Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 29

эркин болмай, бир-бири юсюне къаланыб,
солуу табмагъан зауаллылагъа. Бир
сагъатдан бары да мууал болдула,
джангыз Хурриет бла Хадижатны
16-джыллыкъ Парисбийи табигъат берген
уллу кючлерине таяна, кюрек бла да,
балта бла да, мычхы бла да
узалгъанларыча узаладыла. Терекле
кесилгенли кёб болмагъаны себебли,
дюккючлени терек тамырла кючлю тутуб
турадыла. Кюн батаргъа, юслери башдан
аякъ кир, балчыкъ болуб, юч мазаллы
дюккючню джерден чыгъаргъан бла
къалмай, мычхы бла тартыб, балта бла
джарыб, джаркъала этдиле.
- Юч ётмек алырча болдукъ. 23 адамгъа юч
ётмек – бирер туурагъан джетерик
болур,- Хурриет ышарды.
Ичи комендант бла бригадирге от
къайнай турса да, тышындан а нёгерлерин
джарыкъ этерге кюрешеди.
- Эки ыйыкъгъа джетерик болур
биргебизге келтирген къакъ этчик,
нартюх. Андан сора, не болурун
билмейме,- деди Хадижат.
- Аллах джаратхан джанларын атыб
къоймаз,- башха не айтыргъа билмеди
Тотай.
Была джаркъалагъа олтуруб, бир-эки
сёлеширге, бригадир кёрюндю. Узакъдан
огъуна къамчисин силке келди да,
джууукъ джетгенлей, ауузу от чакъды,
«анагъызны алай-былай» деб, кир,
хылымылы сёлешди. Къазах тил къарачай
тилге джууукъ болгъаны себебли, кёб
сёзюн бары да ангыладыла. Быллай сыйсыз
сёзлеге юренмеген тиширыула, къызла да
джунчудула. Ол а, къызгъандан къыза
барады:
- Нек ишлемейсиз? Былай бла ёмюрде да
бошалмаз бу иш. Былайын джазгъа сабан
этерге керекбиз. Мен сизге он ётмек
алыб келеме, сиз он дюккючню чыгъаргъан
болурсуз деб. Быллай саботаж ючюн а бир
ётмек да бералмам сизге. Ишлегиз. Энтда
бир дюккючню чыгъармасагъыз, иерик
тюлме.
- Ай, Къамчибай, бизге былай къаты болма.
Сен да адам, биз да адам. Динибиз да бир,
тилибиз да ушашды,- деб, джалынчакъ ауаз
бла айтды Хадижат.
Ангылады, барын да ангылады Къамчибай.
Шашды.
- Адам менме, сиз адам тюлсюз, сиз
сатлыкъласыз, бандитлесиз, адам
ашаучуласыз. Чегетледен тутуб
келтиргендиле сизни бери.
Хурриет юсюне алынды.
- Эшек, хайуан, сен адам болсангмы
сёлеше турлукъ эдинг быллайла. Ма бу
джаркъа бла уруб, башынгы эки джарыб
къоярма.
Къамчибай Хурриетни къолунда
джаркъагъа да кёз джетдире, атын
арлакъгъа атлата, къычырыкъ этди:
- Сени ол сёзлеринг ючюн, тюрмеге
джыйдырмасам иги къара. Фермагъа барыб,
сакълаб туругъуз. Мен комендантны алыб
джетейим.
Юйге джыйылгъанларында, арыгъанлары
татыб, хар ким одасындан кёрюнмей
биразны турдула. Сапият а кыскыныкга
киргенди.
- Энди, къызчыкъ, тамбла келиб сени тутб
кетселе биз къалай боллукъбуз? Сенден
сора ауузу, тили болгъан да джокъду. Бир
эркиши болмагъанына да бир къара
былайда.
- Къоркъма, Сапият (анасыны атын айтыб
сёлешиучен эди Хурриет), джукъ да
болмаз. Бригадирге кесибизге алай
сёлешдириб, тынгылаб турсакъ, ол
башыбызгъа миниб къаллыкъды. Комендант
къаллай ит эсе да, биз айтханнга да
тынгыларыкъ болур.
- Огъай, Хурриет, ала экиси да бир итни
киридиле. Къаргъа къаргъаны кёзюн
алмайды.
- Кёрюрбюз. Тынчаяйыкъ, бираз
арыгъанбыз.
Экинчи кюнюнде бригадир бла бирге
комендант келди, биргесине да эки
милича бар. Къалгъанланы биягъы ишге
къуууб, Хурриетни алыб кетерге
изледиле. Алай а, бары да тёгереклерин
къуршалаб, Хурриетни бермез дыгалас
этдиле.
Комендант ариу сёлешди:
- Хурриетни соруугъа элтебиз. Соруу
этилгенден сора, ызына къайтарлыкъбыз,
бюгюн огъуна.
