Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 21

биринчи секретары Нанакдан

Багъалы Михаил Андреевич!
Къарачай областда хал бек къыйынды.
Таула, чегетле бандитледен,
дезертирледен, совет властны
джауларындан толудула. Тау этеклеринде
орналгъан элледен не кереклилерин да
табадыла ол душманла. Кеси кючюбюз бла
аланы онглаялмайбыз. Областха,
артыкъсыз да тау районлагъа, аскер
кирмей, иш тюзеллик тюлдю».
Бу къагъыт Сусловда къалды.
Экинчи къагъыт Сталиннге джазылгъанды.
Анга биринчи къол салгъан – Нанак,
экинчи къол салгъан – област
исполкомну тамадасы, ючюнчю къол ыз да
– НКВД-ни област бёлюмюню
башчысыныкъыды. Партияны ара архивинде
Москвада сакъланады. Джазылгъаныча
беребиз, халатларын да тюзетмей:
«Багъалы вождубуз джолдаш Сталин!
Къазауат баргъан къыйын заманда, Сизни
заманыгъызны алмаз ючюн, къысхасы бла,
фашистле областны алгъан кёзюуде
коммунистле, бютеу халкъ да кеслерин
къалай джюрютгенлерин айтыргъа
излейбиз.
Халкъны иги кесеги, коммунистле да бар
ол санда, немес аскерге «хош келди»
айтыб тюбегендиле. Немес пропагандагъа
кеслерин алдатыб, «динибизге,
джерибизге, мюлкюбюзге эркин этген,
Къарачай бла Малкъарны бир этген
Гитлер джашасын» деб джырлагъандыла.
Немесле кетгенден сора да, чегетледе
джашыныб тургъан бандала, немесле
къоюб кетген сауут-саба бла, совет
властха къаршчы къазауат этедиле. Ала
алай кёбдюле, тау этегинде элчиледен да
болушлукъ табадыла – кеси кючюбюз бла
аланы къурутурча тюлбюз. НКВД-ни аскери
кирмей, област бандитледен тазаланырча
тюлдю.
Къазауат бара тургъан заманда, аскер
кючню бери бёлген да, аскерни
киргизтигиз деб тилеген да – бизге сый
тюлдю. Алай а, болум алайды да, айтмай
болмайбыз. Ол бандитле, немес аскер бла
бирге, партизан бёлеклени да къырыб
чыкъгъандыла оккупацияны кёзюуюнде. Ол
«агъач кишиле» бюгюн да ишибизге буруу
болуб турадыла.
Ол бандитлени тамырсыз этер ючюн, тау
эллени тюзлеге кёчюрюрге керек болур
деб, аллай оюмубуз да барды».
Бу джазылгъанны талай джеринде
Сталинни соруу белгилери, джазгъанлары
барды. Тюбюнде да «комиссия къураргъа»
деб чертилгенди.
51
Облисполкомну тамадасы, Мудалифни
эртдеден танышы, Иванов, бек уллу тахса
болгъанын да айтыб, Сталиннге быллай
мектуб ийгенлерин айтханында, Мудалиф
сын болуб къалды.
- Шохум, сен аллай ётюрюкге къалай къол
салдынг?
- Къол салмасам, мени да бандитлеге джан
аурутханнга санарыкъ эдиле – къазауат
заманда аны ючюн ёлюмге буюрургъа да
артха турмазла. Айтханым ючюн да сау
бол де – аны да къоркъа-къоркъа айтама.
Сусловду дейдиле бу затланы этдире
тургъан.
- Къоркъма, бир джан да биллик тюлдю сен
айтханны.
Башы сагъышха кетиб, Мудалиф кючден
джыйды эсин. Сора салыб Микоян-Шахаргъа
барды да, аны иги таныгъан къарауулла
бла саламлашыб, экинчи къатха чыкъды.
Секретарь тиширыу бла саламлашыб, ол да
джукъ айтхынчы, соргъан-оргъан этмей,
Нанакны кабинетине кирди. Ол нелени эсе
да джаза тура эди. Эшиклени ичинден
къылычын салыб, Нанакны аллына келиб
олтурду. Герохун чыгъарыб, сампалындан
да бармагъын алмагъанлай, айтды:
- Сора, «бизде таула-чегетле совет
властны джауларындан толудула; аскер
кирмей, аланы хорлаяллыкъ тюлбюз;
бандитлени тамырсыз этер ючюн, тау
этегинде эллени кёчюрюрге керекди...».
Сен быллай ётюрюкню джазыб, къол салыб,
не бет бла, не мурат бла ашырдынг
Сталиннге? Сени письмонга таяна, бютеу
халкъны кёчюрюб иериклерин
ангыламаймыса? Огъесе этген итлигинг
ташада къалыб кетерикди дебми тура
эдинг?
