LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 26
Total number of words is 3514
Total number of unique words is 1808
34.1 of words are in the 2000 most common words
50.6 of words are in the 5000 most common words
59.3 of words are in the 8000 most common words
Сибирде джашайдыла – мюлклери
сыйырылыб, ашырылгъан джерлеринде.
Кетген джыл «ёмюрлюкге кёчюрюлгенсиз»
деб, къол салдыргъандыла барыбызгъа да.
Алай а, сени ананг «къайытырыкъбыз
Кавказгъа» деб, Джаннганны сёзлерин
айтханлай турады. Бёрюкъан бла
Мадинаны да кёрлюкбюз анда дейди.
- Бизни уа сагъынмаймыды?- Къылыч
къарнашы Асланнга да къарай, сорду.
- Таубатырны юсюнден джукъ айтмайды,
къалгъанланы уа кёрюр умуту барды.
Сизни юсюгюзден джукъ айтмагъанды
Джаннган. Айтхан затлары уа тола
барадыла аны. Кёрейик, Аллах айтыб,
халкъыбыз да къайытыр эсе уа бери,
Джуртуна.
- Кёб адам къырылгъанмыды
халкъыбыздан?
- Биринчи эки джыл сууукъдан, ачлыкъдан,
аурууладан, комендантланы
къатылыкъларындан кёб адам ёлгенди.
Эркишиле къазауатда, сюргюнде уа
тиширыула, сабийле, къартла,
сакъатла...Биз аскерден къайыта
келгеникде, асры зорлукъ этерге базмай
эдиле. Итле бла кесибизча араны айыра
тебредик. Мени къарнашым Исмайылны
таныйсыз. Ол къазауатдан
къайытханында, комендант аны
15-джыллыкъ къызына артыкълыкъ этгенин
эшитеди. Ол кюн огъуна барыб,
комендантны кесген эди. Алгъа ёлюмге
сюд этиб, артда 15 джыл тутмакъ азаб бла
аууушдургъан эдиле.
Бизге, фронтовиклеге да, бандитлегеча,
сатлыкълагъача къарай эдиле. Энди бир
кесек тынчыракъ болгъанды джорукъ,
алай болса да, биз эм ауур, эм заранлы
ишледе ишлейбиз. Бизни джашланы не
институтха, не аскерге алмайдыла. Инсан
хакъларыбыз башхала бла тенг тюлдю.
Сталинни ёлюрюн сакълайды халкъ – ол
ары бир ёлсе, дуния тюрленир эди.
Кёб хапар айтды Тенгиз. Кёб соруугъа
джууаб этди. Халкъны джуртундан сюрген
джорукъгъа, анда да халкъны инджитген,
къыргъан джорукъгъа тиш къысхандан ары
не эталлыкъ эдиле адамла? Къылыч
сорууланы тыя, айтды:
- Аланла, Тенгиз арыгъанды. Солума
къояйыкъ. Джангыз, бюгюннге ахыр соруу:
мындан ары не этер акъылынг барды?
- Мени бери келгеним, саулугъуму ызына
къайтарыргъа эди. Тюзюн айтсам а –
Джуртубузну кёрюрюм келе эди. Артха
къайытыб, туугъан джерден таш, топракъ
элтсем, адамла бир бек къууанныкъдыла.
Къартла бир бек тилегендиле, зауаллыла,
туугъан джерни топрагъын къолларына
къысыб ёлюрге излейдиле. Кёрдюм
джуртубузну, былайда киши
джашамагъанына да къууандым. Эртде-кеч
болса да къайытырыкъбыз. Энди мен
къалай этерге да билмейме: ызыма
къайытыргъа керек эди, алай а,
къайытсам менден бошарла: юч уучуну
ёлтюргеними манга кечерлеми?
Къайытмасам – мен да сизге
къошулгъанымы билликдиле да, юйдегиме,
джууукъларыма азаб салырла деб
къоркъама. Сиз а къалай дейсиз?
Къылыч анга джити къараб айтды:
- Ол ючюсюн бандитле ёлтюргендиле
дерсе. Герохунгу да бизге къой –
сыйыргъандыла дерсе.
- Ийнанырламы?
- Ийнанмасала, тинтсинле. Бизни
хатыбызны бек ариу биледиле. Аллай
уучуланы къурутуучула бизбиз. Соруу
башхадады.
Къылыч бла Тенгизни кёзлери тюбешдиле,
алай а Тенгиз къарамын джанлатмады,
ичинде бир джюрек къылы къаты тартылса
да.
- Сен бизни бла къалсанг, анда
джууукъларынгы тутадыла деб къоркъаса.
Сен кетсенг а биз да къайгъылы болуб
турлукъбуз – сен бизни НКВД-ге айтамай
къоярыкъмыса? Сен бизни, Далхатны да
кёрдюнг, таныдынг. НКВД бизни ким
болгъаныбызны билсе, бизни
джууукъларыбызны да къыйнарла. Не оноу
этейик да?
- Былай ишекли боллукъ эсегиз, манга нек
джууукълашдыгъыз да?
- Тюз соруу. Юч уучуну ёлтюрген адам,
ызына къайытыр деб кёлюбюзге
келмегенди.
- Къайытыуну сагъыннганым – адамларыма
къоркъгъанданды. Ёзге «бизни НКВД-ге
билдирликсе» десегиз а джаныма бек
тиериксиз.
- Тюзсе. Башха тюрлю сорайым: НКВД азаб
бере тебресе чыдаялырмыса бизни
айтмай?
- Билмейме. Бусагъатда чыдарма деб
турама. Кертисинде къалай болур –
билмейме.
- Биз санга тюбемесек, къалай этерик
эдинг?
- Бу джерлени мен бек иги билеме.
Таулада къаллыкъ болур эдим. Башха
мадарым джокъ эди. Сизге тюбегенли уа,
болгъан гюнахны сизге кюреб, баш
алыргъа да болурма. Алалмай къалыргъа
да болурма.
- Болсун. Тамблагъа бир иги акъыл келир
эсе уа. Джат, тынчай. Биз башха къошда
къалырбыз кече.
Тенгизни кесин къоюб, бары да джер
юйден чыкъдыла.
25
Бу кече хазна киши джукълагъан болмаз
эди. Къарауулла сакъ эдиле. Тенгиз
болгъан къошха да, ёзеннге да артыкъ эс
ийиб эдиле. Хар не ачыкъ кёрюне эди Ай
джарыкъда.
Юч къарнаш бла Далхат оноулашадыла.
Сёзню эм гитчеге – Далхатха – бердиле.
- Мен бираз ишеклиме, Тенгиз кеси аллына
келгенине Нарсанагъа, Нарснадан да
бери. Къазауатны аллы джыллада ол
комсомол организацияны тамадасы эди,
колхозну да парткомуну юйеси эди. Кимни
болса да тутдургъанны деб айталлыкъ
тюлме. Башха коммунистлени,
комсомолчуланы билебиз да
ЧК-ГПУ-НКВД-ни агетлери болуб
айланнганларын, тил этиб, дин ахлуланы,
артыкъ малы болгъанланы чалдышха
джыйдыргъанларын. Тенгиз ол къауумдан
тюл эди. Алай а, аны башына бош этиб,
ийиб къойсакъ – кесибизни да,
кесибизден да бек – джууукъларыбызны
къабханнга тюшюрлюкбюз.
- Ол НКВД-ни таша агенти болурму? Ансы
аны, къарачайлыны, саулугъун
бакъдырыргъа Нарсанагъа къалай ийдиле,
герохун да сыйырмай?- Бёрюкъан сагъышлы
къарады.
- Бусагъатха дери биз чекистлеге
кесибизни алдатмагъанбыз. Ненча кере
кюрешдиле ала арабызгъа кеслерини
адамларын сугъаргъа. Биз аланы тинтиб,
терк огъуна бизге заранлары джетмезча
эте келдик. Аны себебли кесибиз да
саубуз, Азияда джууукъларыбыз да
халкъдан аслам къыйынлыкъ кёрмейдиле.
Тенгизбий кете кетиб, кимлени кёргенин
айтса, бизни адамларыбызны къыйнарла,
бизге да ультиматум салырла: «не
къолубузгъа тюшесиз, не
джууукъларыгъызны къурутабыз» деб,-
Аслан къалгъанлагъа да кёз джетдире,
кёлюндегин арагъа салды.
Къылыч тынгылайды. Ол айтханча
боллукъду. Тенгизбийни джазыууу аны
къолундады. «Кимди Тенгизбий: адаммыды,
сатлыкъмыды? Бери кесилиги бла
келмегени хакъды. Юч уучуну ёлтюргени
уа? Огъесе, бизни ишекли этмез ючюн
этилген ишмиди ол да?».
Къылыч тюз оноу эталмай, сабыр болду:
- Келигиз, дуния ишни артха къояйыкъ да,
намаз къылайыкъ. Танг джарый
башлагъанды.
Салам бериб, намазлыкъдан ёрге
турургъа башлагъанлай, бир-бирде
болуучусуча, таша ауаз келди: «Ол сизни
сатарыкъды».
Къылыч нёгерлерине бурулду:
- Ёргеден аны сатлыкъ болгъанын
билдирдиле. Къоратыргъа керекди.
Джангыз кесине джукъ билдирмегиз. Элге
дери ашырыгъыз да, уругъуз. Ёлюгюн ол юч
уучу болгъан джерде къоюгъуз. Бу
сатлыкъ ишге аны НКВД
«джууукъларынгдан бошарыкъбыз» деб,
амалсыз этген болур. Алай а, бизни да
джокъду башха мадарыбыз. Кесин эмда
адамларын къутхарыр ючюн, биз, бизни
джууукъларыбыз да не палахха тюшерин
эсге алмайды ол. Аккыллы болмай
къоратыгъыз. Аллахны аллында мен
джууаб берирме.
26
Фыргъауун ёлдю. Абреклеге бек уллу
къуанч эди ол. Быллай джангызгъа
баргъан таулуланы таула ёмюрдде да
кёрген болмазла.
- Ай ол бизни къолубуздан табса эди
ёлюмюн – эм насыблыгъа санар эдим
кесими,- деди Къылыч.
