Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 27

- Барбыз,- деген тиширыу ауаз эшитилди.
«Бу масхара кимди экен?» дегенча,
адамла аны таба бурулдула. Ол халкъны
аллына, трибунагъа чыкъгъанында,
«Хурриет болмай, ким боллукъ эди – алма
терегинден узакъ кетмейди. Уялмай,
халкъны аллына андан сора ким
чыгъарыкъ эди? Инкъыйлабчы
(революционер) Халилни къызыды –
районда комсомол организацияны
тамадасы. Бу уа Ожайны не бла чимдерге
кюреширикди?» деген ауазлы чыкъдыла.
Быллай сёзлени эшитди Хурриет, алай а
уллу эс бурмады. Халкъны шум болурун
сакълай, биразны джукъ айтмай сюелди.
Халкъ а дженгил шум болургъа унамады.
Къалабалыкъ къайдан тохтасын –
чырайлы къыз, джетген къыз, тау
адетледе болмагъан затны этиб, ат
белинде джюрюсе; эркишича кийниб, къара
тери курткасын да тапанчалы къубас
белбау бла буудуруб, башы джалан,
къолунда къамчиси бла джамагъатны
аллына чыкъса.
Алай болса да, дауур сёл болду.
Ариулугъуму къаматды халкъны,
джунчумай сюелгенинеми сейирсиндиле –
не эсе да, шошлукъ кючледи тёгерекни.
- Джамагъат, сизден тилерим, мен сёзюмю
бошагъынчы, бёлмегиз. Болмаса, артда
сопаларсыз,- деб ышарды Хурриет. –
Сизни кёлюгюзге къалай келеди: совет
власт къуру джарлыны, джалчыны
джакълайды, тюз-терс деб айырмайды
дебми турасыз? Огъай, совет власт
тюзлюкню джанындады. Ожай хаджини
халкъда билмеген ким барды? Ёмюрден
бери да кеси къыйыны бла джашай
келгенди. Байлыгъындан къарыусуз
джашагъанлагъа болушханлай тургъанды.
Бюгюн аны джалгъан дау бла тутдуруб,
юйдегисин да тыш джуртлагъа сюрсек –
совет властха халкъ къалай къарар?
Огъай, Ожай хаджича тюз адамгъа тиерик
тюлдю совет власт. Колхозгъа да кирир,
колхозгъа да хайыры тиер. Кюрдамир, тюз
адамны бетине къара джагъаргъа нек
кюрешесе? Былай этерик болсанг, мени
келин этер умутунгу юз.
Кюлкю къабынды залда. Шыбыла чартларча
болуб тургъан ауур хауа, дженгилленди.
Атасы болгъан джерде, президиумда,
олтурургъа излемей, залда тургъан
Кюрдамир Кюрдамирович трибунагъа
чыкъды.
- Джамагъат, махкеме элге келиб, бюгюн
ишин ачыкъ бардырады. Бу бир тюз эл
джыйылыу тюлдю – бу махкемеди. Аны
себебли, бираз эслеб сёлешейик. Ожай
хаджини юсюнден айтырым – хайыры кёб
адамгъа тийгенди, зараны тийгенди деб
бир кишиден эшитмегенме.
- Къалай эшитмейсе, атанг айтды да
бусагъатда,- деди къайсы эсе да.
Кюрдамир джунчуду, атасына да бир
къарады, Хурриетге да кёз джетдирди.
- Атам да, хар бирибизча, джангылыргъа
боллукъду. Ожай хаджини гюнахына
кирмейик. Ожай хаджи иш къоркъутхан
адамды. Элчиле бары да анга оноу
соргъанлай, турадыла. Кеси да малларын
колхозгъа бериб, «колхозчу этигиз мени
да» деб, къагъыт джазыб турады. Мен
айтханнга тынгыларыкъ болсагъыз, Ожай
хаджини махкемелик ишин, тутхучсуз,
джалгъан болгъаны себебли, джабыб
къояргъа керекди. Кесин да колхозгъа
алгъан бла къалмай, колхозгъа тамада
этерге керекбиз. Энчи мюлкюн джюрюте
билген, колхоз мюлкню да билликди
джюрюте.
Джыйылгъанла къызыу харс къакъдыла.
Махкемени тамадасы шош болурларын
тиледи.
- Ожай хаджиге махтау айтхандан ары сёз
боллукъ тюл эсе, сора биз сагъат
джарымгъа кенгешиуге кетебиз.
- Бир сёз къошар эдим,- дей, джылы келген
Набий хаджи ёрге турду. – Ожай хаджини
мен иги билеме, биринчи джол хаджиликге
да бирге баргъан эдик. Бир адамны
джанына тийиб билмейме. Ёзге, «джарым
къарачайлыла» деб, тышындан
къошулгъанланы джанларына тиерча
айтханды. Биз барыбыз да бир халкъбыз.
