Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 13

Ансы, Тауас бла бир-бири тилибизни
ангыламай тебрегенбиз. Эл советни
тамадасы бла колхоз тамаданы араларын
партияны комитетини секретары бир
айырсын.
Сапар даулашыу неден чыкъгъанын
айтханында, Баширни бетинден ышарыуу
кетди.
- Айюнге, бу затны къалай айталаса?
Кючден сериуюн болуб тургъан тутууланы
джангыдан башлатыргъамы излейсе?
Бир-эки къой артыкъ тутмагъан элде киши
да болмаз, алайсыз, кёб башлы
юйдегиледе ачлыкъ башланыр,
Украинадача.
- Сора партком да Тауасны шохуду. Экигиз
да партияны оноуларына, къралны
джорукъларына сыйынмайсыз. Элчилени
артыкъ мал тутханларын джашырыргъа
излейсиз. Алай эсе, Тауасха да айтханма,
араны областны башчылары, ОГПУ-ну
тамадалары айырсынла. Хар нени
болушлусуча джазыб берейим да алагъа,
къарасынла. Сизни тюзге санасала бир
кёрейим.
- Сапар,- деди рахат ауазы бла Башир,-
атанг да тута болур бир талай артыкъ
къой. Анга уа къалай этериксе.
- Тутады. Артыкъ малны сыйырыуну андан
башларыкъма.
- Мен сени атангы таныйма. Ол колхозгъа
да эм артда киргенледенди, артыкъ
малчыгъын да алай тынч бериб къоймаз.
- Унамаса, саламы Салабкадан келир.
Башир бла Тауас бир-бирине къарадыла.
Сапар а, сёзюн андан ары бардырады:
- Элде кимни къаллай бир малы болгъанын
мен къагъытха тюшюргенме. Меннге эки
милиционер керекди. Ала бла бирге
айланыб, адамлагъа айтхан этерикме:
ыйыкъны аягъына – юч кюн болджал –
артыкъ малларыгъызны колхоз сюрюулеге
къошмасагъыз – сюдлюк-джоллукъ
боллукъсуз деб. Сиз – партияны, совет
властны бетисиз былайда. Сиз айтханнга
халкъ тынгыламай мадары джокъду.
Юй-юйге айланыргъа эрине эсегиз,
халкъны джыйыгъыз да, меннге сёз
беригиз: кесими, сизни атыгъыздан да
айтсам – неди амаллары – артыкъ
малларын мен айтхан болджалгъа колхоз
сюрюуге къошуб башларла.
Унамагъанлагъа уа этерибиз къысхады:
бютеу малчыкъларын, юйлерин да сыйырыб,
кулакланы джолу бла узакъ тюзлеге
ашырабыз.
- Сапар,- деди Башир,- кесинги
авантюранга бизни къошма. Сен колхоз
башчыса. Колхозчуларынгы джый да, хайда
сёлеш. «Не айтырларын эшитирсе.
ОГПУ-гъа, партияны област комитетине
айтырыкъма» деб а, бизни да, халкъны да
къоркъуталмазса. Атхан ташынг тёгерек
айланыб келиб, башынгдан тиймесин,
эсле.
Сапар эшиклени «занг» деб уруб, чыгъыб
кетди.
5
Иш была айтханча болмады. Айны аягъында
Къарачай област Советни тамадасы
чакъырыб, Микоян шахарда Советле юйюне
келдиле Тауас да, Башир да. Зауур алагъа
ышармай тюбеди, сууукъ саламлашыб узун
столну-масаны джанына олтуртду.
- Муну рахат окъугъуз да, сора ушакъ
этербиз,- деб, Зауур аланы алларына
папкадан чыгъарыб, бир-бирине тигилген
талай чапракълы джазыуну узатды. –
Сагъат джарымдан келликме деб,
кабинетинден чыгъыб кетди кеси да.
Бу къол джазма аланы элде колхоз
тамаданы – Сапарны – мектубу эди.
