурман этгенди, аны
ангыларгъа излемей эсегиз, ёмюрде да
адам боллукъ тюлсюз сиз. Хурриет бюгюн
да аууздан айтыб да, къагъыт джазыб да,
сизге да джер юлюшле чыгъартыб
кюрешеди. Бош кюрешеди, сиз адамлыкъны
ангыларыкъ джанла тюлсюз. Кёрейик,
Хурриетсиз къалай джашарыгъызны.
Къызыма «къахме» дегенигизни мен да
кечмем, Хурриет да кечмез, Аллах да
кечмез. Джандет джашаугъа кёл сала
билмей эсегиз, Аллах сизге джаханюмню
кёргюзтмей къоймаз. Хурриетни кюсетир
кюнлени кёргюзтюр сизге Аллах. Сени уа,
Хадижат, баш тюклеринги джыртыб
къолунга тутдурмасам иги къара.
Сапиятны къылыгъын биле эди Хурриет:
анасы тынч адам болса да, тебгени уа
къыйын болуучан эди – бу джол да алай
болду. «Тохтагъыз!»- деб, кёк
кюкюрегенча, тиширыу ауазланы
арасында, Парисбийни базыкъ ауазы
чыкъды. Андан ары тынгыларгъа тёзюмю
джетмей, юй ичине кирирге да болалмай,
бачхасы таба кетди Хурриет.
Бир сагъатдан Парисбий келди. Хурриет
джукъ да билмегенча, анга ышарыб
тюбеди.
- Кесингмисе? Къалгъанла къайдадыла?
Джукъ затмы болгъанды?
- Джукъ болгъаны джокъду. Сапият, кёб
турмай, сабийлеринги да алыб келликди.
Ол хапар айтыр. Мен а, сёзден эсе, ишни
сюеме. Не этерге керекди?
Хурриетни табигъат берген айырма кючю
бар эди. Эркишиледе да аз болады аллай
кючю болгъан. Сютден толу 40-килолукъ
сют флягаланы экишер-экишер келтириб,
бортлу машинагъа узатыб джюклетгенин
кёргенле, бюгюн да сейирсиниб хапар
айтадыла. Энди ма ол Хурриет, ташны бир
джанын джерден айыралмагъан сагъатда,
ол ташны Парысбий кеси акъырын
кёлтюрюб, джарашдырыб салыб, юй тюб
хуна этиб башлады. Бу сабийни къолу
былай джарашханына сейирсинмей
болалмады Хурриет.
- Да, къайдам. Къан бла кирген зат болур.
Атам да уста ташчы болгъанды, хуна
къаларгъа, малкъар устала болмасала,
киши тенглик этмегенди дейдиле.
Ууакъ-ууакъ сёлеше, сёз сёзню айтдыра,
иш да бара, иги кесек заман кетди.
Келген, къошулгъан болмады, Сапият да
кёрюнмеди.
- Киши да келмезлик эсе, мамматлагъа
хазырлагъан ушхууурум барды, кесибиз
бисмилля этейик,- деди Хурриет.
- Келмегенлери да игиди, кёбюрек джетер
бизге,- деб ышарды Парысбий. – Келиб да
бусагъатда ала этер зат кёрмейме.
Экибиз бир ыйыкъгъа юйню тюбюн
деменгили джарашдырырбыз – таш бар.
Тёрт джанын ёсдюрюрге, башын джабаргъа,
терезе-эшик салыргъа уа бир уста
керекди – кёргюзтюрге, юретирге.
- Комендант бары бла да келишгенди. Уста
да, материал да бу кюнледе келликдиле.
- Алай эсе, игиди. Коменданты
болмагъанла къалай юй ишлерикдиле
ансы.
- Коменданты болмагъанланы
Парисбийлери барды. Келишгенме,
барыгъызгъа да джер юлюшле берирге
айтхандыла. Бир-бирибизге болуша, ким
алгъаракъ, ким артхаракъ энчи
юйлерибизге кирликбиз.
- Джуртдача, юй-арбаз болса, ийнек-къой
тутарча болсакъ, къырылмаз эдик, кърал
болушлукъсуз да джашар эдик.
Хурриет Парисбийге къарады. Бу сюргюн
къыйынлыкъ сабийлени замансыз уллу
этиб къойгъанды. Хурриетге бир джылы
келген адамча кёрюндю Парысбий.
- Бу сюргюн палах сенича сабийлени да
замансыз уллу этиб къойду,- деб ахсынды.
- Огъай, -деди,- Парысбий,- мени замансыз
уллу этген башха палахды.
- Да неди да ол мен билмеген палах. Мен
болушаллыкъ тюлмеми экен?