- Сталинни орну джаханимдеди. Ибилисни
Аллах кеси къурутду. Шайтанларын а биз
да кюрешебиз Кавказ тауладан
къурутургъа,- аягъы джерге тиймей
тебсейди Далхат.
- Ёлгюнчю бардырлыкъбыз биз ол
къазауатны,- харс урады Къылыч. Отуз
джылда биринчи кере ышара болур эди
Къылыч былай.
27
НКВД бла Кърал Къоркъуусузлукъну ёзел
комитетлерини биргелей
джыйылыуларында Къарачай таулада
бандитизм соруугъа айырыб, энчи
къарадыла.
- Барыгъыз да билесиз, была бир тюз
аманлыкъчыла тюлдюле. Тюз адамланы
тонамайдыла, ёлтюрмейдиле. Ала джангыз
совет-партия аппаратны башчыларын
ёлтюредиле. Аланы къолларындан ёлген
джолдашларыбызны саны джюзле бла
тергеледи. Бу бедишликди. Биз фашист
Германияны ууатханбыз, былайда уа бир
талай бандитни къуруталмайбыз. Биз
къарачайлыланы, чеченлилени,
ингушланы, малкъарлыланы думп этдик
тауладан. Сора бу мурдарла ашарыкъ,
киерик да къайдан табадыла, кимди
былагъа болушхан? Мен сизге сорама?-
Берияны бети ачыудан къып-къызыл болду.
– Сиз, Ставропол, Краснодар крайланы,
Гюрджюню НКВД-чилери, кърал
къоркъуусузлукъну башчылары неге
джарайсыз?
- Кавказ тауланы эки джанында да алагъа
болушлукъ этген элчиле бардыла. Ала
кимни къурутургъа кереклисин
билдиредиле бандитлеге. Ала да
партия-совет къуллукъчуланы ёлтюре
бередиле.
- Бандитлеге болушлукъ этгенле – ала да
бандитледиле. Аланы да аяу болмазгъа
керекди. Сталинни ёлгени бла бандитизм
бла кюрешиу тохтаб къаллыкъды дебми
турадыла? Огъай. Бир айны ичинде
бандитледен бошамасагъыз, ишигизден
чыгъарыллыкъсыз, таб джууабха
тартылыргъа да болурсуз. Эркинсиз.
28
1955-чи джыл бара эди . Джанболатны
къаууму Гюрджюден къайытыб келе, НКВД
бла Кърал Къоркъуусузлукъну бёлеклери
къуршалаб, бары да къырыладыла. Аланы
башларын кесиб, ауур джаралы Джанболат
бла бир башха абрекни да сюйреб
кетедиле итле.
Къылычны бети къаралды. Ол НКВД-ни
район бёлюмюню тамадасын джесирге
алыргъа изледи – артда аны Джанболатха
ауушдурурча.
Чабыуул кюндюзгю кюн болгъан эди.
Адамны эсине келмез батырлыкъ эмда
джигитлик. НКВД-ни район бёлюмюн
къурутдула, алай а бёлюмню тамадасын
туталмадыла – ол да окъ тийиб ёлген
эди. Къылычны адамларында да бар эдиле
джаралыла, ёлгенле да. Барын да алыб,
кёзден ташайды Къылыч.
29
Ёзенден ёрге, акъ байракъны да ёрге
тутуб, бир атлы келе эди. Къарауулланы
бири аны юсюнден Къылычха билдирди.
- Кёз туурагъыздан аджашдырмагъыз.
Ызындан келген эслеймисиз?
- Огъай.
Тёбенде тохтатыгъыз да, байлагъыз. Мен
да келирме.
Къылыч джууукълашханында, ол, къоллары
да сыртына байланыб, олтура эди. Къылыч
таныды аны – ёлтюрюлген Тенгизни
къарнашы Исмайыл эди ол. Къарнашыны
къанын алыргъа келген эсе уа – деб да
келди кёлюне, алай а, рахат саламлашды.
Къылыч Исмайылдан сыйырылгъан
сауут-сабагъа къарады: эки джерленнген
герох, эки бычакъ. Сорду:
- Была къайдан чыкъгъандыла?
- Аланы меннге НКВД-ни (энди МВД дейдиле
анга) ёзел бёлеги бергенди. Чабхан
болса, кесими къорууларча. Къолларымы
бошлармы эдигиз?
- Огъай, бир ишден сора, адамны
къолларын ёлтюре башласакъ бошлайбыз.
Не излейди бизден НКВД-МВД?
- Сени бла бетден бетге сёлеширге
излейме.
- Мен къазауатчы къаргнашларымдан
джукъну джашырмайма.
- Ашхы. Сен мени таныдынг, мен да таныдым
сени. Мен алкъын лагерде турургъа керек
эдим, ёзге МВД мени башыма бош этиб,
борч салгъанды.
- Къаллай борчду?
- Сиз бандитлик ишлеригизни къойсагъыз
– МВД сизни кечеригин, сюргюнде
адамларыгъызгъа къошарын айтады.
Къылыч кюлюрюн тыялмады, къалгъанла да
анга къошулдула.
- Исмайыл, НКВД бизни сау къоярына
ийнанамыса?
- Ийнанмайма, алай а сизни
джууукъларыгъызны барын МВД тутуб
турады.
- Къалай? Сора НКВД бизни кимле
болгъаныбызны къайдан биледи?
- Барыгъызны да тюл, бир къауумугъузну.
Сени бла Далхатны биледи.
- Къайдадыла бизни адамларыбыз?
- Далхатны атасы-анасы бла сени
атанг-ананг былайдадыла. Ала сизни бла
тюберге излейдиле. Ёзге сени бла бетден
бетге сёлеширге керекме.
- Сен мени адамларыма ышанмаймыса?
- Мен бир кишиге да ышанмайма. Тутмакъда
ётген он джылым мени кишиге
ийнанмазгъа, кишиден къоркъмазгъа,
джукъ да тилемезге юретгенди.
Къылыч тенглерине бурулду да: «бизни
кесибизни къоюгъуз»,- деди.
Къылычны адамлары аланы сёзлерин
эшитмез тенгли бирге артха турдула.
- Къылыч, мени къарнашымы ёлтюрген
сенсе,- дейди МВД.
- Хоу, аллай буйрукъ берген мен
болгъанма. Ол НКВД-ни буйругъун тындыра
келген эди. Сау ийсек, барыбызны да
сатарыкъ эди.
- Аны кесигизге джууукъ иймесегиз эди,
сиз да гюнахлы болмаз эдигиз, ол да сау
къалыр эди.
- Ол НКВД-ге сатылгъын адам эди.
Аллайланы биз сау къоймайбыз.
- Тюз айтаса. НКВД бизни адамларыбызны
тутарыкъ эди, ол «огъай» десе НКВД-ге.
Ол къара ишин тындыргъанлай, мени да
тутмакъдан бош этериклерин айтхан
эдиле. Ол НКВД-ге ишлей эди, амалсыздан.
Ёзге мен бери келсем да, сатлыкъ тюлме.
Арабча окъуй билемисе? Окъуяллыкъмыса?
- Игит да. Сабийликде алыннган билим,
унутулмайды.
- Алай эсе, къолларымы бошла. Кийимими
ташасындан мектубну чыгъарыргъа
керекме.
- Къылыч аккыллы бола, бошлады аны
къолларын. Исмайыл кийимлерини
къалайындан эсе да, къагъытны чыгъарыб,
Къылычха тутдурду. Къарагъаны бла
атасыны хатын таныды Къылыч. Ол джаза
эди:
- Аман джашчыкъла – Къылыч, Аслан,
Бёрюкъан! Ийнанмагъыз НКВД-ге! Сизни
къолгъа джыйгъанлай, къыйнаб
ёлтюрлюкдюле. Бизге къайгъы этмегиз.
Биз джашарыбызны джашагъанбыз. Ол
дунияда бет джарыкълы тюберге Аллах
буюрсун. Исмайыл тюз адамды. Анга
ышаныргъа боллукъсуз. Бу итлени уа не
къадар къыралгъаныгъызны къырыгъыз.
Ёлюрге буюрулгъан эсе, этгенигизча
къазауат эте, ийман бла кетигиз.
Гяуурланы къолларына тюшмегиз. Ассалам
алейкум.
Бу къагъытны уа окъуб бошагъанлай
кюйдюрюб къоюгъуз. Бу джаныуарланы
къолларына тюшюб, Исмайыл ачымасын».
Къылыч Исмайылгъа къарады.
- Тенгизни къанын кечир манга. Аллах
буюрмаса, ол ишни эталлыкъ тюл эдим.
Ауаз келген эди башындан.
Къылыч биразны тынгылаб, къошду:
- Къартла тюз айта болурламы?
- Билмейме. Окъуюм десем да окъуяллыкъ
тюлме – арабчам джокъду.
Къылыч анга мектубну окъуду. Исмайыл
оюмун айтды:
- Быллай ишде мен джукъ айталмам.
Къарнашларынг бла да оноулаш. Бир затха
ажымсыз бол: сизни тутханлай
ёлтюрлюкдюле. Сиз кесигизни
алдатмасагъыз, МВД-ни къолуна
тюшмесегиз – атанга-ананга къоркъаса.
Мен ангылагъандан, алагъа джукъ да
боллукъ тюлдю. Ызларына ашырырла неда
сизден бошагъынчы былайда тутаргъа да
болурла.
- Джууаб не заманнга берирге крекбиз?
- Эки кюнден, сагъат онлагъа былайгъа
келирме. Сагъыш этерге ол заман
джетерми?
- Джетер,- деди Къылыч. – Джангыз бизге
НКВД-чиледен къагъыт келтир, биз аланы
къолларына тюшсек, бизни сау-эсен
къоюб, адамларыбыз бла халкъыбыз
болгъан джерге ашырлыкъларына
гарантия къагъыт. Сора къартларыма
тюбе да, тилегими айт: ёлтюрлюк эселе да
къартланы кёрюб къалыргъа излейме. Не
айтырла – джууабларын келтир.
- Сени атанг-ананг бла сёлеширме.