Джазылгъаннга ийнанмагъанча,
джангыдан къайтарыб окъудула. Орус
тилде халатлары бла джазылгъан хыйны.
«Орта элде Калинин атлы колхозну
председатели
Бектутарланы Сапар
Къарачай област Советни тамадасына,
Коммунист партияны област бёлюмюню
биринчи секретарына,
ОГПУ-ну област бёлюмюню башчысына
Багъалы джолдашла!
Мен – коммунист, партиягъа толу
берилген адам, Сизге бизни элде бола
тургъан ишледен тюз хапар айтмай
болалмайма.
Бизни колхоз областда эм уллу, эм иги
колхозгъа саналады. Алай а, ол андан да
онглу боллукъ эди, эл Советни тамадасы
Тауас, партия комитетни секретары
Башир колхоз ишге къайгъырсала.
Колхозчула бири къалмай бары энчи мал
да тутадыла. Анда хата джокъду, хата –
ала джорукъдан аслам мал тутадыла.
Арбазында эки-юч артыкъ къою болмагъан
джокъду. Аланы артыкъ малларын барын
сыйырыб, колхоз сюрюулеге къошаргъа
керекди. Ёзге, бу ишде меннге болушур
орнуна, Тауас бла Башир заран боладыла.
Адамланы артыкъ мал тутханларын
кёрмегенча этиб, сизден джашырыб
турадыла. Аладан кёл табыб, элчиле
артыкъ малларын колхозгъа берирге
унамайдыла. Бир-эки адам тутулмаса, ала
ийман джыярыкъ тюлдюле. Бир колхозчу уа
– Джюсюбню джашы Аскер – колхозгъа
къошхан малларына артыкъ эс бёлюрге
кюрешеди. «Колхоз чачылыр, малыбыз
арбазыбызгъа къайытыр» деб умут
этгенине не сёз. Андан сора да бардыла
аллайла. Бу затла бары да боллукъ тюл
эдиле, Тауас бла Башир ишлерин тыйыншлы
бардырсала. Ала энчиликге тартханланы
къысмайдыла, къоркъутмайдыла. Ол зат
колхоз джашаугъа заран болады. Тауас
бла Башир энчиликге тартханлагъа кёл
бериб тургъаннга ушатама. Алай демек –
ала да колхоз джашауну таша джаулары
болурла деб турама. «Ачыкъ джауладан
эсе, таша джауладыла социализмге
къоркъуулу» деб, Сталин тюз айтханды.
Сиз бу эки адамны орунларындан
чыгъарырсыз, джууабха тартарсыз,
элчилени артыкъ малларын колхозгъа
къошдуртурсуз деб, умут этеме. Алай
болмаса, Сталинни кесине мектуб
джазаргъа керек боллукъма.
Бектутарланы Сапар».
- Не аман телиди, чий телиди бу,- деди
Тауас.
- Огъай, ол тели тюлдю, итди. Бу къыйын
заманлада бу джазылгъан къагъыт озуб
джетерикди, экибизни да
хаписге-тюрмеге сугъаргъа. Зауур да,
джазылгъаннга эс бурмай къояргъа,
кесине къоркъарыкъды. Къагъыт къуру
анга джазылыб къалмагъанды, ОГПУ-ну
област бёлюмюне, партияны област
комитетине да баргъанды. Энди чёбню да
кёб этиб, болмагъан джерде процесс этиб
атаргъа боллукъдула.
- Зауурну не айтырын да бир эшитейик,-
деди Тауас.
Айтханыча, сагъат джарымдан къайытды
Зауур.
- Шагъырей болдугъузму? Не дейсиз
джазылгъаннга?
- Зауур, джазылгъаннга ийнанамыса сен?
- Соруугъа соруу бламы джууаб этесе?-
Зауур Тауасха къарады.
- Огъай. Айтыргъа излегеним – биз
бир-бирибизни билмеген адамла тюлбюз.