Парысбий айтыргъа, къалыргъа да билмей,
ангарылды. Дагъыда таукелленди:
- Меннге эм уллу къыйынлыкъ – мени
къутхарыр ючюн ол джийиргеншлиге эрге
чыкъгъанынгды.
- Къуру сени ючюн тюл. Тюз ангыла мени.
Мен алай этмесем – барыбыз да ачдан,
сууукъдан къырылыб къаллыкъ эдик. Ким
биледи, къырыла башлагъынчы,
Къуртлугъа «хо» демезге да болур эдим.
Алай а, сабийле ёле башласала, башха
мадар табмасам, комендантха тёшек да
болур эдим – ол гюнахсыз джанчыкъланы
ач азабдан къутхарыр ючюн. Сен да
меннге ол сабийлени бирисе. Сени
къутхармай къойсам, бек къыйналлыкъ
эдим. Кеч этерими эртдерек этдирдинг
сен. Сен къыйналыр зат джокъду.
- Биринчиси, мен сабий тюлме. Экинчиси,
бизде таулада сый-намыс неден да баш
тюлмюдюле? Сен бир джийиргеншилини
тюбюне тюшюб, бизни джаныбызны
сакълагъандан эсе, барыбызны да ёлюб
къалгъаныбыз иги тюлмю эди? Бюгюн анда
тиширыула джыйылыб, сеннге къахме
дегенлерин билемисе?
Хурриетни бети къызарды, агъарды, ызына
айланыб къызарды. Аллындагъы сабий
болгъанын да унута башлады.
- Сен а, сен, сен да санаймыса мени
къахмеге?
- Менми?- Парысбий джунчуду.
- Хоу, сен. Эгечинги къорургъа акъылынг
да, ётюнг да джетген эди ол кюн. Бюгюн а
мени къорургъа ненг джетмеди? Уруб
тёнгеретсенг а ол меннге къахме
дегенни? Огъесе сен да аланы тюзгеми
санайса?
Парысбий кёзлерин джерден айырыб,
Хурриетге къарады. Ачыуланнган
Хурриетни бети, тюз тургъан заманындан
да ариу кёрюндю.
- Мен аланы тюзге санамайма, алай а,
сеннге алай айтхан адамгъа не айтса, не
этсе да мен къол кёлтюраллыкъ тюлме –
ол мени анамды. Анам болмаса да, мен
тиширыула бла къалай тюйюшюрюкме.
Сеннге къатылгъан эркишини уа боюн
джигин сындырыргъа боллукъма. Ол
Къуртлуну кёрген сайын кесими кючден
тыйыб къояма.
Хурриетни ачыуланнганы кетди, ышарды.
Парысбийни бетине кюн тийгенча болду.
- Джашчыкъ, сени меннге сюймеклигинг
болурму? Ой, ёлейим андан эсе, бир къарт
къатынны къалай сюериксе,
тёгерегингде, гоккалача, джаш къызла
тургъанлай.
Хурриет аны башын сылады къолу бла. Аны
сакълаб тургъанча, Парысбий, сермеб
къучагъына джыйды Хурриетни. Хурриет
не бек тыпырдады эсе да, ычхыналмады.
Парысбий сыртындан тюшюб, Хурриетни да
къучагъындан иймей биразны шош болуб
турду.
- Тюз айтаса, мен сени ол мал вагонда
огъуна бир кёргеним бла джаратыб
къойгъанма. Сенден ариу бир къыз
кёрмегенме мен.
- Кёрлюксе алкъын, бютеу джашауунг
алдады алкъын.
- Огъай,- деди Парысбий,- меннге башха
къыз керек тюлдю. Джашауум алдамыды –
аны да билмейме. Алай а, сенсиз джашау
манга керек тюлдю.
Джашчыкъны деу къоллары Хурриетни
кючлю тиширыу санларын сылай,
ёрге-энгишге бардыла.
«Кертиси бла да ким биледи тамбла не
боллугъун. Бу сабийни разы этгенлигиме
нем къорарыкъды»,- деб келди кёлюне
Хурриетни.
Джаз башында джангы джетген бир деу
джаш бла тамам бишген кёзюую болгъан
бир кючлю тиширыу бир-бирине
къошулдула. Джерден Кёкге, Кёкден да
джерге ненча кере къарадыла –
насыбларына, аланы бёлген, чырмау
болгъан болмады.

22
Февралны аягъына Хурриетлери джангы
юйлерине кёчдюле. Юй ишлеуге эм кёб
къыйыны кирген Парысбий болду. Ол
устала бла бирге къабыргъаларын да
сюеди, башын да джабды юйню.
- Энди материал табылса, кесим юй ишлеб
чыгъарча болдум,- деди Парысбий.
- Хар не да таб болур,- деб кёл этди
Хурриет.
Алда уа алкъын къаллай сынаула
сакълагъанларын билмей эдиле ала.