Ожай хаджи, сени джакълаб сёлешген
Хурриетни да, джаш Кюрдамирни да, мени
да, таб айтдырмай къоймай эсегиз,
Алийланы Умарны да ата-бабаларыбыз
андан-мындан келгендиле. Алай а,
Къарчадан сора, Умарча Къарачайгъа
хайыры тийген болмаз. Энди «джарым
къарачайлы» деген сёзню эшитсем, сен
баргъан межгитге барыб, намаз къылмам.
Бу сёзюнге разы тюлме ансы, элибизде
сенден онглу адамыбыз болмагъанды.
Колхозубузгъа сен тамада болсанг,
колхозубуз Къарачайда эм маджал мюлк
боллугъуна ишегим джокъду. Сени
сюдлюк-джоллукъ этгенлеге уа айтырым:
Ожай хаджини тутсагъыз, сора барыбызны
да тутаргъа керексиз – андан таза,
андан тюз киши джокъду ичибизде.
Джыйылгъанла харс къакъдыла къартны
сёзюне разылыкъларын билдире. Махкеме
оноугъа кетди. Айтханларыча, сагъат
джарымдан къайытыб келиб, оноуларын
айтдыла.
- Терслиги болмагъаны себебли, махкеме
Ожай хаджини башына бош этеди. Джалгъан
дау салгъан Бербер улу Кюрдамирге
эсгертебиз: энтда быллай джангылыч иш
этсегиз, джууабха тартыллыкъсыз.
Бу джол махкемени джыйылыуу былай таб
бошалды Ожай хаджиге. Халкъ да разы
болуб чачылды.
2

Тау намысха, адетге кёре тюл, совет
властны айтханына кёре джюрюген
Хурриетни сёзюн этгенле кёбдюле. Кеси
бла сёлешиб кюрешмей, атасына айтадыла.
Ол а быланы сёзлерин сан этмейди. Сан
этген къой, «джашчыкъла, къызчыкъла да
бирге окъургъа керекдиле, школда
къызла да джаулукъсуз олтурургъа
керекдиле» дегенча оюмла айтады.
- Халил, сени къызынг башын да джалан
этиб, белине да герох тагъыб джюрюй
эсе, къалгъанла да алай этергеми
керекдиле?. Къызынгы да тый,
адетни-адебни бузаргъа да кюрешме.
Тиширыуну орну юйдеди. Кёб сабий
табсын, тау халиде ёсдюрсюн аланы да.
Къарачай джамагъатны ёмюрледен бери
келген джорукъларын бузаргъа,
къурутургъа кюрешмегиз къызынг, кесинг
да.
Халил а быллайлагъа джууабха
«Къарангылыкъны къояйыкъ,
джахилликден чыгъайыкъ, къыз да, джаш
да биригиб, школлагъа барайыкъ»
дегенча чакъырыула джазады газетге.
Ангыламады халкъ Халилни. Кече лампа
джарыгъында газетге статья джаза
тургъанлай, терезеден атыб, ёлтюрюб
кетдиле. Къызы – Хурриет – бек
ачыуланды. Кюрдамир сюйгени бла бирге,
ишек этген адамларын тутдуруб,
джойдурдула. «Аман къутургъанса,
атангы ызындан бир ашырмагъа эдиле
сени» деб да эшитдирдиле. Тохтамады
Хурриет. Тохтарыкъ да болмаз эди, аны
тыйгъан башха иш болду: кюнлени биринде
ол Кюрдамирге эрге чыкъды. Къалын,
берне болмай, комсомол той этдиле. Аны
да юлгюге тутуб, газетде басмаладыла.
Джангыз, Хурриетге 16 джыл бола
тургъанын айтмадыла, ёзге ол заманда
аны джылында эрге чыкъгъанла аз тюл
эдиле.
Юч кере эгиз сабийле табды Хурриет.
Къазауат чыгъаргъа джети сабийни анасы
болду. «Аманны урлугъу кёб болур» деб,
кёресе кюрдамирлени джайылыб
баргъанларын»,- дегенле да болдула. «О
къой, не эте эсе да, бираз тынчайдыкъ.
Сабийлери амалтын, юйюнде бираз
олтурур». Ёзге, Хурриетни юйде
олтуртхан къыйын эди – сабийлерин да
анасына къоюб, тюрлю-тюрлю эришиулеге
къошулгъанлай турду. Къралда «Ишге,
кюрешге да хазырма» деген эришиулеге
къошулуб, ючюнчю оруннга ие болуб
къайытды Москвадан. Къара атыудан
«Ворошиловский стрелок» болду, къаягъа
ёрлеуден, ат ойнатыудан а кесичаланы
барын озгъанлай турду. Ким биледи,
Хурриет къаллай джетишимлеге ие
боллугъун, къазауат башланыб къалмаса.