Бир табсыз, терс сёз айтханлай, уруб
къоярыгъын Мудалифни бет къанындан
таныды Нанак.
- Письмону джаздыртхан Сусловду. Бизге
къол салдыртхан да олду.
- Къалай? Кюч бламы салдыртханды къол?
«Халкъымы тюб этигиз» деб, Сталиннге
письмо къалай джазалдынг?
- Айтама да, письмону автору Сусловду.
Къол а, менден башхала да салгъандыла.
- Къагъытда Сусловну къолу джокъду.
Башха къол салгъанла мени къулагъыма
да кирмейдиле. Ала орунларын сакълар
ючюн кимни да сатарыкъдыла. Сен а, сен,
къарачайлы бола тургъанлай, къарачай
халкъынгы тюб этиб кюрешесе.
- Мен къарачайлы тюлме, мен коммунистме.
- Огъай, сен къарачайлы да тюлсе,
коммунист да тюлсе. Сен итсе.
Мудалиф керилиб, къол аязы бла Нанакны
джаягъына урду. Таянчакъ шиндиги да
тыймай, Нанак полгъа тёнгереди. Мудалиф
аны сермеб, орнуна олтуртду да, аллына
къагъытны, къаламны теберди. Джаз. Мен
айтханны джаз.
«Багъалы Сталин!
Биз – Къарачай областны башчылары къол
салыб, Сизге джазгъан къагъытда
айтылгъан затла тюз тюлдюле. Ол
письмону Ставрополь крайны партия
комитетини биринчи секретары Суслов
къоймай джаздыртханды. Суслов немесле
келген сагъатда башын алыб къачыб,
башсыз къалгъан партизан къауумла да
фашистлеге аш болуб къалгъандыла.
Гюнахны къарачай халкъгъа кюреб, энди
башын алыргъа излейди Суслов.
Къарачайда бизге Суслов джаздыртхан
бандала джокъдула, аскер киргизтир
кереклиси да джокъду. Къарачай халкъны
15.600 адамы – алай демек, джылда эркишиле
бары фронтдадыла, фашистле бла
къазауат этедиле. Къарачай халкъ совет
властны джанындады, душман къурутхан
мюлкню, колхозланы-совхозланы
джангыдан тирилтиб кюрешеди.
Комиссия ийсегиз, мен бу письмода айта
тургъан затла тюз болгъанлары
ачыкъланныкъды.
Партияны Къарачай област бёлюмюню
тамадасы Нанак».
- Бу письмо мени бойнума асмакъ
джыджымды. Ёлтюрюб къойсанг да, мен
джазаллыкъ тюлме бу письмону.
- Къутхарса, бу письмо къутхарлыкъды
сени. Сталин комиссия ашырса бери, ол
тюзюн, кертисин айтырыкъды. Тюзю,
кертиси уа – сизге Суслов джаздыртхан
къагъыт ёресине ётюрюкдю. Аны кесинг
да билесе. Суслов тутулмай къаллыкъ
тюлдю – аны къыйынлыгъы бла крайны
партизан къауумлары башсыз къалыб, тюб
болгъандыла. Ол зат ачыкъланныкъды.
Суслов бла болгъанла джууабха
тартыллыкъдыла. Аны себебли, мен
айтханны джаз. Кеч айтсанг да, тюзюн
айтханынг сеннге болушурукъду.
Нанак унамаздан, Мудалиф къоймаздан
аллай къагъытны джаздырыб, къол
салдырыб, алды Нанакдан Мудалиф.
Кабинетден чыгъыб бара, къарагъанында,
эки къолу бла башындан тутуб, башын да
ары-бери чайкъай, нелени эсе да
мурулдай олтура эди Нанак.
Сора, соза турмай, Сталиннге письмо
джазыб, Нанакны къагъытын да ичине
салыб ашырды Мудалиф.. Архивде аны
письмосу-мектубу да сакъланады,
Нанакны къагъыты да къошакъ халда
тюбюнде.
52
Сталин Берияны чакъырды кесине.
- Джолдаш Сталин,- деб, - кёзлюклери
джылтырай, Сталинни кабинетине кирди
Берия.
- Лаврентий, бу къагъытла бла да таныш.
Гюрджю бла чекде орналгъан халкъланы
оноуларын этер заман болгъан болур деб
келеди кёлюме. Алгъын сёлешгенибиз
эсингдемиди? Алай а, джангылыч иш
этмейик. Комиссия къура. Тюзню-терсни
айыр алгъа. Суслов къабхандады –
немеследен къачыб, Дагъыстанда бугъуб
тургъаны белгили затды. Къарачай
областны партия башчысы да ары-бери ауа
тургъан адамгъа ушайды. Тюрлю-тюрлю
джазады. Тюзлюк джанына тюл, кюч
джанына бюгюлюрге хазыр тургъаннга
ушайды. Аланы экисинден да тюз адамгъа
ушайды ким эсе да ол Мудалиф деген. Алай
а, ишибизге аны тюзлюгюню
хайырын-хатасын базманнга салыб,
чегерсе.