Хурриет кеси талай сёз айтыб, адамланы
рахат этди. Эки ат джегилген арбагъа
олтуртуб, эки милича да эки джанында,
Хурриетни алыб кетдиле.
15
Миличала тышында къалыб,
комендатурагъа къуру экиси кирдиле:
Къуртлу бла Хурриет. Комендант
Хурриетни кесине къаршчы олтуртуб,
бетине джити къарады:
- Сора, бригадирни башын джаркъа бла эки
джарыргъа излегенсе.
- Джарыргъа излемегенме. Сау кюнню
ишлеб, дюккючлени чыгъарыб, джарыб
кюрешдик тюнене. Хар дюккючге бирер
ётмек берирме деген эди. Бермеди.
Анабызны-атабызны къоймай, юсюбюзге
темирчилеб, аны этгенин кёрсегиз...
- Мен билмеген Къамчибай тюлдю. Алай а,
сиз къралны джауларысыз, ол не этсе да
тюз болуб барлыкъды. Бир айгъа сизни
тыяргъа эркинлигим барды, андан сора уа
махкеме айтхан болур. Ёзге кесинге,
алайда адамларынгы барына да джараргъа
излей эсенг, сени бла келиширге
боллукъбуз.
Хурриет соруулу къарады.
Къуртлу Эрменович ёрге туруб, ары-бери
бир-эки атлам этди да, сора къолун да
силкиб айтды:
- Мен кёлдегин соза турмай айтайым да,
боллукъ болур. Мен сени къараб
кёргенли, сенсиз джашаялмазлыгъымы
ангылагъанма. Мен юй бийчемден эртде
айырылгъанма. Сенича бир тиширыугъа
тюртюлгеним насыбымды. Сени бла
тослукъ джюрютейик демейме, кёлюнге
джукъ келмесин, юйленейик да бирге
джашайыкъ дейме. Сабийлеринге да,
алайда ол юч къарачай юйюрге да –
барыгъызгъа да – къыйналмай джашарча,
таблыкъла къурайым.
- Огъай десем а, не боллукъду?- Хурриет
сынаб къарады.
- Огъай десенг – бир айны былайда
тыярыкъма, андан сора ишинге махкеме
къарар. Ол айны ичине ахлуларынгы
къанларын ичер Къамчибай. Сагъыш эт,
«огъай» дерден алгъа.
- Сора сизни сюймеклигигиз джукъгъа да
тийишмейди. Сизни бла джашагъандан
сыйсызлыкъ не болур?
Комендант ышаргъан маталлы бир зат
этди.
- Бир айдан башха тюрлю сёлеширге да
болурса. Ары дери иги акъыл келсе
башынга, билдирирсе.
Сора комендант миличаланы чакъырды да,
«зинданнга атыгъыз муну» деб буюрду.
16
Экинчи кюн комендатураны аллында
къарачай юйдегилени барын кёрюб,
Къуртлу бек сейирсинди. Сапият башлады:
- Мени къызым Хурриет къайдады?
Башхала да ол сёзню къычырыб башладыла.
Бир бёрю улуй башлаб, къалгъанла да аны
къатлаб улугъанча, болду хал. Къуртлу
къолун кёлтюрдю да, дауур
тохтагъанында, ачыкъ айтды:
- Хурриет бригадирни башын джарыргъа
излегени ючюн тутулубду. Сапият,
къызыгъыз бла сёлеширге излей эсегиз,
сёлешдирейим. Сора, миличагъа бурулду:
- Бу тиширыуну Хурриетге джибер.
Шошлукъ бла хайырлана, дагъыда айтды:
- Терсни-тюзню махкеме айырлыкъды. Ары
дери джууаблы къуллукъчу ишни
болушлусун билир ючюн, сизге да
тюберикди, соруу этерикди. Бир айдан иш
бир джанына боллукъду. Ишни джарсытыб,
бюгюнча былай келсегиз, бунтха
санарыкъма. Алай болса уа, кимигиз
хаписге тюшерикди, кимигиз башха
джерлеге ийилликди, сабийлеригиз сабий
юйлеге берилликдиле. Ангыладыгъызмы?
- Ангыладыкъ, алай а бизге бригадир
бачхадан чыгъарылгъан хар дюккюч сайын
бир ётмек берирге деген эди. Тюнене
ишибиз ючюн бир джукъ да берилмегенди.
- Тамбла, тинтиучю бла бирге келиб, хар
негизге да къарарыкъма, тынгыларыкъма.
Бюгюн а, ызыгъызгъа къайытыгъыз да, бир
дюккюч чыгъарсагъыз да хайырды,
ишлегиз.
Сапият да, кёлюн бираз басыб,
къалгъанла бла ызына айланды. Къызы
айтхан къагъытны джарашдырыб, тамбла
колхозну аралыгъында почтагъа барыб,
ашырыргъа кереклисине сагъыш эте
барады.