Кюрдамир кеси разылыгъы бла элде эм
биринчиле бла фронтха атланды. Кетерге
бек талпыды Хурриет да, алай а аны –
ууакъ сабийлери кёб болгъан ананы –
къазауатха иерге излемедиле, эркишисиз
къала баргъан халкъгъа, Хурриетча
башчыла керек эдиле – совет властны,
партияны оноуларын къазауат заманда
джанлаусуз бардырырча.
Хурриетге бек уллу эркинликле
берилдиле – «хар не да фронтха, хар не
да хорламгъа» деген сёзлени магъанасын
Хурриетча чыгъаргъан хазна адам
къралда да болмаз эди. «Мени элим алчы
болургъа керекди» деб, джылгъа кирген
эркишилени бирин къоймай, къазауатха
алыу планны артыгъы бла толтуртханлай
турду. Районну да чыгъарды алгъа.
Къартланы, тиширыуланы да ишге сюрюб,
къаты ишлетиб, къанларын ичди.
Алай а, кючлю сауутланнган немес
аскерле, 1942-чи джылны джайында Къарачай
областха кирдиле. Сабийлерин да
анасына къоюб, партизан бёлекге
комиссар болду Хурриет. Тауланы иги
билгени, сауут-сабагъа уста болгъаны
бары да джарады. Палах – партизан
бёлеклеге башчылыкъ этерик Суслов
башын алыб, Дагъыстаннга къачыб,
партизанла, бийсиз чибинлеча, болдула.
Кёбюсюн немесле къырдыла, бир къаууму
чачылыб тас болду. Партияны област
комитетини бир секретары Иванов эмда
комсомолну район комитетини биринчи
секретары Хурриет партизан бёлеклерин
сакълаялдыла. «Сенсиз биз былайда
джюннге тюшген тауукълача болуб
къаллыкъ эдик» деген эди бир кере
Иванов Хурриетге. Кертиси да алай эди.
Палахла сууукъла тюшгени бла
башландыла.

Биргесине экеуленни да алыб, азыкъ
къайгъыда хоншу ёзеннге атланды
Хурриет. Ёзге немец бёлекге тюртюлюб
къалыб, сермеше башладыла. Хурриет,
эчкича, ташха, къаягъа илиниб, кёзден
ташайды. Сора, къая джарылгъанда
бетджан салыб, керти мараучу
(«Ворошиловский стрелок») болгъанын
кёргюзтдю. Атхан огъу джерге тюшмей,
немеслени къаблай келди. Окълары
бошалыб, не этерге билмей, тохтады.
Кёзюлдреуюк бла къарагъанында, Иванов
партизан бёлек бла джууукълашыб
келгенин эследи. Тёбенден а, немеслеге
болушлукъгъа келе тургъан аскер бёлек
да кёрюндю. «Ай кеслерин къырдырыгъа
башлагъандыла партизанла» деб, джюреги
кёкюрегинден чыгъгъанча болуб,
къычырды: «Келмегиз, къуршоугъа
тюшериксиз». Къаяла къатлаб
къайтардыла сёзлерин. Алай а, партизан
бёлек келиуюн тохтатмады. «Тау халиден
хапарсыздыла бары. Быллай джерде
урушха хазырлыкълары болмагъан адамла.
Немеслени уа «Эдельвейс» аскерлери тау
джерледе уруш эте юреннгендиле».
Къоркъгъан къоркъууун кёрдю Хурриет.
Талай сагъатдан, Хурриет комиссарлыкъ
этген партизан къауумдан киши сау
къалмады. Ёмюрде къыш ёталмагъан аууш
бла Тау артына ауду Хурриет. Андан
немесле Къарачайдан кетгенден сора
къайытды.
Талай айны тинтиб, айтханын кертиге
санаб, бош этдиле. Алай а, «сылыкъ
хамхоту» болгъан бир абычарны
«партизан бёлекни немеслеге
къырдыргъанса» дегени уа эсден
кетмейди. Алай болса да, биягъынлай,
немесле къатышдыргъан джашауну ызына
джарашдырыугъа мыллык атды Хурриет.
Хар не да таб бола барлыкъ болур эди,
почтальон бушуу къагъытны келтирмесе.
Анда уа Кюрдамир урушда джигитча
ёлгени айтыла эди...
3
Джукъдан къамамаучу Хурриетни санлары
къыйылдыла. Бушууун андан да ачы этген
зат да болду: совет-партия органладан
келген болмаса, халкъдан хазна адам
келмеди къайгъы сёзге. Кеслери
къалгъанларында, хоншу къатыннга
тарыкъды Хурриет:
- Мен халкъ ючюн этмеген не къалды –
окъуу-билим алсынла, къыз сабийле
унугъуб турмай, джарыкълыкъгъа
чыкъсынла деб, къаллай бир кюрешгенме.