Бар, Лаврентий. Комиссия ишин бошаса,
билдирирсе.
53
1943-чю джылны сентябрь айы. Партияны
Ставрополь край комитетини пленуму.
Сусловну доклады немес оккупацияны
кёзюуюнде Къарачай областда болгъан
ишлеге аталгъанды.
«Кёб къарачайлы,коммунистле да бар
аланы ичинде, фашистлени джанына кёчюб,
совет властха къаршчы кюрешгендиле.
Партизан бёлеклени къурутхандыла.
Къуру Учкулан районда 65 беш банда
болгъанды. Бандитле бюгюн да кёбдюле
чегетледе, таулада. Къарачайгъа
аскерни киргизтирге керек болгъанды.
Эшта, биз тау этеклерин бандитледен,
алагъа джан басхан халкъдан да
тазаларыкъ болурбуз..».
- Тюз айтасыз,- деб, харс ургъан
тауушчукъ чыкъды.
- Кёзбау харсынгы къой, Нанак, сен да ол
халкъны адамыса,- деб, Нанакны бурнуна
ургъанча этди Суслов.
Мудалиф сёз тиледи. Бермедиле. Ол
заманда эркинликсиз трибунагъа чыгъыб,
сёлешиб башлады.
- Суслов джолдаш, Къарачай областда,
Къарачайда сиз айтхан чакълы бандит,
сатлыкъ болмагъанды. Бурху Къарачайны
фронтда 15.600 адамы къазауат эте турады
фашистле бла. Къарачайда сатлыкъ,
дезертир къауумну саны 300 адамдан кёб
тюлдю – ала кеслери да немесле бла
кетгендиле. Бар эдиле немеслеге джан
аурутхан адамла, дезертирле да. Аланы
барын мен 100 адамдан къуралгъан сауутлу
бёлегим бла барын тутханма. Къачыб
айланнган энтда талай адам барды. Аланы
тутар ючюн НКВД-ни аскерин киргизтирге
керек тюл эди.
Партизан къауумну къурутхан а, сиз
болгъансыз Суслов джолдаш.
Партизанланы атыб, Дагъыстанда бугъуб
тургъансыз. Башсыз къалгъан партизанла
да кау-куу болгъандыла. Мен кесим
тахсачы партизан бёлекни тамадасы,
сизни бла байламлы болалмай, Тау
Артында аскерге ийиб тургъанма тахса
информацияларыбызны.
Сиз башыгъызны алыр ючюн, гюнахны
къарачай халкъгъа салыргъа кюрешесиз.
Оккупацияны кёзюуюнде партизан
къауумланы атыб къачханыгъыз ючюн да,
бусагъатда джая тургъан ётюрюклеригиз
ючюн да, сиз джууабха тартыллыкъсыз...
Мындан ары Мудалифни сёлеширге
къоймадыла. Саубитген НКВД-чи джашла
къолларындан тутуб, трибунадан бир
джанына сюйредиле.
Трибунагъа Берияны заместители,
Къарачай областха къарагъан
комиссияны тамадасы Серов чыкъды.
- Мудалиф миллетчиликге дженгиб,
халкъын джакъларгъа кюрешеди. Айтханы
ётюрюкдю. Оккупацияны кёзюуюнде
Къарачай областда болгъан сатлыкъ
ишлеге мен башчылыкъ этген комиссия
къарагъанды. Сусловну айтханы кертиди,
бизни комиссия анга шагъатлыкъ этеди.
Мудалиф джолдаш, ётюрюк сёзлеригизни
да артха алыб, сиз Сусловдан кечмеклик
тилерге керексиз.
- Суслов керекди кечмеклик тилерге
партизанладан да, къарачай халкъдан да.
Сусловну ишине махкеме къараргъа
керекди...
Андан ары Мудалифни сёлеширге къоймай,
тышына чыгъарыб кетдиле. Алай да огъуна
тюрмеге-хаписге атыб, Сибирде эм
къыйын тутмакъ лагерлеге 10 джылгъа
ашырдыла.
Къарачай халкъгъа сюргюн этилирге ай
бла джарым къалгъан эди...
КЪАЗАУАТ РОМАННЫ БИРИНЧИ КИТАБЫНЫ
АХЫРЫ
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)
ЭКИНЧИ КИТАБ
(172-218)
ДЖАНГЫ АЙ бла ДЖУЛДУЗ
(Халкъ сюрюлгенден сора Джуртда)
БИРИНЧИ КЕСЕГИ
(СТАЛИНЧИ ДЖОРУКЪГЪА КЪАРШЧЫ КЮРЕШИУ)
Област газетни корреспонденти болуб
ишлеген сагъатымда,
сюргюнню-кёчгюнчюлюкню юсюнден кёб
хапар джыйгъанма адамладан. Аланы бир
къаууму олсагъатда сабий болгъандыла,
алай а, уллула унутхан ууакъ-тюек да
сабийлени эслеринде къалгъанды. Сабий
кёргенин унутмайды. Бу хапарны манга
бир кюн Джанлы деген, джылы келген
таулу айтхан эди. Мен да, эшитгенимча,
джугъун тюрлендирмей, басмалайма.