НКВД-ден да къагъыт келтирирме, ёзге ол
къагъытха ийнаннганмы этериксиз? Сизге
азаб да джетдириб, ёлтюрлюкдюле. Ёзге
кесигиз айтханча болсун.
30
Къарнашла бла Далхат орта къошда
кенгеш къургъандыла. Барын да мыдах
этген тамада къарнашды. Къылыч, мынча
джылны бир джаннга ышанмай, джыйынын
ёлюмден къутхарыб джюрюген, къуджур
затла айтыб башлагъанды:
- 30 джылдан аслам заманны атамы-анамы
кёрмегенме. Кёрюб къалайым. Джылым
60-дан атлагъанды. Ёлтюрселе ёлтюрюрле.
Къартланы кёрюб ёлсем, джукъгъа
къыйналлыкъ тюлме.
- Къылыч, сен джыйын тамадаса. Сен
кетсенг, адамла не айтырла, къалай
болурла? Сенсе барын джюрютген,
кёллендирген. Сенсиз болгъан
оюллукъду.
- Аслан, Бёрюкъан, Далхат – сизни
сыйыгъыз меникинден аз тюлдю. Сиз
урушну бардырыгъыз, мен а къартлагъа
бир къарайым – къайытыб келирге да
болурма, Аллах буюрса.
- Да къартланы сёзлерин эшитдик.
Алдатмайыкъ кесибизни итлеге.
Къолубузда сауут-сабабыз бла къазауат
эте ёлейик.
- Тюз айтасыз, алайа аланы бир кёрюб
ёлсем дей эдим. Ангылаймысыз?
- Да мен да сени къатыш барайым сора,
мени атам-анам да сеникиле бладыла,-
деди Далхат.
- Огъай, Далхат, мени къарнашларым да,
сен да джашсыз – алкъын къазауатны
бардырыгъыз. Сиз мени ючюн да, бютеу
зулмудан ёлгенле ючюн да дерт
джетдиригиз иймансызлагъа.
- НКВД-ни бир уулары барды дейдиле, аны
ичириб, адамны кёлсюз этиб къоядыла.
Сора адам айтмазлыгъын да айтыб къояды
дейдиле. Сен къурч болсанг да, алай этиб
къошларыбызны айтдырсала, бизге джашау
къалмаз.
- Тюзсе. Алай а, бизни къошла алай
салыннгандыла, аланы къаллай бир
айтсанг да, табалмазла. Чекистлени алыб
келгеними кёрсегиз а – эм биринчи мени
уругъуз. Мени туурасала да, аллай ишни
этдиралмазла, алай болса да... Мени тыяр
ючюн айтханыгъызгы билеме.
- Бизни аскерчик къуру ючюбюзден – юч
къарнашдан къуралгъан болса, сен
айтханнга тынгылар эдик: сен
тамадабызса бизни, джаныбыз санга
къурман. Алай а, бизден башхала да
кёбдюле джыйында. Ала сени кетгенинги
ангыламазла. Чачылыб тебрерле. Аны
себебли, Къылыч, 30-джыллыкъ кюрешинги
былай табсыз бошама. Бу ибилис джорукъ
бла сермеше ёлюрбюз деб, ант этген шой
эдик,- Аслан бу сёзлени бек къыйналыб
айтды. Ёмюрюнде биринчи кере эди
къарнашына къаршчы сёз айтханы.
- Шамиль шыйых да тюшгенди джесирге.
Анга да манга чакълы бир джыл болгъанды
олсагъатда.
- Шамил ол затда бизге юлгю тюлдю. Биз
айтханны этмей эсенг да, атабыз
айтханнга нек тынгыламайса? Сен
атабызгъа тынгыламай эсенг, биз да
сеннге бойсунмазгъа боллукъбуз. Биз,
джыйын тамадала, къыйын соруулада хар
къуру да Тёре айтханны этгенбиз. Ахыр
сёз а къачан да сеники эди. Сени
оноуунга бир кере да
сокъуранмагъанбыз. Биринчи бизге
тынгылаб, андан сора айта эдинг
оюмунгу. Энди нек тынгыламайса? Биз –
сени эки гитче къарнашынг эмда Далхат
айтабыз: кеси разылыгъынг бла джауланы
къолуна тюшюб, кесинги нек ёлтюртюрге
излейсе? Къартланы да къыйнама, бизни
да къыйнама.
- Да эки кюнню бир сагъыш этейим.
Исмайыл да атабызгъа-анабызгъа бир
тюбесин, НКВД-ден кесамат къагъытны да
бир келтирсин. Анга кёре бир акъыл
этерме. Бу сёзюбюзню джыйында киши
билмесин.
31
Эки кюнден Исмайыл келди. НКВД-ни
башчылары къол салгъан къагъытда
джазыла эди: «Сталинчи джорукъну
терсликлерин ачыкъ этгендиле къралны
башчылары. Сизни кюрешигизге
бандитизмгеча тюл, сталинчи джорукъгъа
къаршчы кюрешгеннгеча къараллыкъды.
Этген терсликлеригиз бар эсе да,
барыгъыз да амнистиягъа тюшесиз, сиз
халкъыгъыз болгъан джерге
ашырыллыкъсыз...»
Къылыч, биринчи къагъытха джукъ да
айтмай, Исмайыл къартладан келтирген
мектубха кёчдю.
«Къылыч! Иманынг, рухунг къарыусуз
болмасын. Алдатма кесинги Ибилис бла
шайтанларына. Сен энтда бир шайтанны
ёлтюрсенг – бизни кёргенден ол
магъаналыды джюз къатха да. Аллах,
болуша келгенича, энтда болушурукъду
санга – джангыз иманынг бек болсун.
Къазауатынгы бардыр». Бу джол
къагъытха атасы, анасы да къол салгъан
эдиле.
Кюн орта намазны заманы эди. Къайсы эсе
да азан къычырды. Бары да терк абдез
алыб, имамны эмда джыйын башчыны –
Къылычны ызындан тизилдиле. Исмайыл да
къошулду алагъа.
Намазын бошаб, тилек эте, Кёкге къарады
Къылыч. Тауушсуз ауазны эшитди:
«Атанг-анаг айтханча эт – ала мени
сёзюмю айтадыла санга».
Къылычны бети джарыды. Къарыусузлукъ
этгенине уялды. Ибилис джангылтыргъа
аз къалды да. Аллахха шукурла этди.
Къарауулладан къалгъанланы бары да
былайда эдиле. Биягъы деу Къылыч сёзюн
бычакъ бла кесгенча айтды:
- Къарнашларым, НКВД бизни алдаргъа
кюрешеди. Мени эмда Далхатны
ата-аналарыбызны келтириб, бизни
къолгъа джыяргъа излейди. Биз ненча
джылны сермешебиз совет-коммунист
джорукъ бла эмда аны ити НКВД бла. Хар
неде да къуру Сталин терс эсе, Сталин
ёлдю, халкъыбызны уа къайтармайдыла.
Халкъыбыз джуртуна келиб джарашхынчы,
къралгъа ийнаныу джокъду. Ары дери джан
аямай къазауат этерикбиз. Санга
айтырыбыз а Илияс:
- НКВД-ни джумушу бла энди келсенг,
джууабха тартарыкъбыз. Алай а,
аталадан-аналадан хапар билдире
турсанг – разы боллукъбуз. НКВД-ге уа
билдир: аны бла халкъыбыз Джуртуна
къайытхандан сора сёлеширбиз.
Къарачай халкъ Кавказгъа къайытыргъа
эки джыл къалгъан эди.
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)
ЮЧЮНЧЮ КИТАБ
(218-256)
СЮРГЮНДЕ
(Сюргюнден хапарла)
«Ленинни байрагъы» атлы къарачай
газетде корреспондент болуб ишлей эдим
олсагъатда. Совет кърал чачылмагъан
эди алкъын, Коммунист партия да
башчылыкъны бардыра эди. Партияны
башчылыгъы бла совет адамла къалай
джигер уруннганларын, джылдан джылгъа
коммунизмге «джууукълашыб»
баргъаныбызны кёргюзтмезге боллукъму
эди – газет кеси да партияны област
комитети бла облисполкомну органы эди
сора. Кесинг да газетни «партия джашау»
бёлюмюнде ишлесенг. Бир тюз сёзге он
ётюрюк сёзню къошуб джазаргъа тюше эди.
Аны юсюне да, мен Москвада Горький атлы
адабият институтну шийир факультетин
бошаб келгеним себебли, эркин
сёлеширге, джазаргъа излей эдим, анда
юреннгенимча, анда юретгенлерича. Алай
а болмай эди.
Сейит бла элге къайытыб бара, (Сейит
Гитче Къарачай районда газетни энчи
корреспонденти эди) тарыгъыуларымы
айтдым. Ол машинасын нарзан чыкъгъан
джерде тохтатды да, ичген да этиб, ачы
суудан канистр бла бир да алыб, джолгъа
атландыкъ. Элтаркъачны айланч-буйланч
джолларындан къутулуб, тюзюрекге
чыкъгъаныкъда, Сейит арбасын джолдан
бир джанына бурду да, бир кесекни
сёдегей барыб, таш тепсини къатында
тохтадыкъ.
Аргъы кюнбет гапналадан толуду.
Батаргъа къысылгъан Кюнню джарыгъында,
билеу джыланча джылтырайды ёзен суу.
Суу бойнундан таулагъа дери созулгъан
чегетни бети, саргъалыб, къызарыб,
чапракъсыз къалырыны аллы бла, къачхы
ариулугъу бла кёз алдайды. Узакъда,
мийикде, башы Кёкге джете, ёхтем
сюеледи Минги Тау.
«Бу берекетни Аллах къызгъанмасын энди
бизге»,- деди Сейит, табигъатха, тепсиге
да къарай. «Быланы джол джанында
тюкенчикден алгъан эдим эртден бла,
Пашинскеге келе» - эки шыша айран, талай
хычын, кёгетле таш тепсини берекетли
этген эдиле. Сейитге джуууртну нарзан
бла къатышдырыб, излегенича суусаб
этиб, бердим.