- Да мен сизни билмесем, джазылгъаннга
ийнаныб къалсам, сизни бери чакъырыб,
Сапарны мектубу бла танышдырамы
турлукъ эдим? Бу Сапар деген иннети тюз
адам тюлдю. Иннети тюз болса,
джер-джерге къагъытла джазыб айланмай,
мени кесиме келиб, кёлюне келгенни
айтыр эди. Энди уа, ОГПУ да, партияны
обкому да билген затны тохтатыр
къарыуум джокъду. Не, элчиледе кёбмюдю
артыкъ мал? Сиз да аны джашырыб,
кёрмегенча этибми турасыз?
Башир рахат, ашыкъмай, сёзюню хар
тауушун ачыкъ чыгъара, айтды:
- Элчиле артыкъ малчыкъ тутханлары
тюздю. Алай а, кёб башлы юйдегиле къуру
бир ийнек бла беш къойгъа таяныб
къалсала, къалай джашарыкъдыла?
Кёребиз, билебиз талай къойну артыкъ
тутханларын – алай а, колхозгъа
къаршчы келген зат джокъду алайда.
Кесигиз билесиз, сабанла да, биченликле
да – бютеу джер къралны, колхозну
къолундады. Колхозда ишлемеген адам
джокъду. Эл малны къурутсакъ –
халкъгъа ачлыкъ джетерикди, колхозну
иши да джарсырыкъды. Аны ангылатыргъа
кюрешгенбиз Сапаргъа. Ол а – элчилени
арбазларына айланыб, артыкъ малларын
сыйырыб, аладан дагъыда бир колхоз
сюрюу къураргъа излейди. «Телини
эшигин махтагъан джабар» деб, аягъы
басханны кёзю кёрмей башлагъанды.
Артыкъ малын колхозгъа бермесе, атасын
Салабкагъа ашырлыгъын да айтханды.
«Тели эл бузар» деб тюз айтхандыла.
- Сен айтханны мен бек ариу билеме. Алай
а, сизни терслеб джазылгъан къагъытха
башхала не айтханларын билемисе?
Башхала деб, партияны област
комитетини биринчи секретары
Косминскийге, ОГПУ-ну област бёлюмюню
тамадасы Дзыбагъа айтама. Ала комиссия
къураб, элни тинтиб чыгъаргъа
излейдиле. Сапар айтхан керти болуб,
хар арбазда артыкъ мал табылса –
экигиз да орунларыгъыздан
чыгъарылгъан бла къалмай, ишигиз
махкемеге да тюшерге болур.
Ангылаймысыз аны? Сизни башыгъызны
алыргъа мени къарыуум джетерик тюлдю.
Кърал буюргъан бир ийнек бла беш
къойдан артыкъ мал тутхан – законну,
джорукъну бузады. Ол джорукъну мен
тюрлендираллыкъ тюлме.
- Эсиме бир зат тюшгенди. Юч кюнден
къурман башланады. Адамла артыкъ
малларын къурманнга кесиб къойсала,-
Тауас Зауургъа къарады.
- Да къурманнга мал кесдирмей
тыялмазбыз,- деб къошду Башир да.
- Ай джарлы Къарачай,- кюйюб баргъанын
кюлкю бла джабаргъа кюрешди Зауур. – Да
биягъы тели айландырыр да джазар
«Тауас бла Башир динни тыймайдыла,
артыкъ малларын къурманда кесиб
къойгъандыла элчиле» деб. Алай болса
да, комиссия къурмандан сора келирча
этерме. Сора тинтген сагъатда, артыкъ
мал табылмаса, тынч болурла. Алай а,
артыкъ мал тутхан сокъураныргъа
боллукъду. Хапар сизден чыкъмасын,
башхала джайсынла. Комиссия келсе, «биз
билиб артыкъ мал тутхан джокъду, ким
эсе да ётюрюк хапарны джаяды» дерсиз.