1
1937-чи джыл. Биз Таш Башы деген, бек
мийикде орналгъан тау элде джашайбыз.
Бизден мийикде – къушла, булутла эмда
чыммакъ акъ таула. Аккамы уллу, къалын,
акъ сакъалы аладан да агъыракъ
болургъа болур. Акка бла мен къой
кютюученме. Кёб тюлдюле ала – къозула
бла он боладыла.
- Хаджи,- дейме (менден башхала аккама
Илияс хаджи дейдиле), къойланы ондан
кёб болмагъанлары игиди да...
-Не ючюн?- эски тонуна чырмала, соруулу
къарайды акка. Джай кюн да
сууукъсурагъанлай турады ол – тонун
тешмейди.
- Ондан кёб санай билмейме да, аны ючюн.
- Хы, сен да бальшеуюклеча кёреме,-
кюледи хаджи,- ала да ондан ары санай
билмейле, аны ючюн беш къой бла беш
къозудан артыкъ тутаргъа къоймайдыла.
Алгъаракълада уа, мингден аслам ууакъ
аякълыбыз болуучан эди эди. Ёзге,
олсагъатда сен джокъ эдинг.
- Къайдадыла энди ала? Бёрюле ашабмы
кетгендиле?
- Бёрюле тюл, итле. Эки аякълы къызыл
итле.
Бу сёзлени тауушсуз джууукълашхан амма
эшитеди. Аммагъа къарт ання дейме мен.
Къарт ання аккагъа бек чамланады:
- Къарт киши, сен неле дейсе сабийни
къатында. Бусагъат ол башхала бла
ойнаргъа барыр. «Акканы минг къою
болгъанды – аланы да эки аякълы къызыл
итле ашагъандыла» деб,
тынгылагъанларына къууаныб, хапар
айтыр. Ала да юйлерине чачылсала,
тамадаларына айтырла. Къайсы болса да,
бир онгмагъан, барыр да тил этер. Сора...
Не, къартлыгъында тюрмеге-хаписге
тюшерингми келеди? Кёресе да, элни
джарымы тутулуб тургъанын. Сора меннге
айланыб, ариу айтады:
- Сен къартны сандыракъларына
тынгылама. Ол къарт болгъанды – не
айтханын билмейди. Биз бек сюебиз совет
властны, Сталин джолдашны да. Ол
юретгенча джашайбыз биз. Минг
къоюбузну эртде огъуна колхозгъа
бергенбиз. Къалгъанладан кёбмю керекди
бизге. Джарлы болсакъ да, барыбыз да
бирча болургъа керекбиз. Тенглик
болургъа керекди.
Къарт ання кетеди. Нени эсе да эше
барады – къоллары бош болуб кёрмегенме
ёмюрде да. Акка бла мен биягъынлай
кесибиз къалабыз. Ол сёлешмейди – алай
эсе къалкъыгъанды. Мен аны уятмазгъа
кюрешеме. Бир-бирде къойла келиб, аны
тонуну къыйырын ийисгеб, джалаб да
кёредиле. Бегирек къымылдай башласала,
хаджи уянады:
- Зауаллыла. Тонум къой териледен
этилгенин сезе болурла. Сезмей эселе да
ким биледи.
Къойла бусагъатда акканы тёгерегине
басыннгандыла – кими отлайды, кими
джатады. Бир къозучукъ джатыб тургъан
анасыны джумшакъ джылы сыртына миниб,
къалкъыйды. Акка къолу бла аны
кёргюзте, айтады:
- Къозучукъ анасыны сыртында кесин бир
къоркъуусуз джердеча кёреди. Алай а,
къара, къалтырай башлагъанына: бир да
ажымсыз джанлы кёрюндю тюшюнде.
- Бёрюню тюнюнде бир кере да кёрмеген
къозу, тюшюнде къайдан кёрлюкдю аны?
Кёрсе да, бёрю болгъанын къайдан
ангыларыкъды?
- Аллай билимлери бла тууадыла ала.
Аналарындан кёче болур.
- Хаджи, мен джюзге дери санаргъа
юренсем, джюз къоюбуз боллукъмуду
бизни?
- Алгъа юрен. Сора кёрюрбюз.
Акка Минги Тау таба къарайды.
- Аны башында ол булутчукъну эслеймисе?