Была фермагъа джыйылгъанларында, кюн
батаргъа къысылгъан эди. Беш км ары, беш
км да ызына келгенлери да татыб, бюгюн
джукъ ишлеялмазлыкъларын ангыладыла.
Орус тили игирек, хаты ариууракъ
болгъан бир къызгъа Хурриет айтханланы
джаздырыб, барына къол салдырыб, тамбла
почтадан ашырырча болду Сапият.
Зауаллыла къайдан биллик эдиле,
почтаны тамадасы сюргюннге тюшген
халкъланы адамларындан
мектупланы-письмоланы комендантха
кёргюзмей, ашырмаучусун.
17
Тюгел бир ай да турмай, ишине махкеме да
къарамай, Хурриетни башына бош этдиле.
Хурриет фермагъа келгенинде, юйде
ууакъ сабийле бла, алагъа кёз-къулакъ
бола тургъан анасы Сапиятны кёрдю.
Анасыны къымылдагъаны, сёлешгени да
акъырын. Сабийледе да алгъын тирилик
джокъ. Барын да къучакълаб, хапар сорду
Хурриет.
- Хапар кёбдю, сени къалай ийдиле?
- Билмейме, башына сиз почта бла ийген
къагъыт джарагъан болур деб келеди
кёлюме.
- Къайдам. Не эсе да, иги болду
келгенинг. Къамчибай къаныбызны ичеди.
Хадижатха, «Тамада къызынг Асиятны
манга эрге бер»,-деб, къадалыб турады.
- Да не къан джаугъанды былагъа:
комендант эсе, манга къадалыб, бригадир
эсе Асиятха къадалыб...
- Къызчыкъ, «бирини амалы джокъ, бирини
иманы джокъ» деб, эшитгенмисе? Эки
ыйыкъ Кавказдан келтирген азыгъыбыз
тауусулгъанлы. Адамла тёзерге
кюрешедиле, алай а ачлыкъ аман затды.
Къарыусуз бола башлагъанбыз. Сабийлеге
къабдырыргъа кюрешебиз табханыбызны,
ёзге ала да джукълана башлагъандыла.
Эки дюккючден ары къобаралмайдыла, арт
ыйыкъда уа бир дюккюч да аууур тийиб
башлагъанды. Ол иш ючюн берилген бир
ётмекни кимге джетдиргин? Барыбыз да 23
адам бола шойбуз. 23 адамгъа бир ётмек –
ол неди? Бу болум бла хайырланады ол
итден туугъан къысыкъкёз.
Кюн сайын ол къонакъ юйню ачыб, Хадижат
бла сабийлерин ары чакъырыб, аланы
сыйлайды. «Не Асиятны манга бересиз да
– ач ёлюмден барыгъыз да къутуласыз. Не
бермейсиз да, барыгъыз да ачдан
къырыласыз». Ол джарлы къатын да тели
болуб бошады. 16-джыллыкъ джашы Парисбий
анасын, эгечлерин да тыяргъа кюрешеди,
ала бла кириб, Къамчибайны садакъасына
тиймейди. Тоба, уруб алалмайды ансы,
анасына, эгечлерине да бек хыны
сёлешеди. Бюгюн а «той-оюн этерикбиз,
бюгюн туугъан кюнюмдю» дегенди
Къамчибай. Туумай къалгъан ол болгъа
эди дуниягъа. Аны себебли кюнортагъа
дери ишлерикдиле – келе болурла.
Хурриет бла анасы айтырларын
бир-бирине айтыб да бошагъынчы, арбазда
адам тауушла чыгъыб, «дюккюшчюле» юйге
кирдиле. Хурриетни кёрюб, шум болдула
да, сора джетиб, къучакълаб башладыла.
Парисбий да къатына келиб, не этерге
билмей джунчуду. Хурриет аны кесине
къысды да, «къоркъма, огъесе, бир айгъа
адам къоркъарча болубму къалгъанма»
деб, адамланы ышартды.
Айтханыча, бир сагъатдан Къамчибай
келди.
- Ай аман къарачайла, бюгюн мен сизни
тойдурлукъма. Бюгюн мени туугъан
кюнюмдю. Бюгюн тебсерикбиз. Бюгюн
къууанч кюндю.
- Хоу, бюгюн къууанч кюндю. Игит да
тебсейбиз. Хурриетни кёрмеймисе?-
Парисбий сюйюмчю айтханча айтды.
Тёгерек шум болду. Къамчибайны бети
къаралды. Джукъ да айтмай, къонакъ юйге
кириб кетди.
- Нек тебсемейбиз? Аллахха шукур,
ичибизде ёлген джокъ, ауругъан джокъ.
Барыбыз да бир юйюрча джашайбыз.
Хурриетибиз да келди,- Тотай эки гитче
джаркъаны алыб, харс къагъа башлады.
Сора, тамада къызы Джулдузгъа айланыб,
«къобузунгу ал да бир сокъчу»,- деди.