- Тейри, бюгюн ноябрны экисиди. Анда
бери эки джыйырма джыл болады, ол
сюргюн кюн а бир да эсден кетмейди. Ол
кюн, бюгюнча джылы, ариу да тюл эди. Ол
кёчгюнчюлюкню-сюргюнню юсюнден ууакъ
материалла джыя, адамланы хапарларын
да кесими кёргеним бла тенглешдире,
къагъытха тюшюре барама. Сюргюнню
юсюнден бусагъатда китаб этиб чыгъарыр
амал джокъду – кърал ол теманы джабыб
турады. Ёзге дуния былай турмаз. Тюзюн
айтыр кюн да келиб къалыр. Ол кюн
чыгъарыб басмагъа берирча болургъа
керекбиз. Хрущевну заманында эркин сёз
айтылырча бир кёзюучюк болгъан эди,
алай а, биз олсагъатда эс джыйыб, джукъ
айтырча тюл эдик. Быланы барын да
айтханым – аллай кёзюу энтда келиб
къалыр – хазыр болуб, къыйын
къадарыбызны къагъытха тюшюрюб
турмасакъ, кечигиб къаллыкъбыз.
Газетчини иши партияны махтагъан тюлдю
къуру. Айланнган-джюрюген джерингде
кёб адамгъа тюбейсе, кёб зат кёресе,
эшитесе – аладыла джууукъ тарихибизге,
джашауубузгъа шагъатла. Бир джылны
мындан алгъа тау эллени биринде
Хурриет деб, бир тиширыугъа тюбеген
эдим. Сюргюнден алгъа джыллада
комсомолну район комитетини биринчи
секретары болуб тургъанды. Азияда 1945
джыл комендентны ёлтюргени ючюн
тутулуб кетиб, башына бош 1955 джыл
болгъанды дейдиле. Сюргюнде аны бла
бирге болгъан адамла бек сейир затла
айтадыла. Сен аны кеси бла тюбеб, хапар
айтдыралсанг кёр. Джашагъан джерин
джазыб къой.
- Сиз кесигиз джазарыкъ затны манга
береми турасыз?- дедим.
- Ай, заман, таблыкъ тюшге эди ансы,
джазар затларым алайсыз да
джетишедиле.
Узун сёзню къысхасы – «Хурриет» атлы
документли повестни Сейитни айтханы
бла джазгъанма. Ёзге эки джылдан аны
Сейитге кёргюзтгенимде, «оллахий, бу
чыкъса, иги-аман да кёб тюрлю сёз
эшитириксе. Хапарынгда таулу тиширыуну
сыйын тюшюргенсе дерикле да
табыллыкъдыла.
- Да мен болгъаныча, Хурриет кеси, аны
сюргюнде хоншулары айтханча
джазгъанма.
- Билеме, алай а халкъны не айтырын да
билеме. Ёзге, «алай-былай» деб, джукъ
айтмайым. Кесинг айтхан болсун.
Кесим айтхан а – басмаланырын излей
эдим да, повесть басмадан чыкъды. Къол
бла джазылгъандан сора 15 джылдан дуния
джарыгъын кёрдю. Аны юсюнден не
айтырыкъ эсе да, Сейит зауаллы джокъду
бюгюн. Аны оюму, эслетген сёзю манга бек
керек эди. Алай а, не этгин. Энди
окъуучуланы не айтырларын ашыгъыб
сакълайма.
ХУРРИЕТ
1
1930-чу джылла. Къарачай халкъны колхоз
джашаугъа къаршчы
къозгъалыуу-воосстаниеси да бошалыб,
совет власт таулада терен тамыр ийе
башлагъан кёзюу. Джарлы-джалчы
къауумда, къанат битиб, хахай этиб
айланнганла бардыла. Ол къауумну
башчысы Кюрдамирди.
Кюрдамирни къарт атасы Бербер, садакъа
джыя келиб, малы кёб Ожай хаджини
кёзюне илиннгенди. Абызыраб айланнган
джашны джазыкъсыныб, кесине джалчы
этиб алгъанды ол. Тири джаш къарачай
тилге да, мал кютерге да дженгил
юреннгенди. Алай а, джашны къайдан
келгени белгисизди. «Тау Артынданма,
Тюркденме, Дагъыстанданма» дегенча
джууабла этиб тургъан болмаса, тюзюн
айтыргъа унамагъанды. Къарачайлыла да
артыкъ бек къысмагъандыла. Ёмюрлени
узагъына Къарачайгъа тюрлю-тюрлю
адамла азмы къошулгъандыла. Алагъа
табылгъанча, мынга да эрге чыгъаргъа
бир къарачай къыз табылгъанды. Алай
бла, Кюрдамирлары деб джангы тукъум
джайыла башлагъанды. Бюгюннгю Кюрдамир
ол садакъа джыя келиб, Къарачайда
юй-кюн болуб кетген адамны туудугъуду.
Кюрдамирланы Кюрдамирни джашы
Кюрдамир. Тукъуму, аты, атасыны аты да
бирча болуу – Къарачайда тюбеген адет
тюлдю.
Не эсе да, Кюрдамир большевиклеге бек
керекли адам болуб чыкъды. Атасы аны
тёбенлеге ийиб, орус тилге да уста
болуб, орус окъулну да тауусуб, элге
къайытхан эди алгъаракълада. Талай
джылдан а большевик эмина тауланы да
кючледи. Халкъны кёбюсюне ол ауруу
джугъаргъа унамады. Ауруу алмагъанланы
эмда ауруугъа къаршчы тургъанланы
къурутуу башланды. Ол ишге башчылыкъ
этген Кюрдамир болду – элде совет
властны-иктидарны башчысы. «Къайыкъ да
минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа»
дегенлей, кереклиси болгъан адам анга
барады энди.
Джашы Кюрдамир башчы болгъанына базыб,
джашны атасы Кюрдамир халкъгъа уллу
сёлешиучю, къыйнаучу болду. «Байды,
бийди, афендиди» деб, тутуллукъланы
къара листеге-чапракъгъа тюшюрюучю да
олду. Эм алгъа Ожай хаджини тутдурдула.
***
Махкеме ачыкъ болгъаны себебли, халкъ
бары да джыйылгъанды. Архивде
къагъытлагъа кёре, Хурриетни айтханына
кёре да, махкеме былай ётгенди.
Махкемени тамадасы сёзню Кюрдамирге
(атасына) береди:
- Багъалы махкемечиле!
Ожай хаджи колхоз джашаугъа къаршчыды.
Менчиликни, энчиликни сюйген адамды.
Ожай хаджи мени атам Берберни кесине
джалчы этиб, къанын ичиб тургъанды.
Гитчечик болуб, атамы биргесине мен да
кютгенме аны малларын. Атам бугъа уруб
ёлгенинде, аны къыйынын толусу бла
бермегенди Ожай хаджи. Быллай хаджини
элде орну болмазгъа керекди. Киреме
десе да, колхозгъа алмазгъа керекди.
Кесин тутуб, юйдегисин да къалгъан
кулакла ашырылыучу тюзлеге кёчюрюрге
тыйыншлыгъа санайма.
Халкъны гюрюлдегенин кючден тыя,
махкемени тамадасы сёзню Ожай-хаджиге
берди. Айтылгъан ётюрюк Ожайны бек
чамландырды:
- «Аман къозуну айнытсанг,
эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны
айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер»
деб, сизничалагъа айтхандыла, Кюрдамир.
Садакъа джыя келген Берберни ишге алыб,
джеримден юй орун бериб, юйлю-маллы
болургъа да болушуб тургъанымы бютеу
халкъ биледи. Дагъыда, уялмай, «къанын
ичиб тургъанды» дейсе. Атангы бугъа
уруб ёлтюргенинде уа, иш кесаматыбызда
айтылгъан хакъын эки къат аслам этиб
бергенме. Элде кимге сорсагъыз да
айтырыкъды аны. Бирер чурум бла ёз
джуртларыгъыздан къачхынчы болуб,
Къарачайгъа келиб, туз-дамыбызны кёрюб,
халкъны бирича джашаб башлагъансыз.
Алай а, сизни къаныгъыз башха болгъаны
билиниб къалады. Къатышыу болуб, кърал
тюрленнгенлей, сизни халкъгъа, адамгъа
къошханланы къурутуб башлагъансыз.
Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сизде.
Къарачайгъа не палах джетсе да, ма
сизничаладан – джарым къарачайлыладан
– джетерикди.
Залда джарым къарачайлыла гюрюлдедиле
– джаратмадыла Ожайны айтханын.
Махкемени тамадасы дауурну тыйды да,
«айтыры болгъан бармысыз?»- деб, сорду?
сыйырылыб, ашырылгъан джерлеринде.
Кетген джыл «ёмюрлюкге кёчюрюлгенсиз»
деб, къол салдыргъандыла барыбызгъа да.
Алай а, сени ананг «къайытырыкъбыз
Кавказгъа» деб, Джаннганны сёзлерин
айтханлай турады. Бёрюкъан бла
Мадинаны да кёрлюкбюз анда дейди.
- Бизни уа сагъынмаймыды?- Къылыч
къарнашы Асланнга да къарай, сорду.
- Таубатырны юсюнден джукъ айтмайды,
къалгъанланы уа кёрюр умуту барды.
Сизни юсюгюзден джукъ айтмагъанды
Джаннган. Айтхан затлары уа тола
барадыла аны. Кёрейик, Аллах айтыб,
халкъыбыз да къайытыр эсе уа бери,
Джуртуна.
- Кёб адам къырылгъанмыды
халкъыбыздан?
- Биринчи эки джыл сууукъдан, ачлыкъдан,
аурууладан, комендантланы
къатылыкъларындан кёб адам ёлгенди.
Эркишиле къазауатда, сюргюнде уа
тиширыула, сабийле, къартла,
сакъатла...Биз аскерден къайыта
келгеникде, асры зорлукъ этерге базмай
эдиле. Итле бла кесибизча араны айыра
тебредик. Мени къарнашым Исмайылны
таныйсыз. Ол къазауатдан
къайытханында, комендант аны
15-джыллыкъ къызына артыкълыкъ этгенин
эшитеди. Ол кюн огъуна барыб,
комендантны кесген эди. Алгъа ёлюмге
сюд этиб, артда 15 джыл тутмакъ азаб бла
аууушдургъан эдиле.