Бу къара кюнюмде киши джокъламай
къойгъанларын кёрдюнгмю?
- Хурриет, джанынга тиймесин, эл не
айтханын билмеймисе?
- Къыз сабийлени эркиши сабийле бла
бирге окъургъа керекдиле деб къазауат
этгенинги халкъ унутмагъанды; атанг
ючюн кёб адамны тутдургъанынг да
халкъны эсиндеди; «кулакла» деб, элден
ненча адамны тыш джуртлагъа
сюрдюрдюнг? Къазауат башланнганынгда
уа не этдинг: джылгъа кирген джашланы
барын къазауатха ашырдынг.
Хурриет кесин тыялмады:
- Джаш-къыз да бирге окъургъа керекдиле
деб, кърал айтханды – мен властны
оноуун бардыргъанма джашауда. Атамы
ёлтюргенлени уа нек аяргъа керек эдим?
Колхозгъа кирирге унамагъан байланы
«кулак» этиу менден чыкъгъан адет
тюлдю. Мынча адам сизни элден
тутулургъа, неда кулак болургъа
керекди деселе ёргеден – неди амал –
къатышханма аллай ишге...
- Адамла башха тюрлю айтадыла:
биреуленни деселе, экеуленни тутдуруб
тургъанса.
- Алай да болгъан болур. Алай а, бир
джарлыны тутдурмагъанма.
- Аскерге-къазауатха да кереклисинден
эсе артыкъ адам ийиб тургъанса. Хоншу
област мобилизация планны 100%-ге
толтургъан эсе, бизни район сени
«джигитлигинг бла» 150% толтургъанды
аны.
Хурриет ачыуланды:
- Ата джуртха, совет властха къоркъуу
тюшген сагъатда сауут туталлыкъ бары
фронтха атланыргъа керекдиле.
- Сёз аны юсюнден тюлдю, Хурриет. Сеннге
бёркюн ал деселе, адамны башын алыб
тургъанса дейдиле. Алайчыгъын
ангылаяламыса?
Хурриет къаралды.
- Сен халкъны къой, кесинг къалай сагъыш
этесе? Сен да мени терслеймисе?
- Сени терслерге мен махкеме тюлме. Алай
а, бушуу кюнюнгде да, халкъ нек
келмегине сагъыш эт,- деб, хоншу къатын
юйюне кетди.
4
«Мени эрим къазауатда ёлсе, кесим
партизан болуб сермешсем, сора
къалгъанла бизденми къарыусуздула? Бир
кишини аяр мадар джокъду бютеу
къралгъа къоркъуу тюшген сагъатда».
Быллай оюмла да башындан кетмегенлей,
биягъынлай 18 джылы джангы толгъанланы
къагъытха тюшюрюб, аскер комиссариатны
босагъасындан тюшдю Хурриет. Ёзге бу
джол аскер комиссар, къагъытны
бюсюреусюз бир джанына тюрте, айтды:
- Сизни халкъдан аскерге адам алыуну
тохтатыргъа деб, буйрукъ келгенди
башындан.
- Нек?-деб къысха сорду Хурриет.
- Бир джанындан, сизден къазауатха кёб
адам алыннганды. Адам санына кёре,
къазауатха эм кёб адамы къошулгъан
малкъар халкъды, аны ызындан сизни
халкъ барады. Экинчи джанындан,
къазауатны чархы ызына айланнганды –
немецлени джуртдан къыстай барабыз.
Къралны башчылары, сизнича аз санлы
халкъланы аяргъа, энди къазауатха
сизден адам алмазгъа оноу этгендиле.
Бар, халкъынгы къууандыр.
- Халкъым бу затха къуууанныкъ тюлдю.
Халкъым ит фашистле бла къазауат
этерге излейди.
- Аскер комиссар сёзню бошалгъанын
кёргюзте, ёрге турду:
- Оноу башындан келгенди – анга
бойсунмай мадар джокъду.
Хурриет не айтыргъа да билмей, юйюне
къайытды. Анасы, сабийлери да анга
къууаныб, ышарыб тюбедиле.
- Тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла
Фридрихге – он джыл, Умар бла
Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6,
Кюрдамир аскерге кетгенден сора
туугъан Гинджичикге да – 2 джыл болады.
Бары да тёгерегине басыныб, сюйюмчю
дегенча къарайдыла. Сора, анасы
мектубну-письмону узатды. Таныш хатны
кёрюб, Хурриетни джюреги
дженгил-дженгил урду. «Сезе эдим сени
сау болгъанынгы» дей ичинден, бир
кесекни кёзлерин къысыб турду.
Сескекли болуб, письмону мухуруна
къарагъанында уа, Кюрдамир сау заманда
джазылгъан къагъыт. Алай болса да, умут
эте, ачыб окъуду. Не келсин – эртде
джазылгъан къагъыт.