23
Бир кюн Хурриет джумушу бла орта
бёлюмде орналгъан почтагъа барды.
Почтаны тамадасы ариу тиширыу аны
атына, тукъумуна кёз джетдириб, бетине
сынаб къарай, сорду:
- Коменданты джангы тос къатыны сизсиз
сора?
- Андан сизге не джетеди?
- Ачыуланмагъыз да бери киригиз. Хапар
айтайым.
Хурриет аны бёлмесине киргенлей, ол
эшиклени къадауун салды.
- Мен айтханны комендантха айтыб, манга
къан джаудурлукъ тюл эсенг, эрингден
хапар айтайым.
Хурриетни бети тюрленди, джюреги
кёлтюрюлюб ызына тюшдю.
- Чыртда къоркъма, айтмам, сёз береме.
- Алай эсе, аллындан башлайым. Комендант
адам тюлдю, хайуанды – кесинг эслеген,
сынагъан да болурса. Кърал къыйынлыкъ
джетдириб, сюрюб келген халкъладан,
юйюрледен кёзю илиннген тиширыуланы,
къызланы сайлаб, аланы амалсыз
кёзюулери бла хайырланыб, кесине тос
этиб тургъанлы къаллай бир заман. Мен
да Итил тийресинден сюрюлген халкъны
адамыма. Мени да, амалсыз этиб, сеннге
дери кеси бла джашатыб тургъанды. Бу
ишге да ол джарашдыргъанды. Письмоланы
тинтиб, алай ашырыучанма. Келген
письмола да мени къолум бла ётедиле.
Бир айны мындан алгъа, Сибирден сени
эрингден къагъыт келген эди. Мен аны
комендантха берген эдим, ол «быллай
юйдеги бизде джашамайды» деб джууаб
къайтаргъанды.
Джазылгъан эсимдеди, адресин да джазыб
алгъан эдим. Анда айтылгъан былайды:
«Урушланы биринде къуршоугъа тюшюб,
немесле джесирге алгъан эдиле. Андан,
таблыкъ тюшюб, къачыб, партизан бёлекге
тюшеме. Бизни аскер келгенинде, аскерге
къошулдум. Алай а, къарачай халкъны
кёчюргенлери себебли, мени да аскерден
чыгъарыб, Сибирге агъач кесерге
ашыргъандыла. Сизни излеб, джазаргъа
къалгъанымда, бу адресни бергендиле.
Арабыз байламлы бола эсе, былайдан
ычхыннганлай, барлыкъма. Къазауат
бошалгъынчы лесоповалдан иерик тюлбюз
дейдиле, алай а, ким биледи – алгъаракъ
кетерге да болурма...
Анам, сабийле къалайдыла? Джууабынгы,
джар дарманныча, сакълаб турлукъма.
Кюрдамир».
Хурриет асры тюрлю болгъандан,
ауузундан бир сёз чыгъаралмай къалды.
Клара (почтаны тутхан тиширыуну аты
алай эди), графинден стаканнга суу
къуюб да узатды – аны бетини
тюрленнгени джаратмай. Ёзге кесин
къолгъа алды Хурриет.
- Адресин бераллыкъмысыз?
Клара къагъытланы къазмаб, иги кесекни
излеб, къагъыт кесекни Хурриетге
узатды.
- Сиз бусагъатха дери бу затны манга
билдирмей нек тургъансыз?
- Бусагъатха дери билдирсем, мени
джашауум джаханимге бурулур эди. Энди
уа, талай кюнден, башха джерге кёчеме.
Сиз а, ол итге не бла дерт джетдирирге
боллукъсуз – сагъыш этигиз. Ненча
къызны, ненча тиширыуну джашауун
бузгъанды ол сылыкъ. Барыбыз ючюн да
анга бир къыйынлыкъ ким джетдирсин
экен?
Эригизге джукъ джазама дей эсегиз –
джазыгъыз: тас болмай джетерча
ашырайым. Сени алллынгда гюнахымы
башха не бла джууаргъа билмейме..
Хурриет алайда огъуна Кюрдамирге
сабийледен, анасындан да салам айтыб,
къагъыт джазды. Клара да аны дженгил,
тас болмай джетерча, ышаннгылы ашырды.
Бу хапарны анасына, сабийлеге да къалай
айтыргъа билмей, сагъышланды Хурриет.
Ёзге тюзюн айтхандан башха джукъ
къураялмады. Биринчи анасына айтды.
- Сен шыйыхлагъа ийнанмайма десенг да,
кёрдюнгмю, шыйых айтхан тюз болуб
къалгъанын. Энди къалай этериксе?
Кюрдамир салыб келсе, не айтырыкъса?
Комендантны къатыныма дебми тюбериксе?