6
Колхоз тамада Сапар «артыкъ
малларыгъызны колхозгъа сыйырлыкъбыз,
берирге унамагъанла махкемеге
тартыллыкъдыла, андан ары не
болуучусун кесигиз билесиз» дегенли,
элчиле малларын кесе тебрегендиле.
Ёзге кёбюсю къурманны сакълаб турады.
«Комиссия келликди, тинтиуле
боллукъдула» деген хапар джайылгъанлы
уа, адамла эл Советге келиучю
болгъандыла. Ала бла сёлешиучю
Махмудду. «Да къурмандан сора артыкъ
малыгъыз къаллыкъ болмаз да» деб,
ашырыучанды аланы къагъытчы.
Къурман байрам озгъандан сора бир
ыйыкъдан элге областдан совет-партия
къуллукъчула, ОГПУ-ну адамлары уллу
джыйын болуб келдиле. Алагъа да элни,
колхозну башчылары, коммунист-комсомол
къауум къошулдула. Талай кюнню элде
энчи малланы тинтиу барды. Юч артыкъ
къою болгъан адам Сапарны атасы эди.
Зауаллы, къурманнга мал кесгенликге, юч
къою артыкъ эди. Дагъыда, аныча юч адам
табылды элде. Ол кюн огъуна аланы
артыкъ малларын – 9-10 къойну – сыйырыб,
колхоз сюрюулеге къошдула.
Эл джыйылыугъа областны башчылары да
келдиле. Элни тамадасы Тауас
джыйылыуну ачыб, сёзню Зауургъа берди.
Халкъны кёбюсю орусча ангыламагъаны
себебли, ол къарачайча сёлешеди. Тауас
аны сёлешгенин орусчагъа кёчюрюб
барады.
- Джамагъат, салам алейкум!
Къурманыгъыз да къабыл болсун! Келир
къурманнга да къууанч бла джетейик.
Къууанч бла джетер ючюн а, къралны
джоругъуна, партияны оноуларына тюз
турургъа керексиз. Колхоз джашаугъа да
юрене башлагъансыз. Арбазларыгъызда
чырт мал тутмай къойсагъыз да, колхоз
сизни ачдан ёлтюрлюк тюлдю. Алай а,
кърал сизге энчи мал тутаргъа да
эркинлик бергенди – джангыз мардадан
артыкъ тутмагъыз. Колхоз тамаданы
атасы огъуна юч къойну артыкъ тутуб
тургъанды. Сора къалгъанлагъа не айтыу.
Кёбюгюз джорукъдан чыкъмай, керти,
ангылы гражданла, колхозчула
болгъаныгъызны танытхансыз. Комиссия
не бек тинтди эсе да, артыкъ малы
болгъан къуру 3-4 адам табылгъанды. Ол
юч-тёрт адамны оноуун махкеме этерикди.
Сизден тилерим: энчи мал тутаргъа
кюрешмегиз да, колхозугъузну бай
этерге кюрешигиз. Колхозугъуз бай
болса, сиз джарлы боллукъ тюлсюз. Ара
мюлкге сакъ болугъуз, партиягъа,
къралгъа тюз туругъуз. Мен айтырыкъ
буду. Ишигизден къууаныгъыз.
Колхоз тамада Сапар «меннге сёз
беригиз» деб къычырды.
Тауас анга джукъ айтмай, сёзню партияны
област комитетини биринчи секретары
Косминскийге берди. Алай а, ол «алгъа
колхоз тамада сёлешсин» деб, Сапарны
трибунагъа чакъырды.
- Багъалы къонакъла, областны, районну
башчылары!
Мени джазгъанымы сансыз этиб къоймай,
Сиз комиссия къураб, келиб ишибизге,
джашауубузгъа къарагъаныгъыз ючюн сау
болугъуз. Бусагъатда област советни
тамадасы Зауур джолдаш сёлешди. Алай а,
аны сёлешгенин ангылагъан къыйынды.