Кюн бузулургъа ушайды – джауарыкъ
болур. Сен нени бегирек сюесе: акъ
таунуму, акъ булутланымы Кёкде?
- Мен булутланы джаратама. Аланы
ауурлукълары джокъду. Алача учаргъа
излейме мен да.
Акка башын чайкъайды:
Булутланы нелерин сюесе – джел ургъан
джанына баргъан къарыусуз затла. Тау а
– ёмюрлюкдю. Аны орнундан
тебдиралмазса. Тауланы сюй. Алада
деменгилилик барды.
Былай ётеди хар кюн. Джай ахырына
джууукълашады. Бир кюн бизге эл Советни
къагъытчысы Таукъан келеди. Акканы
къолун эки къолу бла тутуб саламлашады.
Аккагъа джууукъ джетген адамды. Сёзюн
башлаб къоялмай, андан-мындан
келтиреди. Аны халын джаратмай, сёзюн
бёледи акка.
- Кесинги да къыйнама, мени да къыйнама
– айт да къой айтырынгы.
Таукъан ауазын шош этеди. Мен бек ариу
эшитеме, акканы уа къулакълары бекдиле
да, къагъытчыгъа ауазын уллуракъ
этерге керек болады. Джан-джанына
сескекли къарай, сёлешеди:
- Ильяс хаджи, бюгече НКВД сизни элден
талай адамны тутарыкъды. Аланы ичинде
сизни джашыгъыз Сафарны да. Тутулурун
сюймей эсегиз – абрек чыкъсын, тауда,
чегетде джашынсын. Ташада турлукъ
затны айта турама сизге – билселе
менден бошарыкъдыла.
- Нек тутарыкъдыла, не ючюн? Сегиз
джашымдан ючюсю къалгъандыла. Тюнгюч
уланымы – 1-чи дуния къазауатда гюрге
къачланы барына ие болгъан джигитни –
1920-чы джыл къурутдула. Экинчи джашымы –
1930-чу джыл. Ёлюклерин да кёргюзтмедиле
– сау эселе да ким биледи. Аланы
гитчелерин – Къочхарны, Исламны,
Тулпарны мюлклерин да сыйырыб, Сибирге
ашырдыла. Аланы гитчелерин,
акъыл-балыкъ болмагъанлары ючюн
къойгъан эдиле тиймей. Энди аланыдамы
къурутургъа излейдиле.
- Эки уллу джашынгы совет властха
къаршчы къозгъалыугъа къошулгъанлары
ючюн къурутхандыла, кесинг билесе.
Къуру Къарачайда тюл, бютеу Эресейде
болгъандыла аллай восстаниеле. Кёблени
тутхандыла, ёлтюргендиле. Сибирге
ашыргъан юч джашынгы уа гюнахлары
джокъ эди, алай а, ала да тамада
къарнашларына ушарла деб, къоркъа
эдиле къуллукъчула – ма аны ючюн
тюшдюле ала да сюргюннге.
Тамада джашларынг а сау-эсен болурла
деб турама. Къалгъанлача ала келиб,
властны къолуна тюшмедиле –
ийнанмадыла амнистиягъа. Тюз этгендиле
ийнанмагъанларын. Ийнаннганланы
бираздан тутуб къурутуб къоймадыламы?
Артда уа юйдегилерин да узакъ джерлеге
кёчюрдюле. Сизни сабийлени да тутуб,
Сибириягъа ашыргъанлары – тамада
джашларыгъызгъа болушлукъ этерикдиле
деген къоркъуудан. Джашларынг сау
болурла деб, аны ючюн айтама. Аллай
абрекле болмасала, былай къалтырармы
эдиле НКВД бёлюмлени башчылары, партия
организацияланы секретарлары, эл
Советлени тамадалары? Гюнахлары ючюн
Аллахны, адамны аллында джууабха
тартылмазлыкъ джокъду.
- Сафарны уа не ючюн тутаргъа излейдиле?
Юлгюлю колхозчу. Кърал саугъалары да
бар. Совет мийик окъууну бошаб,
илму-излем институтда ишлейди.
Халкъдан джырланы, таурухланы джыйыб
айланнган бир сагъышсыз. Ортанчы
джашым Исламча, дин окъууу джокъ,
кишиге ауаз бергени джокъ.
- Билмейме. Башындан буйрукъ келиб
къалады: «Сизни элден быллай бир адам
тутулургъа керекди. Ышаннгысыз
къауумдан аллай бир адамны
листеге-списокга тюшюрюгюз». Эл
Советни тамадасы, партия организацияны
секеретары, НКВД бёлюмню башчысы
ташада къурашдырадыла ол къара
тизимни.
- Алай болса да, не деб терслейдиле, не
ючюн тутаргъа излейдиле джашымы?
- Элни джарымын не ючюн тутхандыла?