- Комендант аны письмосун джашырмаса,
аны сау болгъанын билсем - ёмюрде да
этмез эдим ол ишни.
- Къызчыкъ, Кюрдамир келсе келир да
къалыр, бу хапарны тауушун
чыгъармайыкъ да, бир тохтай турайыкъ.
Энди комендант бла къалай боллукъду
аранг?
Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду –
къайры эсе да кетген эди. Келгенлей а,
Хурриетге джетди:
- Аз тансыкъ болмагъанса. Тебре.
- Къайры?- деб, билмегенча, сансыз джууаб
этди Хурриет.
- Къайры, къайры – отоугъа, огъесе
джолну унутубму къойгъанса?
Сабийлени къатында дауур этдирмез
ючюн, «бара тур, ызынгдан джетерме»,-
деб ашырды аны Хурриет. Сора анасына
бурулуб:
- Сапият, барыб араны айырыб къайытайым.
Энди муну бла джашау джокъду. Кюрдамир
сау болгъанын билгенден сора, муну бла
джашаргъа боллукъ тюлдю.
- Къызчыкъ,- деди,- Сапият, кесинги эсле,
ол аман адам бир зат этиб къоймасын.
24
Джолда бара, Хурриет сагъыш эте барады.
«Комендант бла джау болама да, бютеу
къарачай юйюрлеге палах этеме. Алагъа
юй ишлерге джерчикле комендантны сёзю
бла бергенди колхоз. Аланы ызына
сыйыртса, мени къаргъамазламы? А нек
сагъыш этеме алагъа – игилик этгеними
да ангыламай, меннге къахме дей
тургъанлагъа? Къой, аланы тенглигине
тюшюб къалмайым. Парысбийни хатерин
огъуна этейим – юйюмю кеси ишлегенча,
алай ишлегенди. Кеслерини юйню да тюбюн
салыб бошагъанды. Энтда материалла бла
болушалсам, бир айдан ары созмай, энчи
юйлери битерикди. Къалгъанлагъа да
болушургъа кюрешеме. Джылны аягъына
алайда бир къарачай тийре болуб
къаллыкъбыз. Бу ит бла араны бузсам а
къалай болур? Ала да джерсиз-юйсюз
къалырла, мени да ишлениб, битиб,
юйюрюбюз ичинде джашаб тургъан
джап-джангы аламат юйюмю сыйырырла.
Сыйыртыргъа излесе, комендант чурум
табмаймы къаллыкъды? Андан эсе бираз
тёзейим – Кюрдамир келсе, бир оноу
этерме. Уялмай, энди аны бла
джашаяллыгъым да джокъду».
Бир джанындан къарагъан адам,
къолларын да ары-бери силке, кеси-кеси
бла сёлеше баргъан бу тиширыуну
акъылдан тайышханнга санар эди.
Парисбийни кёлюне да келди алай.
Биразны джукъ да айтмай ызындан келиб
турду. Хурриет а кеси сагъышларын а
асры кетгенден, не ызына къарамайды, не
аякъ таууш эшитмейди. Парисбий
«Хурриет» деб, таууш этгенинде да,
бурулмады. «Да мынга не болгъанды
экен?»- деб, джетиб, белинден
къучакълаб, тёгерек буруб, джерге
салгъанында, айтды Хурриет:
- Джанымы аласа да, былай илгендирмей,
узагъыракъдан кесинги билдирирге
болмаймыса?
- Да сен кеси кесингден сора джукъ
эслемейсе бусагъатда, ары-бери бир
джукъму болгъанды?
- Болгъанды. Комендант мени юйюмю, сизни
да джерчиклеригизни сыйырта айланады.
Аны бла къалмай, биягъынлай, бирер
комнатада джашарча этерикди. Биягъы
ауур ишге сюрдюрюб, къаныбызны
ичерикди. Не этебиз энди?
- Сен юйюнгде джашаб тураса, мен да юй
тюб салгъанма, сени болушлугъунг бла.
Къалгъанла да быйыл юйлю болалсакъ деб,
умут этиб турадыла. Не къан джаугъанды,
нек къутургъанды бу?
- Айырылама дегенме да, къутургъаны аны
ючюндю.
- Хы, ангыладым энди. Алай эсе, алай эсе,
бир мадар барды джангыз – бригадирни
ызындан ашырайыкъ.
Хурриет джарны эрнинден къарагъанча
болуб, тохтады.
- Ол затны эсинге да келтирме. Комендант
бригадир тюлдю. Комендант ючюн
барыбызны да башларыбыз чортлар. Биз
кимбиз – джуртубуздан тутулуб, сюрюлюб
келген, бир тукъум бир эркинлиги
болмагъан къралны душманларыбыз.
Комендант а, бизге – тутмакълагъа –
къарагъан кърал адамды. Алайчыгъын
чырт да унутма.