Ол коммунист адам, уллу къуллукъчу
халкъны къурман байрам бла алгъышлады.
Неге ушагъан затды ол? Биз динни
уууундан джамагъатны къутхаралмай
кюрешебиз, Зауур а дин байрам бла
алгъышлайды элни. Экинчи джанындан а,
комиссия да, Зауур да къалай
кёралмайдыла – халкъ артыкъ малын
колхозгъа бермез ючюн, къурман кюнледе
кесиб къойгъанды. Алгъын бир къой
кесиучюле, бу джол экишер-ючюшер къой
кесгендиле. Былайда партияны, къралны
политикасына келишмеген эки-юч иш
болгъанды: 1.Къарачайда совет власт
болмагъанча, халкъ дин байрамны –
къурманны мал кесиб белгилегенди;
2.Колхозгъа бермез ючюн, артыкъ
малларын барын кесиб къойгъанды. 3.Алай
бла, артыкъ мал тутмайбыз деб,
комиссияны да джангылтханды.
Мени кёлюме келген бла быллай осал ишле
боллукъ тюл эдиле, эл Советни тамадасы
Тауас, парткомну секретары Башир кърал,
партия салгъан борчларын тындырсала.
Быланы орунларындан чыгъарыб, джангы
адамла – керти коммунистле салыргъа
керекди. Област Советни тамадасы Зауур
да быланы терс ишлерин джабаргъа
излегенча кёреме.
Мындан ары джангыз бир дин байрам
болмазгъа керекди. Дин тутханла да, дин
байрамланы бардыргъанла да, артыкъ мал
тутханла да, бу затлагъа себеб
болгъанла да – джууабха тартылыргъа
керекдиле. Совет къралгъа,
ленинчи-сталинчи партиягъа къаршчы
бара эсе – туугъан атамы да аярыкъ
тюлме. Алайсыз, биз социализм
къураяллыкъ тюлбюз. Кёлюмдегин айтдым
– сау болугъуз.
Косминский таууш этдириб къызыу харс
къакъды, анга Дзыба къошулду,
президиумда олтургъан дагъыда талай
адам харс урдула. Джыйылгъан халкъдан
харс ургъан болмады. Къара халкъны
къаралыб тургъан Кёкге ушатды
Косминский. Сора ёрге туруб, Сапарны
къолун тутду, къатына олтуртду. Тауасха
айланыб:
- Халкъда сёлеширге излеген бар эсе уа
энтда. Халкъгъа бир тынгылайыкъ,- деди.
Бир деменгили къарт ёрге туруб, кесича
деменгили гулоч таягъына таяна,
ашыкъмай сахнагъа чыкъды.
- Сыйлы джамагъат, салам алейкум!
Таныдыгъыз болур, мен Тулпарма – бу
Аллах ургъанны атасы,- къарт таягъыны
бурну бла Сапар таба кёргюздю. –
Оллахий, джетмиш джыл джашайма дунияда,
ёзге бюгюнча къызарыргъа тюшмегенди.
Бу аман мени джерге кирлик этди.
«Джыларыкъ сабий атасыны сакъалы бла
ойнар» дейдиле. Анга тёзер эдим, сизни
бетигиз бла – бютеу халкъны бети бла
ойнамаса. Барындан да бек
чамландыргъан мени – диннге, Аллахха
къаршчы баргъаныды.
Джамагъат, сиз мени билесиз –
акъыл-балыкъ болгъанлы намазымы,
оразамы къоймагъанма. Кишиге терс
иннетим болмагъанды. Игибизге
къууаннганма, аманыбызгъа
къыйналгъанма. Бу аманны да тюз
ёсдюрюрге кюрешген эдим. Ибилисни
джанына къалай кёчюб къалгъанын да
билмейме. Энди мен этер буду джангыз.
- Хайуан,- деди, джашы таба айланыб.
Былай къатыма келчи.