Тюзюн айтыб, барын мыдах этди.
Джазылгъанны уа къайтарыб-къайтарыб
окъуду:
«Сабийлеге сакъ бол. Не этерик эсенг да,
аланы сакъларгъа, аякъ юсюне салыргъа
кюреш. Ала сау болсала, сен сау болсанг
– манга ёлюм джокъду...».
- Мен аттяны кёрюргек излейме,- деди
Гинджичик.
- Излей эсенг, кёрлюксе,- деди Карл.
- Къачан?
- Уллу болсанг.
Сабийлени сёлешгенлерине ичинден
сейирсине, башха джангылыкъны айтды
Хурриет.
- Энди бизден аскерге адам алгъанны
тохтатхандыла. Башындан аллай буйрукъ
келгенди. «Аз санлы халкъланы аяргъа
керекди»,- дегенди Сталин джолдаш.
- Къызчыкъ, сен анга ийнанамыса?
- Аскер комиссарны айтханы алайды.
- Черкес областда шохларынга бир сор,
ала бизден да аз халкъдыла, аскерге
алгъан алада да тохтагъанмыды экен?
Хурриет анасыны обурлугъуна сейирсине,
башын силкди.
- Болсун, джангыз былай къайгъылы болуб
турма.
5
Арадан бир ай кетди. Черкес областда
тамада къуллукъда ишлеген танышына
тюбеди Хурриет. Алада адамланы аскерге
алгъанларыча ала. Ызына къайытыб келе
биягъы аскер комиссаргъа къайытды да,
алгъыннгы сорууун къайтарыб сорду:
- Бизден аз санлы черкес халкъдан
къазауатха алыучуларыча аладыла
адамланы. Бизден не ючюн алмайла,
адамла сорадыла – мен не джууаб этерге
керекме?
Аскер комиссар, туруб эшиклени ичинден
къылыч салды да, орнуна келиб, ауазын да
акъырын этиб айтды:
- Хурриет, сизни халкъгъа кърал
ышанмайды. «Немесле областха кирген
заманда, аланы алларын тыяр амалла
этмегенсиз, партизан кюрешни
бардырмагъансыз, немеслеге ауушлагъа
джол кёргюзтгенле чыкъгъандыла
ичигизден; халкъны бир къаууму немес
аскерге къууаныб тюбегенди, аны
джанына кёчгенди; таулада, чегетледе
бюгюн да бардыла сатлыкъла, дезертирле;
ала кёбдюле, тауланы аладан азатлар
ючюн, областны башчыларыны тилеги бла,
аскер киргизтирге да оноу этилгенди»
деб эшитгенме. Арабызда къалсын,
айтылмазлыкъ сёзню айтама.
- Джолдаш аскер комиссар, сиз кесигиз
билесиз, бу ётюрюк болгъанын. Сауут
туталлыкъ джылда адамланы барын
аскерге ашырыб баргъанбыз. Анда ала
ётгюрлюклери бла белгилидиле. Мында
къартла, тиширыула, сакъатла,
аякъланнган сабийле эркишиле этиучю
ишлени этиб, фронтха болушлукъ
этгенлей турадыла. Немесле кетер
кетмез, колхозланы ызына къургъанбыз,
хар не да алгъынча бола барады.
Партияны край комитетини тамадасы
Суслов да, Сталин джолдаш кеси да, бизге
разылыгъын билдириб, джазгъандыла.
Энди не болуб къалды да?
Комиссар къолларын эки джанына
джайгъандан ары джукъ айталмады.
Хурриет аны бла тохтаб къалмай,
областны башчыларына, крайгъа,
Москвагъа да джазды. Анга джууаб
къайтаргъан болмады, кесин а таша
органла ишлеучю юйге чакъырдыла да,
къаты эсгертдиле: «башында этилген
оноулагъа къаршчы болсанг, халкъны да
къанын бузсанг – джууабха
тартыллыкъса, тутуллукъса; сен
партияны, къралны адамы эсенг – кърал,
партия этген оноулагъа бойсуннган бла
къалмай, аланы джашауда бардырыргъа
керексе».
- Мени эрим да, мингле бла
къарачайлылача, немесле бла къазауат
эте ёлгенди. Мен кесим да, партизан
урушлагъа къошулгъанма. Бюгюн эсе,
душман чачхан, тозуратхан совет
мюлклени орнуна сала кетгенбиз.
Чегетледе джюзле бла, мингле бла
саналгъан дезертирле, бандитле
джокъдула. Мен кесим ат белинде тау
ёзенледе, элледе айланнганлай турама.
Бир къоркъуу джокъду. Чегетде джашыныб,
баш сакълаб айланнган талай адам болур,
аладан бизге хыянат джокъду. Немеслеге
тагъылгъанла, немесле бла кетгендиле.