- Алайчыгъын мен унутмагъанма, башха
амал бар эсе, айт.
Хурриет, кёзбаулукъгъа, кюлдю.
- Бусагъатда мен айтхан башдан аякъ
ётюрюкдю, кеси джанымдан къурашдырыб
айта турама. Кечериксе мен телини.
Комендант кеси да мени сакълаб турады.
Ары бара турама.
Джаш адамны къаны тюрленди.
- Сен къурашдырыб айта, айтмай эсенг да
билмейме. Сен комендантдан кетерге
излеб, не ючюн кеталмагъанынгы мен
билеме. Юйюнг, бизни джер юлюшлерибиз,
сора ол мен ёлтюрген бригадир – бу юч
ауузлу къабханнга тюшюб тураса сен.
Комендант ёлмей, сен андан
къутулаллыкъ тюлсе. Комендант ёлмей,
мен сеннге юйленаллыкъ да тюлме.
- Джашчыкъ, ашыкъма. Сени юйленир
заманынг джетерге, комендант да ёлюрге
болур. Алай а, манга сёз бер, чыртдан да,
комендантха джууукълашма. Мени бир
планым барды – мен аны тындырлыкъма.
Сен къатышсанг, оюб къоярыкъса.
- Болсун, джангыз сен да манга бир сёз
бер – комендантдан кетсенг манга эрге
чыгъаргъа.
- Къалай сабийсе алкъын сен. 18 джылынг
толса, акъыл-балыкъ болсанг сёлеширбиз
аны юсюнден. Алайсыз да санга эрге
чыкъгъан шойма.
Парисбий аны сермеб къойнуна алды да,
хазна къалмай фермагъа дери кёлтюрюб
келди. Былайда Хурриетни комендант бла
кёрмез ючюн, ызына айланыб кетди. Аны
ызындан иги кесекни къараб турду
Хурриет. Ол ызына бурулуб
къарагъанында, къолун силкиб, юй таба
атлады.
25
Хурриетни сакълай туруб, аракъы шышаны
да джарымын уруб, орундукъгъа аууб,
къалкъыб тура эди комендант. Алай а,
эшик ачылыр ачылмаз, къолу да герохуна
узала, секириб турду Къуртлу.
- Андан бери къайдаса?- дей, Хурриетни
белинден къучакълады. – Бираз
таянайыкъ да, джангы хапарларым
бардыла – айтырма.
***
- Джангы хапарларым а – сиз джанындан
чечен-ингуш халкъны, сизге этгенча
этиб, мал вагонлагъа миндиргендиле.
Джолдадыла. Бир ыйыкъдан дегенча,
джетерик болурла. Талай юйдегини, кесим
къараб, сайлаб, бери келтирир акъылым
барды.
- Бек табсыз этериксе алай этсенг.
Былайдагъыланы биягъынлай бирер
тыгъырыкъгъамы джыярыкъса?
- Хата джокъду. Ала да адамладыла –
алагъа да джашар джер керекди.
- Биз да адамлабыз, ала да адамладыла –
биз билебиз аны. Алай а, къралгъа,
къралны да сенича къуллукъчуларына –
кёчюрюлген миллетле адам тюлдюле. Аны
себебли, кесинге эмда манга сагъыш эт.
Аладан да къыз юйдегилени сайлаб,
бирлерин кесинге тос этерге излей
эсенг, менден къол джуу. Экинчи
джанындан а – ала дженгил адамладыла.
Этерлерин этиб, сагъыш артдан этедиле.
Бычакъ бла сени туураб кетгенлерин да
кёрюрсе.
- Сиз да мёлекле тюлсюз. Огъесе, мен
бригадирни унутханды дебми турасыз?
Хурриет ёрге турду.
- Мен айтханны джукъгъа санамай эсенг –
сора, сау къал.
Къуртлу аны сермеб къолундан тутду:
- Алай тынч кетиб къалыргъамы излейсе?
Алгъан затларынгы барын ызына къайтар
да, сора, джаханюмге барлыкъ эсенг да –
бар. Мен ишлетген юйден чыкъ, мен
бердирген джер юлюшлени ызына
къайтарыгъыз барыгъыз да; барыгъыз да
кюнюне бир дюккючню тюл, хар юйюр
кюнюне бирер дюккючню къазыб
чыгъарыгъыз; сизни халкъдан адамла
юйюрлери бла, тукъумлары бла къырылыб
баргъан сагъатда, сизден бир адам
ёлмегенди. Мен болушмасам – ачдан
къырылыр эдигиз биринг къалмай. Эм
ахырында айтырым: бригадирни
ёлтюргенигизни айтсам – барынг
тюрмеде чиририксиз. Андан эсе, мени бал
тамгъан бармагъымы джала да, тынчшчыкъ
тур.