Кърал халкъны кесине къарын джалчы
этген бла тохтамайды, энди башсыз
къулла-тутмакъла керекдиле анга,
хакъсыз ишлетиб турурча. Экинчи
джанындан а – революциягъа дери
джашаудан хапарлыланы толусу бла
къурутургъа излейди. Большевикле
ётюрюк тарихни къураб кюрешедиле, аны
тамалында джангы джашау къурарча.
Алагъа джангы адам, джангы халкъ
керекди. Ма аны себебли, эски дунияны
тамыры бла къурутургъа излейдиле –
джоругъун да, адамын да. Эркин адам,
ёзден адам къалмазгъа керекди – бары
да большевик машинаны бирер заты
болургъа керекдиле. Бары да дуниягъа
Ленинни-Сталинни кёзю бла къараргъа
борчлудула. Башха тюрлю къарамы, оюму
болгъан а – джашаргъа эркин тюлдю. Бу
затланы менден аз билмейсиз сиз.
Акка тынгылайды. Джууаб сакълайды
Таукъан. Хаджи акъырын сорады:
- Ол тауда, чегетде джашыныб, кесин
табдырмай тохтаса...Хоншуну юйдегисине
этгенча, муну юйдегисин да НКВД
чалдышха джыймазмы? Бир-биринден ууакъ
тёрт сабийи барды. Эм гитчеси буду (акка
къолу бла мени кёргюзтеди), эм уллусуна
да 10 джыл бола турады. Быланы тутарыкъ
болсала, анга башын къутхаргъандан не
магъана?
- Илияс хаджи, не этериклерин билмейме.
Мен борчумдан чыкъдым. Оноу этерик а –
кесигизсиз. Мен кете барайым. Алайсыз
да, кёзге илиннген болурма – къалыб
кетдим.
***
Ол кече джукълагъан джокъ эди. Акка
тёрде олтуруб, мынчакъларын тартады.
Къарт ання эски намазлыкъда тохтаусуз
намаз къылады, тилек этеди. Биз да –
сабийле – кюлмей, ышармай олтурабыз.
Джангыз атабызды рахат кёрюннген.
Анабыз анга деб джыйгъан артмакъ эшик
артындады.
Къарт ання бизге бурулуб, айтады:
- Мен бусагъат, джюзюнчю кере, Сафарны
къутхар деб, Аллахдан тилерикме.
Барыгъыз да «амин» дегиз. Гюнахсыз
сабийлени тилеклери Аллахха джетмей
къалмаз.
Амма алгъа арабча, ызы бла къарачайча
тилек этеди. Биз бирден «амин» дейбиз.
Керамат джокъ эсе, къарагъыз: ол
кюнледе НКВД-чиле кёб адамны тутдула,
бизге уа келмедиле. Барыбыз да рахат
болгъандан сора – бир айдан – келдиле
ала. Ол тутулгъаны бла Кавказгъа
къайытмай къалды атабыз. Он джылдан,
сюргюнде, Орта Азияда къошуллукъду
бизге ол. Ары дери уа, андан хапарлы
болалмадыкъ.
Германия бла къазауат башланнганында,
Сафар кюрешиб, кесин аскерге алдырады.
Джеза бёлекде къазауат этеди, къаны бла
тёлейди болмагъан терслигин къралны
аллында. 1943 джыл къарачай халкъгъа
сюргюн этиледи. Депортация этилген
халкъланы адамларын а къазауатдан
чыгъара эдиле. Сафарны алай бла
фронтдан чыгъарыб, Сибирге агъач
кесерге ашырадыла. «Тутмакъдан уллу
башхалыгъы джокъ эди аны да»,- деб
сагъыныучан эди артда Сафар.
***
Атамы тутуб кетгенден сора, юй къуу-шуу
болуб турду. Заман а барады. Биягъынлай
акка бла къой кютебиз. Энди мен кёбюрек
санаргъа тюзелгенме.
- Хаджи, мен энди мингнге дери окъуй,
джаза, санай билеме.
- Аперим. Ол минг къойдан эсе багъалыды.
Атанг кёрсе эди сени...
- Кёрлюкдю. Барыбыз да кёрлюкбюз.
Джюрегим сезиб турады – сау-эсенди ол.

Къарт ання хар къуру да этиучюсюча,
таушсуз къысылады. Бютеу намазлары
«Аллах, Сапарны сакъла» деб
бошалыучанды. Аны тилеклери
къутхаргъандыла деб турама Сафарны
ГУЛАГда, къазауатда да.
Бир-бирде бизге къарт Къая да
къошулуучанды. Хаджи бла Къая къызыу
даулашыучандыла. Къая коммунистлени
ёкюллериди.
- Илияс хаджи, адамла мёлекле тюлдюле.
Адамла джангыладыла. Бютеулей алыб
айтсакъ а – совет власт уруннганланы
властларыды.