Къалгъанлагъа уа:
- Биз насыбсызла да, нени орнуна да
къобузну алгъанбыз,- деб, ауазы
къалтырады. «Джылаб къояр да» деб,
къоркъуб, Хурриет сёзню башха джары
бура:
- Къобуз да бар эсе, бюгюннге дери
айтмай нек тургъансыз. Къобуз келгинчи
да санланы бир къымылдата тебрейик. Мен
комсомочу къыз, Парисбий къачан
чакъырады деб сакъламай, кесим аны
чакъырама тебсерге,- деб ышарды.
Парисбийни уялгъандан бети огъуна
къызарды. «Сюеги мазаллы
болгъанлыгъына, не сабийди алкъын»,-
деди ичинден Хурриет.
Алай болса да, тебсей башлагъанларында,
аны усталыгъына сейирсинди Хурриет. Не
онглу тойчу джаш да андан таб
къымылдамаз эди. Бираздан Парисбийни
башха къызла сыйырдыла.
- Тотай, джигит тебсерге къайда
юреннгенди?
- Къобузчу эгешлери бла юйде тебсей
юреннгенди. Тойлагъа джюрюр заманнга
джетдирмедиле да бизни...
- Тотай, бюгюн мыдах болма, Аллах ючюн.
Кесинг башлатханса тойну. Сабийле да
бир кёз ачсынла.
Тебсемеген къалды болмаз. Къобузну
согъа билгенле дагъыда чыкъдыла.
Къууанчны Къамчибай бузду. Ол къонакъ
юйде аракъыны къуя да иче, иги
эсиргенинде, аш юйге чыгъыб:
«Прекратить!» деб ёкюрдю.
- Бюгюн мени туугъан кюнюмдю.
Айтханымча, мен айтхан адамла
бирем-бирем кириб, ётмекни, башха
саугъаланы алыргъа боллукъсуз.
Къууанч къууанч бла, алай а, ашарыкъ
сагъынылгъанында ач адамла къонакъ
юйню эшиклери таба къараб тохтадыла.
Эм алгъа Сапият чакъырылды да, кириб,
тогъуз башлы юйюрлерине эки ётмек, бир
кесек татлы затла да алыб чыкъды. Аны
ызындан Фердауус кириб, бир ётмегин,
сабийлеге джараулу бир-эки затны
кёргюзтдю джыйылыб утргъанлагъа. Алай
эте, хар юйюр башындан барына бирер зат
берилди. Эм артда къонакъ юйден бир
машокну да сюйреб, Хадижат чыкъды –
неси бар эсе да, «артдан кёргюзтюрме»,-
деди. Хар не да аны бла бошалыб къалса,
бек таб боллукъ эди. Хадижат къызыны
къулагъына неле эсе да шыбырдагъанын
эследи Хурриет. Асият разы болмаса да,
къонакъ юйге атлады.

Адамла джангыдан той этиб да
башлаялмай, армау болуб тургъанлай,
Хурриет айтды:
- Хар ким одасына барыб бираз солуюкъ
да, той этейик десегиз, дагъыда
башларбыз.
Адамла чачыла башларгъа, къонакъ юйден
къычырыкъ этиб джылаб, Асият чартлаб
чыкъды:
- Эшек, манга артыкълыкъ этерге излеген
хайуан.
Хурриет да, къалгъанла да
джюрексиннген къызны тёгерегине
басыннган сагъатда, къолунда да
джаркъасы бла къонакъ юйге атылгъан
Парисбийни киши эслемей къалды.
Къычырыкъладан илгениб, ары
чабханларында, не кёрдюле: Къамчибай
полгъа тёнгереб, башы уа адам
танымазча, Парисбий а, джаркъа бла аны
башын тюйгенин тохтатмай бардыра...
Хурриет аны кючден-бутдан айырды
бригадирден. Суу келтиртди да, аны
башын джуууб, уруб келген къанын
буштукъла бла тохтатыргъа кюрешди.
Къамчибайны санлары титирей-къалтырай
келдиле да, тохтадыла. Хурриет аны
джюреги болгъан джерге тийиб,
къулагъын салыб да кёрдю, бир да джукъ
эшитмеди. «Ёлдю» деди.
Ары дери шум болуб тургъанла бирден
сёлеше башладыла. «Къан джаудурдунг
кесинге да, башхалагъа да» деб,
сыйыт-къычырыкъ этиб башлады Хадижат.
Хурриет аны къалай тыяргъа билмей,
столда терен табакъ бла сууну алыб,
бетине таууш этдириб урду. Сууукъ суу
бетине «штап» деб тийгенинде, бираз эс
джыйды джарлы къатын.
- Энди бу сабийни тюрмеде
чиритирикдиле. Бу джарлы Асиятны соруу
эте джюрексиз этерикдиле. Экисини да
орусча сёлеше билгенлери джокъ.