Бизге, фронтовиклеге да, бандитлегеча,
сатлыкълагъача къарай эдиле. Энди бир
кесек тынчыракъ болгъанды джорукъ,
алай болса да, биз эм ауур, эм заранлы
ишледе ишлейбиз. Бизни джашланы не
институтха, не аскерге алмайдыла. Инсан
хакъларыбыз башхала бла тенг тюлдю.
Сталинни ёлюрюн сакълайды халкъ – ол
ары бир ёлсе, дуния тюрленир эди.
Кёб хапар айтды Тенгиз. Кёб соруугъа
джууаб этди. Халкъны джуртундан сюрген
джорукъгъа, анда да халкъны инджитген,
къыргъан джорукъгъа тиш къысхандан ары
не эталлыкъ эдиле адамла? Къылыч
сорууланы тыя, айтды:
- Аланла, Тенгиз арыгъанды. Солума
къояйыкъ. Джангыз, бюгюннге ахыр соруу:
мындан ары не этер акъылынг барды?
- Мени бери келгеним, саулугъуму ызына
къайтарыргъа эди. Тюзюн айтсам а –
Джуртубузну кёрюрюм келе эди. Артха
къайытыб, туугъан джерден таш, топракъ
элтсем, адамла бир бек къууанныкъдыла.
Къартла бир бек тилегендиле, зауаллыла,
туугъан джерни топрагъын къолларына
къысыб ёлюрге излейдиле. Кёрдюм
джуртубузну, былайда киши
джашамагъанына да къууандым. Эртде-кеч
болса да къайытырыкъбыз. Энди мен
къалай этерге да билмейме: ызыма
къайытыргъа керек эди, алай а,
къайытсам менден бошарла: юч уучуну
ёлтюргеними манга кечерлеми?
Къайытмасам – мен да сизге
къошулгъанымы билликдиле да, юйдегиме,
джууукъларыма азаб салырла деб
къоркъама. Сиз а къалай дейсиз?
Къылыч анга джити къараб айтды:
- Ол ючюсюн бандитле ёлтюргендиле
дерсе. Герохунгу да бизге къой –
сыйыргъандыла дерсе.
- Ийнанырламы?
- Ийнанмасала, тинтсинле. Бизни
хатыбызны бек ариу биледиле. Аллай
уучуланы къурутуучула бизбиз. Соруу
башхадады.
Къылыч бла Тенгизни кёзлери тюбешдиле,
алай а Тенгиз къарамын джанлатмады,
ичинде бир джюрек къылы къаты тартылса
да.
- Сен бизни бла къалсанг, анда
джууукъларынгы тутадыла деб къоркъаса.
Сен кетсенг а биз да къайгъылы болуб
турлукъбуз – сен бизни НКВД-ге айтамай
къоярыкъмыса? Сен бизни, Далхатны да
кёрдюнг, таныдынг. НКВД бизни ким
болгъаныбызны билсе, бизни
джууукъларыбызны да къыйнарла. Не оноу
этейик да?
- Былай ишекли боллукъ эсегиз, манга нек
джууукълашдыгъыз да?
- Тюз соруу. Юч уучуну ёлтюрген адам,
ызына къайытыр деб кёлюбюзге
келмегенди.
- Къайытыуну сагъыннганым – адамларыма
къоркъгъанданды. Ёзге «бизни НКВД-ге
билдирликсе» десегиз а джаныма бек
тиериксиз.
- Тюзсе. Башха тюрлю сорайым: НКВД азаб
бере тебресе чыдаялырмыса бизни
айтмай?
- Билмейме. Бусагъатда чыдарма деб
турама. Кертисинде къалай болур –
билмейме.
- Биз санга тюбемесек, къалай этерик
эдинг?
- Бу джерлени мен бек иги билеме.
Таулада къаллыкъ болур эдим. Башха
мадарым джокъ эди. Сизге тюбегенли уа,
болгъан гюнахны сизге кюреб, баш
алыргъа да болурма. Алалмай къалыргъа
да болурма.
- Болсун. Тамблагъа бир иги акъыл келир
эсе уа. Джат, тынчай. Биз башха къошда
къалырбыз кече.
Тенгизни кесин къоюб, бары да джер
юйден чыкъдыла.
25
Бу кече хазна киши джукълагъан болмаз
эди. Къарауулла сакъ эдиле. Тенгиз
болгъан къошха да, ёзеннге да артыкъ эс
ийиб эдиле. Хар не ачыкъ кёрюне эди Ай
джарыкъда.
Юч къарнаш бла Далхат оноулашадыла.
Сёзню эм гитчеге – Далхатха – бердиле.
- Мен бираз ишеклиме, Тенгиз кеси аллына
келгенине Нарсанагъа, Нарснадан да
бери. Къазауатны аллы джыллада ол
комсомол организацияны тамадасы эди,
колхозну да парткомуну юйеси эди. Кимни
болса да тутдургъанны деб айталлыкъ
тюлме. Башха коммунистлени,
комсомолчуланы билебиз да
ЧК-ГПУ-НКВД-ни агетлери болуб
айланнганларын, тил этиб, дин ахлуланы,
артыкъ малы болгъанланы чалдышха
джыйдыргъанларын. Тенгиз ол къауумдан
тюл эди. Алай а, аны башына бош этиб,
ийиб къойсакъ – кесибизни да,
кесибизден да бек – джууукъларыбызны
къабханнга тюшюрлюкбюз.
- Ол НКВД-ни таша агенти болурму? Ансы
аны, къарачайлыны, саулугъун
бакъдырыргъа Нарсанагъа къалай ийдиле,
герохун да сыйырмай?- Бёрюкъан сагъышлы
къарады.
- Бусагъатха дери биз чекистлеге
кесибизни алдатмагъанбыз. Ненча кере
кюрешдиле ала арабызгъа кеслерини
адамларын сугъаргъа. Биз аланы тинтиб,
терк огъуна бизге заранлары джетмезча
эте келдик. Аны себебли кесибиз да
саубуз, Азияда джууукъларыбыз да
халкъдан аслам къыйынлыкъ кёрмейдиле.
Тенгизбий кете кетиб, кимлени кёргенин
айтса, бизни адамларыбызны къыйнарла,
бизге да ультиматум салырла: «не
къолубузгъа тюшесиз, не
джууукъларыгъызны къурутабыз» деб,-
Аслан къалгъанлагъа да кёз джетдире,
кёлюндегин арагъа салды.
Къылыч тынгылайды. Ол айтханча
боллукъду. Тенгизбийни джазыууу аны
къолундады. «Кимди Тенгизбий: адаммыды,
сатлыкъмыды? Бери кесилиги бла
келмегени хакъды. Юч уучуну ёлтюргени
уа? Огъесе, бизни ишекли этмез ючюн
этилген ишмиди ол да?».
Къылыч тюз оноу эталмай, сабыр болду:
- Келигиз, дуния ишни артха къояйыкъ да,
намаз къылайыкъ. Танг джарый
башлагъанды.
Салам бериб, намазлыкъдан ёрге
турургъа башлагъанлай, бир-бирде
болуучусуча, таша ауаз келди: «Ол сизни
сатарыкъды».
Къылыч нёгерлерине бурулду:
- Ёргеден аны сатлыкъ болгъанын
билдирдиле. Къоратыргъа керекди.
Джангыз кесине джукъ билдирмегиз. Элге
дери ашырыгъыз да, уругъуз. Ёлюгюн ол юч
уучу болгъан джерде къоюгъуз. Бу
сатлыкъ ишге аны НКВД
«джууукъларынгдан бошарыкъбыз» деб,
амалсыз этген болур. Алай а, бизни да
джокъду башха мадарыбыз. Кесин эмда
адамларын къутхарыр ючюн, биз, бизни
джууукъларыбыз да не палахха тюшерин
эсге алмайды ол. Аккыллы болмай
къоратыгъыз. Аллахны аллында мен
джууаб берирме.
26
Фыргъауун ёлдю. Абреклеге бек уллу
къуанч эди ол. Быллай джангызгъа
баргъан таулуланы таула ёмюрдде да
кёрген болмазла.
- Ай ол бизни къолубуздан табса эди
ёлюмюн – эм насыблыгъа санар эдим
кесими,- деди Къылыч.
- Сталинни орну джаханимдеди. Ибилисни
Аллах кеси къурутду. Шайтанларын а биз
да кюрешебиз Кавказ тауладан
къурутургъа,- аягъы джерге тиймей
тебсейди Далхат.
- Ёлгюнчю бардырлыкъбыз биз ол
къазауатны,- харс урады Къылыч. Отуз
джылда биринчи кере ышара болур эди
Къылыч былай.
27
НКВД бла Кърал Къоркъуусузлукъну ёзел
комитетлерини биргелей
джыйылыуларында Къарачай таулада
бандитизм соруугъа айырыб, энчи
къарадыла.
- Барыгъыз да билесиз, была бир тюз
аманлыкъчыла тюлдюле. Тюз адамланы
тонамайдыла, ёлтюрмейдиле. Ала джангыз
совет-партия аппаратны башчыларын
ёлтюредиле. Аланы къолларындан ёлген
джолдашларыбызны саны джюзле бла
тергеледи. Бу бедишликди. Биз фашист
Германияны ууатханбыз, былайда уа бир
талай бандитни къуруталмайбыз. Биз
къарачайлыланы, чеченлилени,
ингушланы, малкъарлыланы думп этдик
тауладан. Сора бу мурдарла ашарыкъ,
киерик да къайдан табадыла, кимди
былагъа болушхан? Мен сизге сорама?-
Берияны бети ачыудан къып-къызыл болду.
– Сиз, Ставропол, Краснодар крайланы,
Гюрджюню НКВД-чилери, кърал
къоркъуусузлукъну башчылары неге
джарайсыз?
- Кавказ тауланы эки джанында да алагъа
болушлукъ этген элчиле бардыла. Ала
кимни къурутургъа кереклисин
билдиредиле бандитлеге. Ала да
партия-совет къуллукъчуланы ёлтюре
бередиле.