- Къая, Россияны акълагъа, къызыллагъа
бёлюб, граждан къазауатны ачхан совет
власт тюлмю эди? Элчиле къозгъалыб,
ёрге турурча этиб, сора аланы къыргъан
совет власт тюлмю эди? Совет власт
сыйырмадымы динибизни, адетибизни,
сауут-сабабызны, малыбызны, мюлкюбюзню,
джерибизни? «Сиз динигизге,
адетлеригизге, миллет, культура
хазнагъызгъа эркинсиз – алагъа
тийиллик тюлдю. Миллет джашауугъузну
эркин эмда тыйгъычсыз джарашдырыгъыз»
деген Ленин тюлмю эди? Берген сёзюне
керти нек болмады совет власт?
- Сен тюз тюлсе Илияс хаджи.
-Менми тюз тюлме? Совет власт
ёлтюрмедими мени юч джашымы, юч джашымы
да юйлерин-мюлклерин сыйырыб, узакъ
джуртлагъа сюрмедими?
- Сени тамада уланларынг совет властны
джаулары эдиле.
- Мени джашларым халкъ бла бирге эдиле.
Совет власт халкъны властыды дейсе.
Халкъ а анга къаршчы турады. Власт да
халкъны къырады. Огъай, бу халкъны
власты тюлдю, оноуу тоноу болгъан
мурдар властды бу.
- Сен ангыламайса, Илияс хаджи. Совет
власт ол бютеу халкъны тюл, аны джарлы
къауумуну – ишчиле бла джалчыланы
властыды эм алгъа. Къалгъанланы уа...
- Къалгъанланы уа совет власт болгъанын
сыйырыб, джарлылагъа къошарыкъды,
джаланбыдыр болургъа излемегенни уа –
къурутурукъду. Алаймыды?
Акка Къаягъа таякъ бла урурча къарайды,
алай а ол рахатды.
- Хата джокъду, байла да джарлы болуб
бир кёрсюнле. Тюзлюк деген олду.
- Огъай, Къая, джарлылыкъда тенг болмай,
бай болуб тенг болсакъ иги тюлмюдю? Хо
да, дуния малны къояйыкъ – ол келе-кете
тургъан затды. Сюек болса, эт келир.
Алай а, къырылгъан халкъны джашаугъа
ким къайтарыр? Бай-бий къоймай
къурутдула, онглу ёзден къоймадыла, дин
ахлу къоймадыла, айдынладан тишге
илинник къалмады, патчах аскерде
къуллукъ этгенлени къурутдула. Ёхтем,
ётгюр, эркин адам болуб киши къалмады.
Кимле къалдыла: къулла. Кимге эмда
къаллай эркинлик келтирдиле
коммунистле? Патчахны кюсетирча
этдиле.
- Джангыласа. Большевикле, совет власт
кёб зат бергендиле бизни халкъгъа.
Санаб берейим. Орус патчах эркин
Къарачай къралны къазауат этиб алыб,
кесине колония этген эди. Оъкуу, школ
джокъ эди. Адамла къараныглыкъдан,
джарлылыкъдан чыгъалмай эдиле.
Тиширыула уа къарауашлача эдиле,
хаписдеча тура эдиле, юйден тышына
атларгъа да мадар табмай...
- Тохта, тохта.Сен шашыб тура кёреме.
Сени джашларынг совет-партия
къуллукъчула болгъанларын билебиз.
Алай а, ала сени эсинги къалай алыб
къойгъан болурла? Тюнене бла бюгюнню
тенглешдирирге да тилинг къалай
айланады? Хоу, патчахлыкъ Эресей
Къарачайны къазауатда дженгиб, кесине
колония этгенди. Ёзге, бюгюнюбюз ол
замандан джюз къатха да осалды. Ол
заманда тюл, бюгюн тюшгенбиз
джарлылыкъгъа, къарангылыкъгъа да. Ол
заманда тюл, бюгюн къул болгъанбыз
барыбыз да. Ол заманда эм джарлыны да
малы аслам эди бусагъатда эм
байныкъыдан. Олсагъатда биз эркин
адамла эдик, бусагъатда уа коммунист
империяны къулларына бурулгъанбыз. Ол
заманда биз Аллахха баш ура эдик, энди
уа, бизни тюб этиб баргъан Сталиннге,
коммунист партиягъа табынабыз. Дагъыда
сен большевикле бизге джукъ бергенле
дейсе.
- Дейме. Автоном област этдилеми
Къарачайны? Школла ачдыламы? Сабийле
бары окъуймулла? Халкъны барына къара
танытдыламы? Мен огъуна юрендим
окъургъа, джазаргъа. Ана тилибизде
китабла, газетле чыгъамыдыла?
Тиширыула эркинликлери бла эркишиле
бла тенг болдуламы? Джылдан джылгъа
игиден иги джашай барабызмы?
Автономиянг болса, тилинг айный барса,
сабийле хакъсыз окъуу-билим алырча
болсала – да не керекди андан сора?