Хурриет бурулуб, бош онг къолун
джумдурукъ этиб, сакъал тюбюнден
уралгъаныча бир урду. Быллай зат болур
деб кёлюне келмеген комендант, бир
боксёр ургъанча, тёнгереб тюшдю. Сора,
герохун тартыб къабындан чыгъарды:
- Итни ургъанча уруб къоярымы билемисе?
- Ур,- деди Хурриет,- былайдан сау
кеталсанг кёрюрсе. – Иги тынгыла санга
не айтырыма. Ёлген бригадир бла бизге
шантаж этме – кесинг да къошулгъанса
ол ишге. Ол ишни башын джабхан кесинг
болгъанса. Сёз къозгъай башласанг, биз
аны айтмай къоярыкъ тюлбюз. Кърал
болушлукъну бизге джетдирмей, эки
аягъыбызны бир уюкъгъа сугъуб, мен
сеннге эрге чыкъмасам, барыбызны да
къырыргъа тебреген эдинг. Керек болса,
аны да айтырыкъбыз. Комнатала-одала
бола тургъанлай, джети-сегиз адамны
бирер комнатагъа уруб, не къыйынлыкъ
кёргюзтдюнг сен бизге?
Бизни бла кюрешмей, мени юйюме,
къалгъанланы да юй тюблюк
джерчиклерине къатылмай, иш бла – ол
дюккючле бла дегенлигимди – артыкъ
къаныбызны ичмей, бу фермагъа да
башхаланы келтириб урмай, джашай
баргъаныбызча джашаргъа къойсанг –
бизге да, сени кесинге да алай иги
боллукъду. Алай этсенг – эм уллу
аманлыгъынга да джукъ айтмай къояргъа
боллукъма.
Комендантны кёзлери ары-бери чабдыла.
Этген аманлыкълары кёб эдиле –
«къайсын билгенди бу бёрю тиширыу» деб,
сескекли болду.
- Неди ол аманлыгъым?
- Эрими письмосун менден джашырыб,
ызына уа «быллай адам былайда
джашамайды» деб, ётюрюк джазгъанынг да
джетерикди сени кърал джаны бла да
джууабха тартаргъа. Дагъыда айтыб
къояма – эрим джолгъа чыкъгъанды, кёб
турмай келликди. Къралгъа джетдирмей,
ол бошаб къояргъа да боллукъду сенден.
Энди бизден кенгирек тур, тос
къатынларынг менсиз да джетишедиле.
Бу мен айтханлагъа разы болуб, келише
эсенг – аны бла къазауатсыз, рахат
бир-бирибизден айырылабыз.
Комендантны къутсуз ауазы бираз
джууашыракъ чыкъды:
- Сизни барыгъызны да къырыб
къойгъандан игиси джокъ эди – энди кеч
болгъанды. Джашагъыз. Ёзге меннге
къаршчы бир джукъ эшитсем – «былай
джашагъандан ёлген игиди» деб
айтдырмасам кёрюрсюз. Ёзге меннге оноу
этерге умут этмегиз.
Комендант герохун къабына сала, эшикле
таба атлаб баргъан Хурриетни туу
санларындан кёзюн айыралмай, ичинден
айтды: «Кёрюб болмай эсем да, бу
тиширыусуз джашаяллыкъ тюлме. Не да
этиб, аны кесиме къайтарыргъа керекме».
26
Хурриет юйге къайытханында, къайгъылы
болуб тургъан Сапият, кёлюн басалмай,
ары-бери бара тура эди.
- Сапият, комендантха кёлюме келгенни
айтханма. Бир-бирибизни къоркъутургъа
кюрешдик, алай а, ким биледи ол
Къуртлуну не оноу этерин – юйюбюзню,
джерчиклерибизни да сыйырыб, биягъы
тыгъырыкълагъамы урур, огъесе, алай
этиб, бизни кесине ёчюкдюрюрге
базмазмы – билмейме.
Дагъыда, джолда келе, ажымсыз ангыладым
- Кюрдамир бла бетим джетиб, бирге
джашаяллыкъ тюлме. Келсе, аны сабийле
бла къоюб, кесим бла сеннге уа
джашаргъа бир башха юй ишлерикме.
- Тохта, тохта, Кюрдамир бир келсин да,
анга кёре оноу этилир. Ол бир келсин.
Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду.
Эки-юч кере Хурриет Парисбийге юй тюбюн
джарашдырыргъа, болушургъа барды. Алай
а, ол «мамматлыкъ» бошалыучусуча
бошала турду – джашны къой, Хурриетни
джюреги да илешген эди анга.
- Билемисе, Хурриет, юйню эки башха
эшиги боллукъду – эки юйдеги джашарча
эте турама. Бир джанында – анам бла
эгечлерим, бир джанында да – сен бла
мен джашарыкъбыз.