- Бандитлеге болушлукъ этгенле – ала да
бандитледиле. Аланы да аяу болмазгъа
керекди. Сталинни ёлгени бла бандитизм
бла кюрешиу тохтаб къаллыкъды дебми
турадыла? Огъай. Бир айны ичинде
бандитледен бошамасагъыз, ишигизден
чыгъарыллыкъсыз, таб джууабха
тартылыргъа да болурсуз. Эркинсиз.
28
1955-чи джыл бара эди . Джанболатны
къаууму Гюрджюден къайытыб келе, НКВД
бла Кърал Къоркъуусузлукъну бёлеклери
къуршалаб, бары да къырыладыла. Аланы
башларын кесиб, ауур джаралы Джанболат
бла бир башха абрекни да сюйреб
кетедиле итле.
Къылычны бети къаралды. Ол НКВД-ни
район бёлюмюню тамадасын джесирге
алыргъа изледи – артда аны Джанболатха
ауушдурурча.
Чабыуул кюндюзгю кюн болгъан эди.
Адамны эсине келмез батырлыкъ эмда
джигитлик. НКВД-ни район бёлюмюн
къурутдула, алай а бёлюмню тамадасын
туталмадыла – ол да окъ тийиб ёлген
эди. Къылычны адамларында да бар эдиле
джаралыла, ёлгенле да. Барын да алыб,
кёзден ташайды Къылыч.
29
Ёзенден ёрге, акъ байракъны да ёрге
тутуб, бир атлы келе эди. Къарауулланы
бири аны юсюнден Къылычха билдирди.
- Кёз туурагъыздан аджашдырмагъыз.
Ызындан келген эслеймисиз?
- Огъай.
Тёбенде тохтатыгъыз да, байлагъыз. Мен
да келирме.
Къылыч джууукълашханында, ол, къоллары
да сыртына байланыб, олтура эди. Къылыч
таныды аны – ёлтюрюлген Тенгизни
къарнашы Исмайыл эди ол. Къарнашыны
къанын алыргъа келген эсе уа – деб да
келди кёлюне, алай а, рахат саламлашды.
Къылыч Исмайылдан сыйырылгъан
сауут-сабагъа къарады: эки джерленнген
герох, эки бычакъ. Сорду:
- Была къайдан чыкъгъандыла?
- Аланы меннге НКВД-ни (энди МВД дейдиле
анга) ёзел бёлеги бергенди. Чабхан
болса, кесими къорууларча. Къолларымы
бошлармы эдигиз?
- Огъай, бир ишден сора, адамны
къолларын ёлтюре башласакъ бошлайбыз.
Не излейди бизден НКВД-МВД?
- Сени бла бетден бетге сёлеширге
излейме.
- Мен къазауатчы къаргнашларымдан
джукъну джашырмайма.
- Ашхы. Сен мени таныдынг, мен да таныдым
сени. Мен алкъын лагерде турургъа керек
эдим, ёзге МВД мени башыма бош этиб,
борч салгъанды.
- Къаллай борчду?
- Сиз бандитлик ишлеригизни къойсагъыз
– МВД сизни кечеригин, сюргюнде
адамларыгъызгъа къошарын айтады.
Къылыч кюлюрюн тыялмады, къалгъанла да
анга къошулдула.
- Исмайыл, НКВД бизни сау къоярына
ийнанамыса?
- Ийнанмайма, алай а сизни
джууукъларыгъызны барын МВД тутуб
турады.
- Къалай? Сора НКВД бизни кимле
болгъаныбызны къайдан биледи?
- Барыгъызны да тюл, бир къауумугъузну.
Сени бла Далхатны биледи.
- Къайдадыла бизни адамларыбыз?
- Далхатны атасы-анасы бла сени
атанг-ананг былайдадыла. Ала сизни бла
тюберге излейдиле. Ёзге сени бла бетден
бетге сёлеширге керекме.
- Сен мени адамларыма ышанмаймыса?
- Мен бир кишиге да ышанмайма. Тутмакъда
ётген он джылым мени кишиге
ийнанмазгъа, кишиден къоркъмазгъа,
джукъ да тилемезге юретгенди.
Къылыч тенглерине бурулду да: «бизни
кесибизни къоюгъуз»,- деди.
Къылычны адамлары аланы сёзлерин
эшитмез тенгли бирге артха турдула.
- Къылыч, мени къарнашымы ёлтюрген
сенсе,- дейди МВД.
- Хоу, аллай буйрукъ берген мен
болгъанма. Ол НКВД-ни буйругъун тындыра
келген эди. Сау ийсек, барыбызны да
сатарыкъ эди.
- Аны кесигизге джууукъ иймесегиз эди,
сиз да гюнахлы болмаз эдигиз, ол да сау
къалыр эди.
- Ол НКВД-ге сатылгъын адам эди.
Аллайланы биз сау къоймайбыз.
- Тюз айтаса. НКВД бизни адамларыбызны
тутарыкъ эди, ол «огъай» десе НКВД-ге.
Ол къара ишин тындыргъанлай, мени да
тутмакъдан бош этериклерин айтхан
эдиле. Ол НКВД-ге ишлей эди, амалсыздан.
Ёзге мен бери келсем да, сатлыкъ тюлме.
Арабча окъуй билемисе? Окъуяллыкъмыса?
- Игит да. Сабийликде алыннган билим,
унутулмайды.
- Алай эсе, къолларымы бошла. Кийимими
ташасындан мектубну чыгъарыргъа
керекме.
- Къылыч аккыллы бола, бошлады аны
къолларын. Исмайыл кийимлерини
къалайындан эсе да, къагъытны чыгъарыб,
Къылычха тутдурду. Къарагъаны бла
атасыны хатын таныды Къылыч. Ол джаза
эди:
- Аман джашчыкъла – Къылыч, Аслан,
Бёрюкъан! Ийнанмагъыз НКВД-ге! Сизни
къолгъа джыйгъанлай, къыйнаб
ёлтюрлюкдюле. Бизге къайгъы этмегиз.
Биз джашарыбызны джашагъанбыз. Ол
дунияда бет джарыкълы тюберге Аллах
буюрсун. Исмайыл тюз адамды. Анга
ышаныргъа боллукъсуз. Бу итлени уа не
къадар къыралгъаныгъызны къырыгъыз.
Ёлюрге буюрулгъан эсе, этгенигизча
къазауат эте, ийман бла кетигиз.
Гяуурланы къолларына тюшмегиз. Ассалам
алейкум.
Бу къагъытны уа окъуб бошагъанлай
кюйдюрюб къоюгъуз. Бу джаныуарланы
къолларына тюшюб, Исмайыл ачымасын».
Къылыч Исмайылгъа къарады.
- Тенгизни къанын кечир манга. Аллах
буюрмаса, ол ишни эталлыкъ тюл эдим.
Ауаз келген эди башындан.
Къылыч биразны тынгылаб, къошду:
- Къартла тюз айта болурламы?
- Билмейме. Окъуюм десем да окъуяллыкъ
тюлме – арабчам джокъду.
Къылыч анга мектубну окъуду. Исмайыл
оюмун айтды:
- Быллай ишде мен джукъ айталмам.
Къарнашларынг бла да оноулаш. Бир затха
ажымсыз бол: сизни тутханлай
ёлтюрлюкдюле. Сиз кесигизни
алдатмасагъыз, МВД-ни къолуна
тюшмесегиз – атанга-ананга къоркъаса.
Мен ангылагъандан, алагъа джукъ да
боллукъ тюлдю. Ызларына ашырырла неда
сизден бошагъынчы былайда тутаргъа да
болурла.
- Джууаб не заманнга берирге крекбиз?
- Эки кюнден, сагъат онлагъа былайгъа
келирме. Сагъыш этерге ол заман
джетерми?
- Джетер,- деди Къылыч. – Джангыз бизге
НКВД-чиледен къагъыт келтир, биз аланы
къолларына тюшсек, бизни сау-эсен
къоюб, адамларыбыз бла халкъыбыз
болгъан джерге ашырлыкъларына
гарантия къагъыт. Сора къартларыма
тюбе да, тилегими айт: ёлтюрлюк эселе да
къартланы кёрюб къалыргъа излейме. Не
айтырла – джууабларын келтир.
- Сени атанг-ананг бла сёлеширме.
НКВД-ден да къагъыт келтирирме, ёзге ол
къагъытха ийнаннганмы этериксиз? Сизге
азаб да джетдириб, ёлтюрлюкдюле. Ёзге
кесигиз айтханча болсун.
30
Къарнашла бла Далхат орта къошда
кенгеш къургъандыла. Барын да мыдах
этген тамада къарнашды. Къылыч, мынча
джылны бир джаннга ышанмай, джыйынын
ёлюмден къутхарыб джюрюген, къуджур
затла айтыб башлагъанды:
- 30 джылдан аслам заманны атамы-анамы
кёрмегенме. Кёрюб къалайым. Джылым
60-дан атлагъанды. Ёлтюрселе ёлтюрюрле.
Къартланы кёрюб ёлсем, джукъгъа
къыйналлыкъ тюлме.
- Къылыч, сен джыйын тамадаса. Сен
кетсенг, адамла не айтырла, къалай
болурла? Сенсе барын джюрютген,
кёллендирген. Сенсиз болгъан
оюллукъду.
- Аслан, Бёрюкъан, Далхат – сизни
сыйыгъыз меникинден аз тюлдю. Сиз
урушну бардырыгъыз, мен а къартлагъа
бир къарайым – къайытыб келирге да
болурма, Аллах буюрса.
- Да къартланы сёзлерин эшитдик.
Алдатмайыкъ кесибизни итлеге.
Къолубузда сауут-сабабыз бла къазауат
эте ёлейик.
- Тюз айтасыз, алайа аланы бир кёрюб
ёлсем дей эдим. Ангылаймысыз?
- Да мен да сени къатыш барайым сора,
мени атам-анам да сеникиле бладыла,-
деди Далхат.