- Бек насыбсыз адамса сен, Къая.
Бурнунгдан ары джукъ кёрмейсе.
Большевикле – партияны баш
къылчыгъына айтама – халкъланы
кеслери джанлы этер ючюн, таурухланы
къурашдыра бергендиле. Алайсыз,
патчахлыкъны къуруталлыкъ тюл эдиле.
Айтханларындан этген затлары да барды.
Бир кёзюуге дери. Бергенлерин ызына да
сыйырлыкъдыла – кеслерине алай таб
кёрселе. Динигизге, адетигизге,
джеригизге ие боллукъсуз,- дей эдиле
алгъа. Энди уа? Джер берген къой,
хуртдагы джерибизни да алдыла
къолубуздан. Колхоз, совхоз деген кибик
этиб, болгъан затчыгъыбызны сыйырыб,
ара мюлк къурадыла. Джерсиз да, мюлксюз
да къалдыкъ. Тиширыулагъа эркинлик деб,
ёмюрледен келген юйюр джашауубузну
джорукъларын буздула. Сабийле сабий
джуртлада ёсерге керекдиле – алай
демек – совет коммунист иннетни къан
бла киргизтедиле, кетсе ол джан бла
кетерча. Алай бла кърал бизни
сабийледен – тамблабыздан – айырады.
Кърал бизни джерибизни, мюлкюбюзню,
сабийлени юйде ёсдюрюр мадарыбызны да
сыйырды. Биз къаршчы туралмаз ючюн а –
бизни сауутсуз-сабасыз этди,
къамаларыбызгъа дери сыйырды. Хоу,
школла ачханды, сабийлени барына да
окъургъа борч салгъанды. Халкъ ючюнмю?
Огъай. Сабийлени гитчеликден коммунист
иннетде ёсдюрюр ючюн, мыйыларын
терсине айландырыр ючюн. Окъутадыла,
юретедиле – алай а, не ючюн, неге? Ма
анга сагъыш этмегенингди сейир. Бу
барыудан барса, талай тёлюден бизни
халкъдан не къаллыкъды? Ол заманда
автономиябыз да керек болмай
къурутуллукъду.
- Э-эй, Илияс хаджи, мен Совет властха
разыма. Анга къаршчылыгъынгы сен да
кесингде, ичингде тут. Бюгюнню
унутдурурча, къоркъуулу заманла келе
турадыла. Экинчи дуния къазауат бизни
джуртлагъа да бир джетмеге эди.
- Аллах сакъласын,- къайгъылы болуб,
башын чайкъады акка.
Алай а, Аллах башха тюрлю оноу этди.
1941-чи джыл июнну 22-си башланды. Адам
улуну тарихинде эм ачы къазаут СССР-ни
чегинден атлады. Бу къазауатда Совет
Союз 28 миллион адамын тас этгенди.
Биринчиледен болуб урушха акканы –
Илияс хаджини – эки джашы Бёрюкъан бла
Таубатыр кетдиле. Ол джыл огъуна бири
башсыз болду, бирине да бушуу къагъыт
келди.
Акка бираз бюгюлдю, саудан ёлюб а
къалмады. Тиширыула, джашчыкъла,
къартла малгъа къараргъа, бичен этерге
да кюрешедиле. Къазауат а, 18 джылы
толгъанланы бир--бири ызындан чёблеб
барады. Саубитген джигит джашла кете
эдиле, къайытханла уа – сакъатла: кимни
къолу, кимни буту джокъ. Кёбюсю уа
сакъат болуб да къайыталмай эдиле –
ёлген хапарлары келе эди. Уруш этерге
адам джетишгенликге, сауут-саба
джетишмей эди. Немец танкаланы
алларына атлы аскерни ие эдиле. Ростов
тийресинде аллай бир атлы аскер толусу
бла къырылгъан эди. Кёкюрегинг бла бир
окъну тыяргъа боллукъ эсе да, танкаланы
уа къалай тыйгъын?.
1942-чи джыл август айда немчала Къарачай
областха да кирдиле. Коммунистледен
кёб зарауатлыкъ кёрген талай адам бек
къууанды. Эл Советни тамадасын, НКВД-ни
бёлюмюню башчысын, партия
организацияны да секретарын къаллайла
эсе да тутуб, немецлеге бердиле. Ала
партизан бёлекге къошулгъан эдиле,
къалай къолгъа тюшгенлерин а ким
билсин. Гестапочула алагъа азаб да
чекдириб, боюнларындан ёрге асдыла.
- Ала башхалагъа не къыйынлыкъ
джетдирген эселе, кеслерине да джетди
аллай къыйынлыкъ.
Акка бир да джазыкъсынмады аланы. Амма
уа «къанны къан бла джууаргъа
болмайды» деб, огъурамады бу ишни.