- Да, хоу, ананг бек къууанныкъды бу
хапаргъа.
- Джюрек кишиге да бойсунмайды.
Оноуубузну кишиге да джетдирлик
тюлбюз.
Хурриет эрини келлигин айта тебреб,
Парысбий аны кесине къысханында,
айтырын айталмай къалды.
Парисбийни джылыуу юсюнден
кетмегенлей, юйюне келгенинде, арбазда
комендантха тюртюлдю.
- Сёлешир зат барды. Бетден бетге.
Отоугъа барайыкъ да...
- Отоугъа энди барлыкъ тюлме.
- Алай эсе, къонакъ юйге, бригадирни
духу къалгъанды демей эсенг.
Къонакъ юйге кирир кирмез, «айтырынгы
айт» деб тохтады Хурриет.
- Бюгюн, билесе, халкъла арасы Тиширыу
кюндю. Алгъышлайма, саугъа орнуна бир
иги оноуум барды сени
къарачайлыларынгы барына да. Алай а, эм
алгъа айтыргъа излегеним: бир ыйыкъны
не кюрешдим эсем да, сен эсимден
кетмейсе. Мени сеннге керти да
сюймеклигим барды. Тохта, бёлме, сен
мени тос къатыным зат да тюл,- некяхлы
юй бийчемсе. Сенсиз манга джашау
джокъду. Кел, алгъынча джашаб турайыкъ.
Керек эсе, кесиме табсыз боллукъ эсе да,
кърал джаны бла, къагъытда да эр-къатын
болайыкъ.
- Саугъанг а неди къарачайлылагъа?- деб
сорду Хурриет.
- Бюгюн малкъар халкъны да, сизнича
джыйыб, мал вагонлагъа ургъандыла. Ала
да бу джуртлагъа келе турадыла.
Чеченлиле уа бюгюн-тамбла дегенча
къуюллукъдула былайлагъа.
- Бумуду саугъанг бизге?- кесин кючден
тыйды Хурриет.
- Огъай. Чеченнге, малкъаргъа да бизни
колхозда да джер-орун керекди. Бу сиз
джашагъан тыгъырыкълагъа аладан да
талай юйдеги алмай мадар джокъду. Аны
себебли, былайда джашаргъа излемеген,
кесине терк юй ишлерге керекди. Мен
колхоз тамадала бла келишгенме – ол
эски ферманы агъачы аз эсе да, тюб
хунасы сизге джарарыкъды. Чиримеген
агъачларын да джаратырсыз. Сени юйюнг
барды. Къалгъан юч юйдеги бир-эки
ыйыкъны ичинде, бир-биригизге болуша,
мекям этиб ичине кирирча болургъа
керексиз. Колхоз да таш ташыргъа
ат-арба берир. Не джаны бла да болушлукъ
болурча этерикме. Джерге салыргъа
гардош урлукъ да берликди колхоз.
Джангыз...
- Джангыз?
- Хурриет, сен мени бла джашаргъа
керексе.
- «Огъай» десем а?
- «Огъай» десенг – къалгъанла юйсюз
къаллыкъдыла, биягъы тыгъырыкълада
джангы келгенле бла дауур-сюйюр эте
къатышыб джашарыкъдыла.
- Эрим келе айланнганын айтхан эдим да
сеннге.
- Сен эринг бла джашарыкъ тюлсе. Мени
бла джашагъандан сора, эринг да унарыкъ
тюлдю сени бла джашаргъа.
- Аны оноуу сеннге джетмейди. Алай болса
да, сагъыш этерме. Ферманы чачыб,
ташын-агъачын къачан ташыб башларгъа
боллукъду?
- Тамбла. Колхоз эртден бла эртде талай
арба иерча этерме.
- Алай эсе, -деб, Хурриет кете башлады.
Комендант аны джолун кесе, аллында
тобукъланды да бутларындан
къучакълады.
- Сенсиз манга джашау керек тюлдю,
Хурриет.
Хурриет аны тебериб, юсю бла атлаб
кеталмады. Экиси да биягъы отоугъа
кетдиле.
27
Эки ыйыкъны ичинде юч къарачай юйюр да,
Хурриетни юйюню тенглигинде, бирер юй
къуруб, ичине кирирча болдула. Таш
хунала этиб, юй юблени барын
джарашдыргъан а Парисбий болду.
Къалгъан ишлеге башчылыкъ эте, юйлени
къабыргъалары сюелиб, башлары
джабылды. Материал бла колхоз уллу
болушлукъ этди. 1944 джылны ахырына,
юйлени битдирген къой, бирер бау да
сюеб, таб бирер ийнек, экишер-ючюшер
къойчукъ да къурадыла къарачай юйюрле.