Ала да кёб тюлдюле, кесигиз билесиз.
Башха халкъладан кёб бизде сатлыкъ,
бандит, дезертир болмагъанды, джокъду.
Алай эсе, артыкъ бизни халкъгъы
ышанмазгъа, къазауатха бизден адам
алмазгъа, областха аскер киргизтирге
неге керекди?
- Къарачай областны башчылары болумну
сенден аман биле болмазла. «Тауланы
бандитледен, дезертирледен тазаларгъа
кесибизни къарыуубуз джетерик тюлдю,
аскер джиберигиз» деб, джазгъандыла
ала башына. Узун сёзню къысхасы – сен
бизни бла ёргеде этилген оноуну
тындырыр джанындан боллукъмуса,
огъесе, къаршчымыса? Къаршчы эсенг,
ачыкъ айт. Ол заманда сауутунгу-сабангы
да бер, джууаблы къуллугъумдан да
башыма бош этигиз» де да къагъыт джаз.
Хурриет ангылады, «огъай» дегенлей
тутарыкъларын.
- «Мен совет властха, коммунист
партиягъа кертилигими кёргюзте
келгенме, кёргюзте да барлыкъма. Оноу
этилген эсе, совет къралны солдатыча,
мен анга бойсунама».
- Аламат. Быллай сёзлени сакълай эдик
биз сенден. Ишинги бардыргъанынгча
бардыр, халкъны бир джукъгъа ишекли
этме. Бандит-дезертир къауум бар-джокъ
эсе да, борчун тындыргъанлай, аскер
кетерикди. Ары дери уа, халкъны кёлюн
бас, аскерге иги болсунла».
Хурриет, аскерчича «честь» бериб, таша
къуллукъчуланы юйлеринден чыкъды.
«Кърал халкъгъа, халкъ да къралгъа
ышанмагъан къуджур заманла» дей
атлады, кеси кеси бла сёлеше Хурриет.
6
Джолда бара, Хурриет Мариямгъа
тюртюлдю – къыз заманларында къысха
тенгле эдиле.
- Джол болсун, къайры гузабаса?- деб,
тохтатды Хурриет.
Тюзюн айтыргъа бла къалыргъа билмей
чайкъалгъаны, Мариямны бетинден
танылды.
- Айтыргъа да уялама, алай болса да...
Неме, ол аскердеги «ёлгенди» деб
къагъыт келгенли, тынгым къуругъанды –
джюрегим ийнаныб къалалмайды къалай
эсе да. Билгичге бара турама, не
айтырыкъ эсе да...
- Сен шашыб тураса да, зауаллы.
Комсомолчу къыз быллай джахил да
къалай болады. Кимди ол билгич а? Аны
тюрмеде чиритирге керекди.
- Ойнагъанмы этесе? Ол шыйыхды. Анга
джукъ болгъандан Аллах сакъласын. Анга
хыянатынг джетсе, бютеу эл налат берир.
Анга тиймезге сёз берсенг – атын алай
айтырыкъма, алайсыз...
Хурриет аны къучакълады да, «мени да
къыйынлыгъым сеничады, бирге барайыкъ
анга. Менден анга заран джетмез, сёз
береме»,- деди.
Экиси да биразны барыб, эл къыйырында
Джаннга́нланы арбазгъа кирдиле. «Хы,
шыйыхха барыб келебиз» деген тиширыу
къуш-мушла эсине тюшдюле. Арбазгъа
шыйыхны юй бийчеси Абат чыгъыб,
Хурриетге да ишекли къарай, юйге
чакъырды.
Мариям шыйыхны одасына атлады, Хурриет
къонакъ бёлмеде тохтады Абат бла.
Ол джукъ сормагъаны себебли, Хурриет
кеси башлады сёзню.
- Сиз менден илгенмегиз. Джаннганны
керти да билгени бар эсе, баш иемден бир
сорлугъум барды. Мариямгъа да сёз
бергенме, менден сизге заран джетерик
тюлдю.
Абат джукъ да айтмай, эрини бёлмесине
кетди.
Мариям чыкъгъанында, Абатны ызындан
атлады Хурриет.
Джабагъы джастыкълада олтура эди
Джаннган. Сокъур болгъаны себебли,
къара байлауу бар эди кёзлеринде. Андан
бир юч атлам узакълыкъда шиндикге
олтурду Хурриет. Ала ушакъ этерча
болгъанлай, Абат юйден чыкъды.
- Сени меннге келтирген эки-юч сорууду
– баш иенги джазыуу эмда бизден
аскерге адам алыуну нек тохтатхандыла,
эмда аскер нек киргенди Къарачай
областха? Алаймыды?