- Огъай, Далхат, мени къарнашларым да,
сен да джашсыз – алкъын къазауатны
бардырыгъыз. Сиз мени ючюн да, бютеу
зулмудан ёлгенле ючюн да дерт
джетдиригиз иймансызлагъа.
- НКВД-ни бир уулары барды дейдиле, аны
ичириб, адамны кёлсюз этиб къоядыла.
Сора адам айтмазлыгъын да айтыб къояды
дейдиле. Сен къурч болсанг да, алай этиб
къошларыбызны айтдырсала, бизге джашау
къалмаз.
- Тюзсе. Алай а, бизни къошла алай
салыннгандыла, аланы къаллай бир
айтсанг да, табалмазла. Чекистлени алыб
келгеними кёрсегиз а – эм биринчи мени
уругъуз. Мени туурасала да, аллай ишни
этдиралмазла, алай болса да... Мени тыяр
ючюн айтханыгъызгы билеме.
- Бизни аскерчик къуру ючюбюзден – юч
къарнашдан къуралгъан болса, сен
айтханнга тынгылар эдик: сен
тамадабызса бизни, джаныбыз санга
къурман. Алай а, бизден башхала да
кёбдюле джыйында. Ала сени кетгенинги
ангыламазла. Чачылыб тебрерле. Аны
себебли, Къылыч, 30-джыллыкъ кюрешинги
былай табсыз бошама. Бу ибилис джорукъ
бла сермеше ёлюрбюз деб, ант этген шой
эдик,- Аслан бу сёзлени бек къыйналыб
айтды. Ёмюрюнде биринчи кере эди
къарнашына къаршчы сёз айтханы.
- Шамиль шыйых да тюшгенди джесирге.
Анга да манга чакълы бир джыл болгъанды
олсагъатда.
- Шамил ол затда бизге юлгю тюлдю. Биз
айтханны этмей эсенг да, атабыз
айтханнга нек тынгыламайса? Сен
атабызгъа тынгыламай эсенг, биз да
сеннге бойсунмазгъа боллукъбуз. Биз,
джыйын тамадала, къыйын соруулада хар
къуру да Тёре айтханны этгенбиз. Ахыр
сёз а къачан да сеники эди. Сени
оноуунга бир кере да
сокъуранмагъанбыз. Биринчи бизге
тынгылаб, андан сора айта эдинг
оюмунгу. Энди нек тынгыламайса? Биз –
сени эки гитче къарнашынг эмда Далхат
айтабыз: кеси разылыгъынг бла джауланы
къолуна тюшюб, кесинги нек ёлтюртюрге
излейсе? Къартланы да къыйнама, бизни
да къыйнама.
- Да эки кюнню бир сагъыш этейим.
Исмайыл да атабызгъа-анабызгъа бир
тюбесин, НКВД-ден кесамат къагъытны да
бир келтирсин. Анга кёре бир акъыл
этерме. Бу сёзюбюзню джыйында киши
билмесин.
31
Эки кюнден Исмайыл келди. НКВД-ни
башчылары къол салгъан къагъытда
джазыла эди: «Сталинчи джорукъну
терсликлерин ачыкъ этгендиле къралны
башчылары. Сизни кюрешигизге
бандитизмгеча тюл, сталинчи джорукъгъа
къаршчы кюрешгеннгеча къараллыкъды.
Этген терсликлеригиз бар эсе да,
барыгъыз да амнистиягъа тюшесиз, сиз
халкъыгъыз болгъан джерге
ашырыллыкъсыз...»
Къылыч, биринчи къагъытха джукъ да
айтмай, Исмайыл къартладан келтирген
мектубха кёчдю.
«Къылыч! Иманынг, рухунг къарыусуз
болмасын. Алдатма кесинги Ибилис бла
шайтанларына. Сен энтда бир шайтанны
ёлтюрсенг – бизни кёргенден ол
магъаналыды джюз къатха да. Аллах,
болуша келгенича, энтда болушурукъду
санга – джангыз иманынг бек болсун.
Къазауатынгы бардыр». Бу джол
къагъытха атасы, анасы да къол салгъан
эдиле.
Кюн орта намазны заманы эди. Къайсы эсе
да азан къычырды. Бары да терк абдез
алыб, имамны эмда джыйын башчыны –
Къылычны ызындан тизилдиле. Исмайыл да
къошулду алагъа.
Намазын бошаб, тилек эте, Кёкге къарады
Къылыч. Тауушсуз ауазны эшитди:
«Атанг-анаг айтханча эт – ала мени
сёзюмю айтадыла санга».
Къылычны бети джарыды. Къарыусузлукъ
этгенине уялды. Ибилис джангылтыргъа
аз къалды да. Аллахха шукурла этди.
Къарауулладан къалгъанланы бары да
былайда эдиле. Биягъы деу Къылыч сёзюн
бычакъ бла кесгенча айтды:
- Къарнашларым, НКВД бизни алдаргъа
кюрешеди. Мени эмда Далхатны
ата-аналарыбызны келтириб, бизни
къолгъа джыяргъа излейди. Биз ненча
джылны сермешебиз совет-коммунист
джорукъ бла эмда аны ити НКВД бла. Хар
неде да къуру Сталин терс эсе, Сталин
ёлдю, халкъыбызны уа къайтармайдыла.
Халкъыбыз джуртуна келиб джарашхынчы,
къралгъа ийнаныу джокъду. Ары дери джан
аямай къазауат этерикбиз. Санга
айтырыбыз а Илияс:
- НКВД-ни джумушу бла энди келсенг,
джууабха тартарыкъбыз. Алай а,
аталадан-аналадан хапар билдире
турсанг – разы боллукъбуз. НКВД-ге уа
билдир: аны бла халкъыбыз Джуртуна
къайытхандан сора сёлеширбиз.
Къарачай халкъ Кавказгъа къайытыргъа
эки джыл къалгъан эди.
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)
ЮЧЮНЧЮ КИТАБ
(218-256)
СЮРГЮНДЕ
(Сюргюнден хапарла)
«Ленинни байрагъы» атлы къарачай
газетде корреспондент болуб ишлей эдим
олсагъатда. Совет кърал чачылмагъан
эди алкъын, Коммунист партия да
башчылыкъны бардыра эди. Партияны
башчылыгъы бла совет адамла къалай
джигер уруннганларын, джылдан джылгъа
коммунизмге «джууукълашыб»
баргъаныбызны кёргюзтмезге боллукъму
эди – газет кеси да партияны област
комитети бла облисполкомну органы эди
сора. Кесинг да газетни «партия джашау»
бёлюмюнде ишлесенг. Бир тюз сёзге он
ётюрюк сёзню къошуб джазаргъа тюше эди.
Аны юсюне да, мен Москвада Горький атлы
адабият институтну шийир факультетин
бошаб келгеним себебли, эркин
сёлеширге, джазаргъа излей эдим, анда
юреннгенимча, анда юретгенлерича. Алай
а болмай эди.
Сейит бла элге къайытыб бара, (Сейит
Гитче Къарачай районда газетни энчи
корреспонденти эди) тарыгъыуларымы
айтдым. Ол машинасын нарзан чыкъгъан
джерде тохтатды да, ичген да этиб, ачы
суудан канистр бла бир да алыб, джолгъа
атландыкъ. Элтаркъачны айланч-буйланч
джолларындан къутулуб, тюзюрекге
чыкъгъаныкъда, Сейит арбасын джолдан
бир джанына бурду да, бир кесекни
сёдегей барыб, таш тепсини къатында
тохтадыкъ.
Аргъы кюнбет гапналадан толуду.
Батаргъа къысылгъан Кюнню джарыгъында,
билеу джыланча джылтырайды ёзен суу.
Суу бойнундан таулагъа дери созулгъан
чегетни бети, саргъалыб, къызарыб,
чапракъсыз къалырыны аллы бла, къачхы
ариулугъу бла кёз алдайды. Узакъда,
мийикде, башы Кёкге джете, ёхтем
сюеледи Минги Тау.
«Бу берекетни Аллах къызгъанмасын энди
бизге»,- деди Сейит, табигъатха, тепсиге
да къарай. «Быланы джол джанында
тюкенчикден алгъан эдим эртден бла,
Пашинскеге келе» - эки шыша айран, талай
хычын, кёгетле таш тепсини берекетли
этген эдиле. Сейитге джуууртну нарзан
бла къатышдырыб, излегенича суусаб
этиб, бердим.
- Тейри, бюгюн ноябрны экисиди. Анда
бери эки джыйырма джыл болады, ол
сюргюн кюн а бир да эсден кетмейди. Ол
кюн, бюгюнча джылы, ариу да тюл эди. Ол
кёчгюнчюлюкню-сюргюнню юсюнден ууакъ
материалла джыя, адамланы хапарларын
да кесими кёргеним бла тенглешдире,
къагъытха тюшюре барама. Сюргюнню
юсюнден бусагъатда китаб этиб чыгъарыр
амал джокъду – кърал ол теманы джабыб
турады. Ёзге дуния былай турмаз. Тюзюн
айтыр кюн да келиб къалыр. Ол кюн
чыгъарыб басмагъа берирча болургъа
керекбиз. Хрущевну заманында эркин сёз
айтылырча бир кёзюучюк болгъан эди,
алай а, биз олсагъатда эс джыйыб, джукъ
айтырча тюл эдик. Быланы барын да
айтханым – аллай кёзюу энтда келиб
къалыр – хазыр болуб, къыйын
къадарыбызны къагъытха тюшюрюб
турмасакъ, кечигиб къаллыкъбыз.
Газетчини иши партияны махтагъан тюлдю
къуру. Айланнган-джюрюген джерингде
кёб адамгъа тюбейсе, кёб зат кёресе,
эшитесе – аладыла джууукъ тарихибизге,
джашауубузгъа шагъатла. Бир джылны
мындан алгъа тау эллени биринде
Хурриет деб, бир тиширыугъа тюбеген
эдим. Сюргюнден алгъа джыллада
комсомолну район комитетини биринчи
секретары болуб тургъанды. Азияда 1945
джыл комендентны ёлтюргени ючюн
тутулуб кетиб, башына бош 1955 джыл
болгъанды дейдиле. Сюргюнде аны бла
бирге болгъан адамла бек сейир затла
айтадыла. Сен аны кеси бла тюбеб, хапар
айтдыралсанг кёр. Джашагъан джерин
джазыб къой.