1945 джылны ноябрына уа – Джуртларындан
сюрюлгенлерине 2 джыл толургъа – юйлю,
маллы, бачхалы да болуб, къыйналмай
джашарча болдула. Ол кёзюуге уа
къарачай халкъны джарымы ачдан,
сууукъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан
къырылгъан эди – ол санны ичинде 22 минг
акъыл-балыкъ болмагъан сабий да.
Былайда тёрт къарачай юйдегиден киши
ёлмей, бары да юйлю-кюнлю болуб
къалгъанлары (алай айтыргъа боллукъ
эсе) – Хурриетни кючюнденди. Ёзге, адам
дегенинг тюрлюдю – «Комендантны тос
къатыны» деген сёз Хурриетге
джабышханлай къалды. Алай болса да,
Хурриет «бетин къалын этиб»,
комендантны да, бригадирни да кёб
керекли ишге болушдурду. Кесин да алгъа
бригадир Асылбайгъа болушчу этдиле, ол
ауругъанында уа, аны орнуна бригадир
болду. Алайгъа сюрюлюб келиб, къуш
тюгюнлей чачылгъан чечен-ингуш,
малкъар юйдегилеге Хурриетни къаллай
бир джарагъанын айтыб айталмайдыла.
«Къууанч бла бушуу аякълашыб келедиле»
деб бош айта болмазла. Къууанч да,
къайгъы да Хурриетни эри Сибирде агъач
кесген джеринден 1946 джыл джаз башындан
юйюрюне къайытханы бла байламлыды.
28
Азыб, бек субай болса да, Кюрдамир
алгъыннгы Кюрдамир эди. Юйге
сабийледен башха киши болмагъан
заманда келиб къалыб, барын да эркин
къучакълады, эркелетди. Гитче
Гинджичик атасын танымай, бираз
тартынды – алай уллуланы ызындан ол да
къолчукъларын узатыб, атасыны къойнуна
ёрледи. Талай джылны бир-бирин кёрмей
тургъанла, бир-бирине джангыдан юрене
башладыла. Была да ийнакъ къучакъ бола
тургъанлай, эшикден Сапият бла Хурриет
кирдиле да, сын къатдыла. Кюрдамир ёрге
турду, аллына атлаб къайын анасыны
къолун тутуб, саламлашды. Хурриетге уа
эс да бурмады.
- Барыгъыз, бираз ойнагъыз, атагъыз арыб
келгенди. Сиз анга джукъ ашата да
билген болмазсыз,- деб, Сапият
сабийлени арбазгъа чыгъарды.
- Къалайса, Кюрдамир, джараларынг сау
болгъанмыдыла, къыйнаймыдыла?
- Сапият, мени къыйнагъан былайда бола
тургъан ишледиле. Мени башымы
бедишликге нек къойгъансыз – буду эм
уллу къыйынлыгъым мени.
- Тохта, сен бери джетгинчи, кир
таурухланы санга ким айтхан болур.
- Табылгъандыла айтырыкъла, комендант
да джазгъанды ишни болушлусун.
- Бизни къаныбызны ичиб тургъан
комендантха ийнанырдан алгъа, бизге
тынгыла. «Джигитча сермешиб ёлгенди» -
быллай къагъытны алгъан эдик сени
юсюнгден. Бу кёчгюнчюлюк-сюргюн
болмаса, бу учузлукъ бизни халкъгъа,
бизге да джетмез эди. Хурриет
комендантха эрге чыкъмаса,
сабийлеринги сау-эсен кёрмезге да
болур эдинг. Алай а, сени сау
болгъанынгы билсек, ёлсек-къырылсакъ
да сакълар эдик сени.
- Сапият, къой, тохта. Сууабымдан,
гюнахымдан къайсы дженгерин Аллахды
билген. Терслик балтада, сабда да. Бизни
бери сюрген кърал да, бизни ёлюм
базманнга миннгенибиз бла
хайырланнган комендант да – терсдиле.
Алай а, мени кесимде да барды терслик.
Кюрдамир кеси къалай оноу этсе, алай
болсун иш.
- Мен сизге оноууму айтырма, алгъа
комендантха тюбеб келейим да,- Кюрдамир
ёрге турду.
- Мени да барды анга тюберим. Джаяу
баргъан узакъды, хазыр ат-арба барды,
терк джетдирейим. Сен комендант бла
сёзюнгю бошасанг, мен алай кирирме,-
деб, Хурриет да юйден чыкъды.
Сапият не кюеуюн, не къызын тыйыб
кюрешмеди. «Джолда бетден бетге бир
сёлешиб, араны бир джумшатыр эселе уа»
деб, келди кёлюне. Болурну билсе, башха
тюрлю оноу этер эди. Алай а, анга
тынглармы эдиле?