Хурриетни комсомол джюреги
дженги-дженгил урду, «бу мени нек
келгеними къайдан билди экен? «Бушайны
шайтанлары» дегенлей, муну да аллай бир
заты джокъ эсе...
- Къоркъма, мени шайтанларым джокъду,
сиз – иймансыз къауум – аллай затлагъа
да ийнанмай шойсуз? Алай а, сени меннге
келтирген къайгъыла мени да, кимни да
рахат къоярыкъ тюлдюле.
Хурриет, сёлешмегенлей, башын
къымылдатды.
- Ауазынг нек чыкъмайды, огъесе, башха
джумушунгму барды,- деди Джаннган.
Хурриет кесин къолгъа алыб, рахат
айтды:
- Да сёзсюз да билиб турасыз нек
келгеними. Меннге сёлеширге да керек
болмаз.
- Алай эсе, эски таурухлада айтыучулай,
къайсындан башлайым: игисинденми,
аманынданмы? Бушуу бла къууанч
аякълашыб келеди дегенлери тюз болур.
Эринг сауду, бир башха джуртда тюбеген
да этериксиз.
- Къачан, къайда?
Джаннган бу соруугъа джууаб этмей,
экинчи, ючюнчю соруулагъа кёчдю.
- Бизни халкъдан аскерге адам алыуну
тохтатханлары да, Къарачайгъа аскерни
киргизтгенлери да халкъны кёчюрюр
ючюндю. Тутмакъ этиб сюрлюкдюле
Джуртдан.
Хурриет бир джукъ айталмай къалды. Кеси
да ишекли болуб тургъан затха, къартны
айтханы да къошулду. Тышындан а башха
тюрлю айтды:
- Сталин гитче халкъладан къазауатха
адам алмазгъа деб оноу этгенди дейдиле.
Алай а, ол оноуну манга киши
кёргюзтмейди. Болса, кёргюзюрюк болур
эдиле. Черкеслиле бизден да аздыла,
алада къазауатха адам алыуну
тохтатмагъандыла. Бу затха не айтыргъа
да билмей турама. Аскерни
киргизтгенлери уа, таулада кёб бандит,
дезертир барды – аланы къурутур ючюн
ийгендиле аскерни,- дейдиле.
- Къурутсунла да кетсинле, къош салыб
турмасынла да. Огъай, аскерни борчу
башхады – миллетни къурутуу, кёчюрюу.
- Билмейме, алай а терс иш этген къауум
немесле бла кетгенди, чегетде джашыныб
тургъан талай насыбсыз бар эсе да,
аладан халкъгъа, къралгъа къоркъуу
джокъду.
- Алай эсе, аскер нек келгенди, не
дейдиле?- сорду Джаннган.
- Къарачай областны тамадасыны тилеги
бла киргенди аскер,- дейдиле. – Терслик
балтада, сабда да болур. Немесле
келгенлеринде, алагъа къууаныб
тюбегенле да чыкъгъандыла. Алай а,
аллай сатлыкъла бизде башха халкъладан
кёб тюлдюле, халкъны санына кёре
айтама. Партияны къарачай област
комитетини биринчи секретары уа, не эсе
да, аскерни киририне разы болгъанды.
Ёзге халкъны кёчюрлюкле деб, аллай сёз
эшитмегенме.
- Къызчыкъ, халкъны алай бош кёчюрлюк
тюлдюле, душманныча, тутмакъ этиб,
сюрлюкдюле. Бек уллу палах сакълайды
халкъны. Узакъ, къыйын джолоучулукъгъа
хазырлансын халкъ, азыгъын, кийимин
джарашдырсын. Кёб къалмагъанды сыйрат
кёпюрге минерге. Хы, мен айтханны ол
таша къара кючлеге айтыб, мени
тутдурмазлыгъынгы билеме. Аны ючюн
ачыкъ сёлешеме сени бла. Алай а,
тутдуртурукъ болсанг да, келе тургъан
палахны санга айтмай къояллыкъ тюл
эдим. Сен бу хапарны менден чыкъгъанын
билдирмей, халкъгъа джай. «Джаннган
айтады» десенг а, манга да аман,
халкъгъа да аман. Ёзге халкъ кеси да
ангыларгъа керекди: бизден къазауатха
адам алыуну тохтатхан эселе, сора
къралны бизге къаршчы бир аман иннети
барды. Иннети не болгъанын а айтдым.
Бютеу къыйынлыкъ – хакъ джолдан кетиб,
Аллахны чамландыргъаныбыз ючюндю.
Комсомол-коммунист болсанг да,
халкъгъа къайгъыргъан ишлеринг
бардыла да, Аллах сени атыб къоймаз.
Иймансызлыгъынг ючюн а – тюшюнюр
чакълы бир палах сен да чегериксе. Бар,
халкъны джолгъа хазырла. Бу ибилис
къралны туугъан кюнюн джесир вагонлада
«белгилериксиз». Халкъны джолгъа
хазырлаялсанг, сени кёб гюнахынг
кечилир.