Барын да джазыкъсынды Хурриет. Быланы
ичинде орусча сёлешиб кесин
джакълаялгъан къой, айтырын толусу бла
айтыб, ангылаталлыкъ да джокъ эди. Сора,
барын да аш юйге джыйыб, айтды:
- Бригадир манга артыкълыкъ этерге
излегенди. Мен кесими андан къоруулай,
джаркъа бла аны башына талай кере
ургъанма. Ол анга ёлюм бла бошалыр деб,
эсиме келирча тюл эди. Сиз ангылаймысыз
мен не айтыргъа излегеними?
- Ангыламай а, бек ариу ангылайбыз. Мен
этгенни бойнунга алыб, сен мени
къутхарыргъа излейсе. Сора сени
хаписге атарла, мен а былайда не бетим
бла джашарма? Болмазлыкъ ишди бу,- деди
Парисбий.
- Мен хаписге-тюрмеге тюшерик тюлме. Мен
кесими джакълай билликме. Аны себебли
алама бойнума да бу ишни. Джангыз,
биригиз да, мен айтхандан башханы
айтмагъыз. Къайтарама: къонакъ одагъа
чакъырыб, эсириб тургъан Къамчибий
манга артыкълыкъ этерге умут этгенди.
Андан кесими къоруулай, алайда столда
тургъан джаркъаны алыб, башына талай
кере ургъанма. Сиз къычырыкъгъа
киргенигизде, болгъанны кёрдюгюз. Эс
джыйыб, мен аны сау къалдырыргъа да
кюрешдим – алай а, ёлдю, анда да бир
ёлсюн.
- Къызчыкъ, сен сабийлеринге сагъыш
этемисе?- Сапият къызына разы болмай
къарады.
- Этеме. Барыгъызгъа да этеме сагъыш.
Кесими да, барыгъызны да къутхармасам
иги къарагъыз. Бу къанлы ишден къой,
ачлыкъдан, ол ауур ишден да
къутхарлыкъма. Джангыз, мен айтханны
айтыб туругъуз, ким сорса да. Тамбла
комендантха барыб, кесим ишни таб
этерикме. Ары дери...
Эшик дюнгюрдеген бёлдю сёзюн
Хурриетни.
- Бармыды киши юйде?- комендантны ауазы
чыкъды.
Хурриет барыб эшиклени ачды.
- Къуртлу Эрменович, иги болду
келгенигиз. Кесим сизге барайым деб
тура эдим. Мен «хо»-ма сиз айтханнга.
Къонакъ юйге кирейик да рахат
сёлешейик.
Къонакъ юй таба бара, къалгъанлагъа
«одаларагъызгъа чачылыгъыз»,- деди.
18
Комендант къонакъ юйге кирир кирмез, юй
тюбюнде бригадирни кёрдю. Тёгерегине
айланыб, бууунундан тутуб кёрдю, башын
джюрегине салыб тынгылады. «Да бу
суууб, къата турады да»,- деди. Столда
бир башланыб тургъан бла бир бош аракъы
шышаны эследи. Башланнган шышадан
стаканны толтуруб ичди да, ёлюкден
узагъыракъ тепсиге джанлаб, Хурриетни
да кесине къаршчы олтуртду.
- Айт, не болгъанын, тюзюча, джашырмай –
мени алдар умут этме.
- Бюгюн бригадирни туугъан кюню кёре
эдим. Бир кюнню кечирек бошласагъыз эди
мени, бу палах боллукъ тюл эди.
- Аны туугъан кюню болгъанын билеме –
аны алгъышлар ючюн келген эдим. Сора уа?
- Къамчибай бюгюн адамланы да ишден
эртде ийиб, кеси да бир сагъатдан
ызларындан келеди. Барыбызгъа да
тебсегиз, джырлагъыз дей, бу одагъа
киреди. Былайда ашхы ичиб, эсириб, хар
юйюрню башчыларын чакъырыб, бирер
ётмек да береди. Мен киргенимде, «сен
ариу тиширыуса, мен сени некях этиб
экинчи къатын этейим. Мени бла
болмасанг, комендант некяхсыз
теблерикди сени» деб, хылымылы сёлешиб
тебрейди. Мен бурулуб чыгъыб
тебрегенлей, джетиб белимден бууады да,
кёлтюрюб орундукъ таба тебрейди.
Столда джаркъагъа къолум джетеди да,
аны бла башына уруб тебрейме.
Джыгъылгъанында да тохтамай ура болур
эдим – былайдагъыла джетиб, бир
джанына сюйрегенлеринде, эс алай
джыяма. Терк болгъан ишни хапары да
къысхады.