- Сиз кесигиз джазарыкъ затны манга
береми турасыз?- дедим.
- Ай, заман, таблыкъ тюшге эди ансы,
джазар затларым алайсыз да
джетишедиле.
Узун сёзню къысхасы – «Хурриет» атлы
документли повестни Сейитни айтханы
бла джазгъанма. Ёзге эки джылдан аны
Сейитге кёргюзтгенимде, «оллахий, бу
чыкъса, иги-аман да кёб тюрлю сёз
эшитириксе. Хапарынгда таулу тиширыуну
сыйын тюшюргенсе дерикле да
табыллыкъдыла.
- Да мен болгъаныча, Хурриет кеси, аны
сюргюнде хоншулары айтханча
джазгъанма.
- Билеме, алай а халкъны не айтырын да
билеме. Ёзге, «алай-былай» деб, джукъ
айтмайым. Кесинг айтхан болсун.
Кесим айтхан а – басмаланырын излей
эдим да, повесть басмадан чыкъды. Къол
бла джазылгъандан сора 15 джылдан дуния
джарыгъын кёрдю. Аны юсюнден не
айтырыкъ эсе да, Сейит зауаллы джокъду
бюгюн. Аны оюму, эслетген сёзю манга бек
керек эди. Алай а, не этгин. Энди
окъуучуланы не айтырларын ашыгъыб
сакълайма.
ХУРРИЕТ
1
1930-чу джылла. Къарачай халкъны колхоз
джашаугъа къаршчы
къозгъалыуу-воосстаниеси да бошалыб,
совет власт таулада терен тамыр ийе
башлагъан кёзюу. Джарлы-джалчы
къауумда, къанат битиб, хахай этиб
айланнганла бардыла. Ол къауумну
башчысы Кюрдамирди.
Кюрдамирни къарт атасы Бербер, садакъа
джыя келиб, малы кёб Ожай хаджини
кёзюне илиннгенди. Абызыраб айланнган
джашны джазыкъсыныб, кесине джалчы
этиб алгъанды ол. Тири джаш къарачай
тилге да, мал кютерге да дженгил
юреннгенди. Алай а, джашны къайдан
келгени белгисизди. «Тау Артынданма,
Тюркденме, Дагъыстанданма» дегенча
джууабла этиб тургъан болмаса, тюзюн
айтыргъа унамагъанды. Къарачайлыла да
артыкъ бек къысмагъандыла. Ёмюрлени
узагъына Къарачайгъа тюрлю-тюрлю
адамла азмы къошулгъандыла. Алагъа
табылгъанча, мынга да эрге чыгъаргъа
бир къарачай къыз табылгъанды. Алай
бла, Кюрдамирлары деб джангы тукъум
джайыла башлагъанды. Бюгюннгю Кюрдамир
ол садакъа джыя келиб, Къарачайда
юй-кюн болуб кетген адамны туудугъуду.
Кюрдамирланы Кюрдамирни джашы
Кюрдамир. Тукъуму, аты, атасыны аты да
бирча болуу – Къарачайда тюбеген адет
тюлдю.
Не эсе да, Кюрдамир большевиклеге бек
керекли адам болуб чыкъды. Атасы аны
тёбенлеге ийиб, орус тилге да уста
болуб, орус окъулну да тауусуб, элге
къайытхан эди алгъаракълада. Талай
джылдан а большевик эмина тауланы да
кючледи. Халкъны кёбюсюне ол ауруу
джугъаргъа унамады. Ауруу алмагъанланы
эмда ауруугъа къаршчы тургъанланы
къурутуу башланды. Ол ишге башчылыкъ
этген Кюрдамир болду – элде совет
властны-иктидарны башчысы. «Къайыкъ да
минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа»
дегенлей, кереклиси болгъан адам анга
барады энди.
Джашы Кюрдамир башчы болгъанына базыб,
джашны атасы Кюрдамир халкъгъа уллу
сёлешиучю, къыйнаучу болду. «Байды,
бийди, афендиди» деб, тутуллукъланы
къара листеге-чапракъгъа тюшюрюучю да
олду. Эм алгъа Ожай хаджини тутдурдула.
***
Махкеме ачыкъ болгъаны себебли, халкъ
бары да джыйылгъанды. Архивде
къагъытлагъа кёре, Хурриетни айтханына
кёре да, махкеме былай ётгенди.
Махкемени тамадасы сёзню Кюрдамирге
(атасына) береди:
- Багъалы махкемечиле!
Ожай хаджи колхоз джашаугъа къаршчыды.
Менчиликни, энчиликни сюйген адамды.
Ожай хаджи мени атам Берберни кесине
джалчы этиб, къанын ичиб тургъанды.
Гитчечик болуб, атамы биргесине мен да
кютгенме аны малларын. Атам бугъа уруб
ёлгенинде, аны къыйынын толусу бла
бермегенди Ожай хаджи. Быллай хаджини
элде орну болмазгъа керекди. Киреме
десе да, колхозгъа алмазгъа керекди.
Кесин тутуб, юйдегисин да къалгъан
кулакла ашырылыучу тюзлеге кёчюрюрге
тыйыншлыгъа санайма.
Халкъны гюрюлдегенин кючден тыя,
махкемени тамадасы сёзню Ожай-хаджиге
берди. Айтылгъан ётюрюк Ожайны бек
чамландырды:
- «Аман къозуну айнытсанг,
эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны
айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер»
деб, сизничалагъа айтхандыла, Кюрдамир.
Садакъа джыя келген Берберни ишге алыб,
джеримден юй орун бериб, юйлю-маллы
болургъа да болушуб тургъанымы бютеу
халкъ биледи. Дагъыда, уялмай, «къанын
ичиб тургъанды» дейсе. Атангы бугъа
уруб ёлтюргенинде уа, иш кесаматыбызда
айтылгъан хакъын эки къат аслам этиб
бергенме. Элде кимге сорсагъыз да
айтырыкъды аны. Бирер чурум бла ёз
джуртларыгъыздан къачхынчы болуб,
Къарачайгъа келиб, туз-дамыбызны кёрюб,
халкъны бирича джашаб башлагъансыз.
Алай а, сизни къаныгъыз башха болгъаны
билиниб къалады. Къатышыу болуб, кърал
тюрленнгенлей, сизни халкъгъа, адамгъа
къошханланы къурутуб башлагъансыз.
Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сизде.
Къарачайгъа не палах джетсе да, ма
сизничаладан – джарым къарачайлыладан
– джетерикди.
Залда джарым къарачайлыла гюрюлдедиле
– джаратмадыла Ожайны айтханын.
Махкемени тамадасы дауурну тыйды да,
«айтыры болгъан бармысыз?»- деб, сорду?
You have read 1 text from Karachay-Balkar literature.
Next - Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 27
- Parts
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3415Total number of unique words is 177832.8 of words are in the 2000 most common words49.1 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3564Total number of unique words is 168736.3 of words are in the 2000 most common words53.5 of words are in the 5000 most common words61.9 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3526Total number of unique words is 173136.5 of words are in the 2000 most common words52.8 of words are in the 5000 most common words61.2 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3431Total number of unique words is 166835.0 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3645Total number of unique words is 158935.7 of words are in the 2000 most common words52.0 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3643Total number of unique words is 164038.0 of words are in the 2000 most common words55.0 of words are in the 5000 most common words62.2 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3475Total number of unique words is 162235.0 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words60.1 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3490Total number of unique words is 169535.1 of words are in the 2000 most common words51.2 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3540Total number of unique words is 158636.3 of words are in the 2000 most common words51.6 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3492Total number of unique words is 159636.3 of words are in the 2000 most common words52.1 of words are in the 5000 most common words59.7 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3472Total number of unique words is 160635.4 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words59.3 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3511Total number of unique words is 174835.7 of words are in the 2000 most common words53.0 of words are in the 5000 most common words60.6 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3568Total number of unique words is 164235.9 of words are in the 2000 most common words52.4 of words are in the 5000 most common words61.2 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3558Total number of unique words is 178336.5 of words are in the 2000 most common words52.6 of words are in the 5000 most common words60.9 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3418Total number of unique words is 179332.3 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3349Total number of unique words is 174129.9 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words52.0 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3628Total number of unique words is 185933.3 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3484Total number of unique words is 159235.0 of words are in the 2000 most common words51.6 of words are in the 5000 most common words59.8 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3497Total number of unique words is 171535.4 of words are in the 2000 most common words52.6 of words are in the 5000 most common words60.6 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3504Total number of unique words is 163336.3 of words are in the 2000 most common words53.1 of words are in the 5000 most common words62.6 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3503Total number of unique words is 172435.4 of words are in the 2000 most common words51.8 of words are in the 5000 most common words60.7 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3617Total number of unique words is 181935.6 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words60.7 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3595Total number of unique words is 174736.2 of words are in the 2000 most common words52.2 of words are in the 5000 most common words61.0 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3557Total number of unique words is 167236.1 of words are in the 2000 most common words51.9 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3497Total number of unique words is 174433.8 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3514Total number of unique words is 180834.1 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words59.3 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3519Total number of unique words is 168137.4 of words are in the 2000 most common words54.3 of words are in the 5000 most common words61.9 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3574Total number of unique words is 171536.9 of words are in the 2000 most common words53.5 of words are in the 5000 most common words61.7 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3687Total number of unique words is 165236.9 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3656Total number of unique words is 166937.8 of words are in the 2000 most common words53.8 of words are in the 5000 most common words61.0 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3572Total number of unique words is 184036.8 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words60.8 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3503Total number of unique words is 179534.3 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words58.9 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3347Total number of unique words is 163632.2 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3615Total number of unique words is 169236.9 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words61.5 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3489Total number of unique words is 161135.3 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words58.9 of words are in the 8000 most common words
- Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2962Total number of unique words is 175123.0 of words are in the 2000 most common words33.1 of words are in the 5000 most common words37.2 of words are in the 8000 most common words