Хурриет Мариям нёгери бла юйден
чыкъгъанында, бир къаралды хоншу юй
таба ашыкъды. Бу
къаралдыланы-тилчилени арт кёзюуде кёб
болуб къалгъанларына адам
сейирсинирча эди.
7
Хурриет бек ышаннган адамларын джыйды
да, ачыкъ айтды:
- Былайда айтылгъан былайда къалыргъа
керекди. Тышына бир сёз чыкъса,
барыбызны да саламыбыз Салабкадан
келликди. Мен айтырыкъ: бизден аскерге
адам алгъанны не ючюн тохтатхандыла
деб кёлюгюзге келеди? Кърал бизни
джуртубуздан сюрлюкдю да аны ючюн.
Аскерни да аны ючюн киргизтгендиле.
Энди халкъ кесин джолгъа хазырларгъа
керекди. Кийим бла азыкъ, дженгил
бузулмазлыкъ азыкъ – кулакланы
ызындан ашырсала, Орта Азиягъа дери
къырылмай джетерча.
- Къой, Хурриет, бютеу халкъны къайры
кёчюрлюкдюле? Керексиз къоркъууладыла
айтханынг.
Анга ийнаныб джюрюген адамла огъуна,
аккыллы болгъанларына, бек сейирсинди
Хурриет.
- Сора, сиз билгенден, аскер нек
къуршалагъанды Къарачайны? Аскерге
бизден адам алгъанны нек
тохтатхандыла? Огъесе, сиз менден иги
биле болурмусуз халны?
- Да айтханлары адам ийнанмазча тюлдю
да. Къазауатда абызырагъан аскер
бёлеклени солутургъа келтиргендиле.
Ноябр праздникледен сора кетерикдиле
дейдиле. Бизден аскер алмагъаны уа –
Сталин аз санлы тау халкълагъа артыкъ
джан аурутуб, аскерге адам алгъанны
тохтатханы аны ючюндю дейдиле.
- Дейдиле, дейдиле,- деб, Хурриет аны
къозугъанча къайтарды. Сора
ачыуланаракъ:
- Аскер – къазауатдан келген аскер
тюлдю. Бу биринчиси. Экинчиси да
аскерни солутур ючюн, бу къыйын тау
джерлеге келтирмей, тёбенде, хар неси
да джарашыб тургъан, табыракъ джерледе
нек тохтатмадыла? Ючюнчюсю – аз санлы
халкъланы джазыкъсына эсе Сталин,
черкес халкъны нек джазыкъсынмайды –
ала бизден да аздыла. Къоюгъуз, бош
сёзлени айтыб турмагъыз да, халкъ
джунчумай, кереклисин сермеб алыб
джолгъа чыгъарча болсун. Биз этерик
олду джангыз.
- Чегетлеге, таулагъа джайылыб кетсек...
- Хурриет аны да ауузуна ургъанча этди:
- Халкъ чегетде, тауда къыш толусу бла
къырылыр. Хар онушар юйге джууаблы
адамла салыныб, аскер къарауул болуб
турады – къачаргъа да къоярыкъ
тюлдюле. Аскер бла къазауат этер кюч
джокъду – эркишиле бары
къазауатдадыла. Къайтарыб айтама, бош
сёзлени къоюгъуз – кесигизни да,
халкъны да джолгъа хазырлаб туругъуз.
Ноябр праздникледе-байрамлада аскер
кетерикди дегенлери, халкъны
кёчюрлюкдюле-сюрлюкдюле, андан сора
ала былайда не талаугъа турлукъдула
кетмей?
8
Эки кюнден таша органланы
къуллукъчулары бла бирге талай аскерчи
да келиб, Хурриетни тутуб кетдиле.
«Ышаннганынгдан табхын» деб, базыб
тургъанларымдан къайсы сатды экен?-
деб, сагъыш эте барады комсомол башчы.
Талай кюнню аны чакъыргъан, соруу этген
да болмады. Сора бир кече камерадан
чыгъарыб, атлауучла бла энгишге, терен
подвалгъа тюшюрдюле. Стол джанындан
капитан чыны болгъан бир джаш адам,
ёрге туруб саламлашыб, столну бу
джанында шиндикге олтуртду Хурриетни.
- Джети сабийни анасы эсегиз да, 20 джыл
болгъан къыздан башхалыгъыгъыз
джокъду. Къалай сакъланнгансыз былай?
Чачынг да быллай ариу...
Капитан къатына келиб, башын сыларгъа
умут этди, алай а, Хурриет сермеб
къолундан тутуб, тохтатды. Капитан
къолун силкиндириб кёрдю, бууун сюеги
сынарын сезгенинде, ауазын да шош этиб,