- Айтханынг ётюрюкдю. Бригадир сеннге
артыкълыкъ этерге излемегенди. Сеннге
тиерге аны ётю джетерик тюл эди – ол
биле эди мени санга къалай
къарагъанымы. Кимге артыкълыкъ этерге
излегенин, бу ишни да ким этгенин –
кёрмесем да айтыргъа боллукъма. Алай а,
сен айтханча болсун. Мунуча сылхыр
бригадирле кёбдюле, сен а –бирсе. Мени
бла боллукъ эсенг – бу ишни башын шош
джабыб къояргъа сёз береме.
Комендант туруб келиб, Хурриетни
бойнундан къучакълады. Аны бла
тохтамай, кёлтюрюб, орундукъ таба атлай
тебреди.
- Тохта,- деди Хурриет, ёлюкню къатында
оруннгамы кирликбиз? Тохта. Санга да
табыллыкъды бир джаркъа, кюч бла алама
десенг мени.
Комендант тохтады.
- Сен мени сюймейсе. Ол сабийни башын
алыр ючюн, кесинги къурман этесе.
- Ким сабийни?
- Къой, кишдик-чычхан оюнну ойнамайыкъ.
Муну ёлтюрген Парисбийди. Не ючюнмю?
Аны эгечин кесине тос къатын этерге
излегенин айтхан эди манга алгъаракъ
Къамчибий. Аланы къутхарыргъа излей
эсенг – орундукъдан къачма.
Хурриет бираз тынгылаб, айтды:
- Юч тилегим барды да, сени къолунгдан
келликди, аланы тындырсанг, сени бла
джазыууму бир этерге боллукъма.
- Айт,- деди комендант.
- Биринчиси. Былайда бош комнатала
кёбдюле. Аланы ачыб, юйюрле эркин
орналырча эт. Экинчиси. Къралдан бизге
не болушлукъ буюрула эсе, аны бизге
толусу бла табдыр. Аны юсюне кесинг не
къошала эсенг да,- былайда киши ачдан
ёлмезча эт. Ючюнчюсю, бу ауур, дюккюч
ишден бизни бош эт.
Комендант джелкесин къашый, къолун
силкди:
- Комнаталаны бусагъат огъуна ачайым.
Кърал болушлукъ толусу бла сизге
джетерча этейим, алай а ол джетгинчи
сиз къырылыб къаллыкъсыз – аны ючюн
сиз ач азаб сынамазча мадарла
къурарыкъма. Аш, кийим джаны бла не,
къаллай бир кереклигиз бар эсе –
джазыб бер, джер тюбюнден, кёк башындан
табсам да, кереклигизни табарма.
Ишни юсюнден. Былайда бусагъатда
дюккючледен башха иш джокъду. Иш
джокъду десем, сизни башха джерге
кёчюрлюкдюле – табсыз джерге тюшерге
да болурсуз. Андан эсе, кюнюне бир
дюккючню къурутсагъыз да, джукъ айтмам.
Бек къыйын иш болгъаны ючюн а – артыкъ
ашарыкъ, киерик дауларма да, сизге
табын этерме.
- Келишдик,- деди,- Хурриет, алай а, бюгюн,
былайда манга тийме. Бу ёлюкню не
къадар дженгил былайдан къурутур бир
амал эт. Полда ол кийизге чырмайыкъ да,
арбазгъа бир чыгъарайыкъ. Алайдан да
къуруталсанг, бюгюн огъуна бир къурут.
Бу ёлюкню бир джанына этген кюнден
башлаб, бирге джашаб башларбыз.
19
Алайдан чыкъгъаны бла Къуртлу салыб
ёлген бригадирни юйюне барды. Къатыны
чыкъды да, кёзюне соруулу къарай,
«бригадир юйде джокъду»,- деди.
- Къайда болгъанын билемисе?
- Билмейме, къайсы къатынындады,
къайдам.
- Алай эсе, къайда болгъанын мен
айтайым. Эшикде сюелмей, юйге кирирге
боллукъмуду?
- Боллукъду, алай юйде къуру экибиз
тургъанлай келиб къалса, «мен
болмагъан сагъатда тыш адамны юйге нек
ийгенсе» деб, сен кетгенден сора,
ёлтюргюнчю бир тюер.
- Къоркъма, келлик тюлдю. Сора, сени
тюйгенин къоймагъанды ол.
Къатын тёгюлдю.
- Мен сизге тарыгъа-тарыгъа тургъанма,
алай а бир да тюрленмейди. Бригадирден
мен кёрмеген не къалды. Аны палахындан
ёмюрлюкге сабийсиз къалдым. Мынга не
сенден, не миличадан бир оноу нек
джокъду? Къазауатха да бир алмадыла,
алай анда бир ёллюк эсе да.
- Алтынай, аны ёлгенин эшитсенг, дагъыда
аз бек джыламазса.
- Къууаннгандан джыларгъа да болурма,
ансы... Меннге джетдирген азабын, Аллах
джетдирсин анга.
- Алтынай, Аллах джетдиргенди. Бир
къызгъа артыкълыкъ этеме деб, юсюне
чынгагъанлай, ол таякъ бла башына уруб
ёлтюрюб къойгъанды. Энди сюйсенг,
тыйыншлы органлагъа билдирейик да, иш
къозгъалсын. Не да, акъырынчыкъ, кеси
ёлюмю бла ёлгенди дейик, терк огъуна
къабырлада джерге кёмейик. Къалай
десенг алай.
- Огъай, меннге керекмиди ол сыйсыз ишни
юсю бла махкемеге барыб айланыргъа. Ол
къызны къолун бир тутар эдим бу итден
мени къутхаргъаны ючюн.
- Алай эсе, уллу таууш чыгъармай, тамбла
огъуна джерге кёмейик. Ёлюгюн
къабырлада юйчюкге келтирейим, алайда
не кереклисин да этигиз да, тамбла
кюнортагъа дери асралсын. Мен да
келирме. Адам кёб болмасын.
- Аркъан бла тартсанг да кишини
келтиралмазса. Халкъны къанын ичиб
тургъанды, кимин тутдуруб, кимин
кёчюртюб. Таб къабыр кимге
къаздырыргъа да билмейме.
- Къыйналма, къабыр орун айырсынла,
къазарыкъланы мен ала келирме эртден
бла.
20
Бир сагъатдан артыкъ болады Сапият бла
анасыны арасында баргъан даулашлары.
- Къызчыкъ, сен кесинги ол Парисбий ючюн
къурман эте тураса, ол этгенни да
бойнунга алыб.
- Сапият, ол сабийден сора арабызда
эркиши джокъду. Ол къуру эгечини тюл,
барыбызны да сыйыбызны сакълагъанды.
Меннге аууз джетдирселе да, этериги
алай эди. Керти эркиши боллукъду. Ол
сылыкъгъа эрге чыкъгъаным а –
барыбызны да ачлыкъдан, азабдан
къутхарыр ючюндю.
Бюгюн бютеу комнаталаны ачарыкъды, биз
да – тогъуз джан – энтда эки
комнатагъа джайылырбыз. Къалгъанла да
анга кёре. Ашарыкъ бла керексиз
боллукъбуз. Иш бла да къыйналлыкъ
тюлбюз – атын этген болмаса.
- Къызчыкъ, Кюрдамир келиб къалса уа не
айтырса? Шыйыхны айтханын унутханмыса?
Хурриет биразны тынгылаб турду. Сора
таукел айтды:
- Мен шыйыхлагъа алай бек ийнанмайма.
Келиб къалгъан тёреси болса уа –
«сабийлеринги бирин да ачдан ёлтюрмей
сакъладым, мени уа ёлгеннге сана»
дерме.
- Да Аллах кесиди Тёре. Мен кёлюме
келгенни айтдым.
Ким биледи, дагъыда даулашырыкъ болур
эдиле, комендант эки адамы бла келиб
къалмаса.
- Бу сизни джангы бригадиригизди –
Асылбай. Бу уа – Серикбай моллады.
Къарачайлыла бир-бирине къарадыла:
молла уа нек келгенди экен?
Джангы бригадир ачхычларын зынгырдата,
бютеу одаланы ачды да, «хар ким адам
саныгъызгъа кёре джерлешигиз.
Комнатала барыгъызгъа да
джетерикдиле»,-деди. Андан сора,
Асылбай эки машокну сюйреб келди.
- Бир машокда кийимле бардыла, экинчи
машокда ашарыкъ. Кесигиз юлеширсиз.
Арагъыздан бир тамада айырыгъыз -
мындан ары ишни мен аны бла бардыра
турур ючюн.
- Хурриетди тамадабыз,- деб къычырдыла
бары бир аууздан.
Сора сёз моллагъа джетди.
- Мен бюгюн бери иги джумуш бла
келгенме. Хурриет былайгъа кел. Къуртлу
Эрменбаевич, сиз да былайгъа келигиз.
Аллахны эмда бу джамагъатны аллында
мен сизни эр бла къатын этерге
башлагъанма. Къуртлу, сен разы болуб
аламыса Хурриетни кесинге юй бийчеге
эмда ёлгюнчю аны джанын къыйнамазгъа
сёз беремисе?
- Береме,- деб, таукел айтды комендант.
- Сен а, Хурриет, разы болуб чыгъамыса
Къуртлугъа эрге эмда аны джанына
тиймей джашаргъа сёз беремисе?
- Береме, алай а бир сорууум барды.
- Сор,-деди молла.
- Мен комсомолчу къызма. Дин некях иги
болур, алай а закон-длжорукъ бла нек
юйленмейбиз, Къуртлу?
- Мен комендантма, сюргюннге тюшгенлеге
къарайма. Сиз а – къралны
душманларысыз, атыгъыз –
спецпоселенец. Мен джазыууму къралны
душманы бла байларгъа эркинлигим
джокъду, аны себебли этдиреме некях.
Мадарсызлыкъдан. Ангылата билдимми,
Хурриет?
- Хоу, ангыладым. Сен –
къралны-джорукъну тутхучу – мени бек
сюесе сора, мен къралны душманы
болгъаныма да къарамай, мени кесинге
ала эсенг. Сора бизге киши ишекли
болмазча, къайда джашарыкъбыз сени бла?
- Сен былайда джашарыкъса, мен келе-кете
турлукъма. Къонакъ юй бизни отоуубуз
боллукъду.
- Огъай,- деди Хурриет, мен ол юйде
джашаяллыкъ тюлме, билесе не ючюн.
- Алай эсе, одаладан бирин сайларса. Бир
ыйыкъгъа уа бюгюн мени бла кетериксе.
Бармыды башха сорууунг?
- Джокъду,- деди Хурриет.
Некях аны бла битди. Бары да юслерине
суу къуйгъанча болдула. Хурриетни
кёзюню къыйыры Парисбийге джетди: бет
къаны тюрлениб эди. Кесине къысыб, аны
башын, сабийни башын сылагъанча сылары
келди, бу ишни болушлусун айтыры,
ангылатыры да. «Аллай бир заман да
келир» деди кеси кесине.
21
Бир ыйыкъдан келди Хурриет. Анга
алгъынча джарыкъ болмадыла, аллына
чабмадыла. Сёлешген да кёзюне къарамай
сёлешди. Джукъ да айтмай, анасы бла,
сабийлери бла энчи къалыргъа ашыкъды
Хурриет. Алай а, ала да къууандырмадыла
аны. Уллу эгизле уа – Карл бла Фридрих
– талай сагъатны сёлешмей да турдула.
Джангыз экиджыллыкъ Гинджичик
Хурриетни кёлюн джазды. Алай болса да
бир-эки кюнден сабийле бары да
ачылдыла.
Ишге барыуну-келиуню, ашарыкъны
юлешиуню къолгъа алды Хурриет. Асылбай
бла арасын таб болду, болмай да къалай
къалыр эди – ол комендантны къатыны
эди, таша къатыны болса да. Ишге
алгъынча джюрюселе да, кюнюне бир
дюккючню чыгъарадыла. Комендант да
ыйыкъда бир-эки кече къалыб кетеди.
Юйню сууукъгъа санаб, отунла
келтиртгенди да, энди суууукъ бла
къыйналгъан джокъду.
Былай эте, 1943-1944-чю джылны къышындан
сау-эсен къутулдула бары. Былайлада
болуучусуча, джаз бек эртде келди. Кюн
тийгени бла къыздыра башлады.
- Къызчыкъ,- деди Сапият, былайда бир
кесек джер берселе, бир энчи юй маталлы
бир зат этер эдик. Кесибизни бачхабыз
болса, бир бау кибикчигибиз болса,
ийнек-зат да тутар эдик.
Хурриет комендантны богъурдагъындан
алыб, суудан, джолдан, фермадан да узакъ
болмагъан, юйге, бачхагъа да джетерча,
иги кесек джер алды. Кючю, тирилиги,
болуму бла биягъынлай сейирсиндирди
хар кимни Хурриет. Къараб къарагъынчы
беш бёлмели уллу юйге джораланнган
фундамент салды маммат кюч бла. Алай а,
ашлана да, къанай турлукъ, ёмюрде да сау
болмазлыкъ, бир джара да салдыла
Хурриетни джюрегине ол бек ышаныб
тургъана адамла.
Комендантдан, бригадирден да тилеб,
ишге барыр орнуна, адамланы тамбла юй
тюб джараштырыргъа кесине
мамматлыкъгъа чакъырды Хурриет.
Кечесинде халкъгъа айтды: тамбла ишге
барыучу заманда, дюккюч къобарыуну
орнуна, фундамент салыргъа манга
келирсиз. «Огъай» деген болмады.
Эрденбласында Хурриет кеси алгъаракъ
туруб, джерчиги таба джанлады. Кеси
тюрт-мюрт эте турду – келген джокъ.
«Былагъа не болду экен?- деб, барса, аш
юйден къычырыб сёлешген тауушла
чыкъдыла. Терезеле ачыкъ болгъанлары
себебли, кимле сёлешгенлери танылырча,
ауазла кескин эшитилинедиле. Терезе
тюбюне барыб, эски терек дюккючге
олтурду Хурриет.
- Къызларыбызны комендантланы
тюблерине атсакъ, бизге да берилир эди
бирер кесек джер.
Хурриетни бети къып-къызыл болду. «Мен
былагъа этмеген игилик къалмады, была
уа манга не айтадыла? Ай джарлы халкъ,
ай джарлы мен. Хадижат быллай зат айтыр
деб, кимни эсине келир эди?
Ышаннганынгдан табхын деб». Бу ауаз а
Сапиятныкъыды:
- Барыгъызны да сыйсызлыкъдан,