Сапар туруб къатына келди. Тулпар
ауазын кёлтюртюб:
- Тобукъланыб, Аллахдан, халкъдан да
кечмеклик тиле,- деди.
Сапар энгишге ийилмеди, неле эсе да
айтды атасына.
- Ай кяфыр а!
Къартны къаты агъачдан гулош таягъы
шыбыла таууш этиб, Сапарны гымых
джюлюнюб тургъан бёрксюз башына тийди.
Къарт къаллай кюч бла ургъанына шагъат
– харбузча эки джарылгъан башы
Сапарны. Зауур, Тауас, Башир джетиб
къартны тутдула, андан сора урургъа
къоймадыла. Алай а, болур болгъан эди:
Сапаргъа болушурча тюл эди. Тулпар,
халкъгъа эшитдире къычырды дагъыда:
- Джамагъат, бу итге къабырлада орун
джокъду, джаназы къылыу да джокъду.
Разы болугъуз меннге. Сау-саламат
къалыгъыз.
Миличала джан-джанындан тутуб, къартны
алыб кетдиле. Джыйылыу бошалды.
7
Зауур, иш табсыз бошалыргъа боллугъун
ангылаб, Шимал-Кавказ крайны партия
комитетини биринчи секретарына
сёлешиб, ишни ангылатыргъа умут этди.
Алай а, ол аны сёзюн бёлюб, айтды:
«Меннге айтхандыла. Сен Тауасны,
Баширни да ал да, не къадар дженгил джет
меннге».
Экинчи кюн Борис Петрович ючюсюн да
кабинетинде олтуртуб, тынгылы ушакъны
башлады.
- Джолдашла, элчиле артыкъ мал тутадыла,
сиз а аны кёрмегенча этиб турасыз. Ол
ёлтюрюлген Сапар, колхозну тамадасы,
сизге бола тургъан ишни айтыр керекли
къалмагъанды. Заманында аны айтханына
эс бурмагъансыз. Энди ючюгюз да ачыргъа
боллукъсуз.
- Джолдаш Шеболдаев,- деб башлады сёзюн
Зауур,- Къарачай областда колхоз джашау
къалай къуралгъанын кёргюзтген
къагъытланы ала келгенме. 1930-чу джыл
восстаниеден сора, хакъ сюйсе-сюймесе
да, толусу бла колхоз джашаугъа
кёчгенди. Джангыз бир эл джокъду
колхозу болмагъан, джангыз бир адам
къалмагъанды колхозгъа кирмеген.
Крайда къой, сау къралда да, бизден
алгъа эмда бизнича бютеу колхозланнган
област джокъду. Кесигиз билесиз,
алгъышлагъан, саугъалагъан да этген
эдигиз, Орта элни Калинин атлы колхозу
джетишимлери бла крайда биринчи
оруннга чыкъгъанды. Ол затда, бир да
ажымсыз, Тауас бла Баширни къыйынлары
уллуду. Сапар къыйынлы уа, адамла бла
келише, ишлей билмей эди. Не да болсун,
энчи малчыкъланы сыйырыб, колхозну
алай бла айнытыргъа излей эди. Энчи
малчыкъла дегенлей, бир ийнек бла беш
къой ол азды. Бизде юйюрле, орта тергеу
бла, 9-10 башлы болуучандыла. Сёз ючюн,
орус элледе юйюрле биздеча кёб башлы
тюлдюле. Эки-юч сабийи болгъан юйдеги
да бир ийнек, беш къой, он сабийи
болгъан юйюр да – бир ийнек, беш къой
тутадыла. Бу тюзлюк тюлдю. Бизде бир эки
ийнек, бир джыйырма къой тутаргъа эркин
этерге керекди.
- Къралда джорукъ бирди. Эресейде
элчиле бары да бирча мал тутаргъа
борчлудула.
Тауас да сёзге къошулду.
- Джолдаш Шеболдаев, мен ангыламагъан
бир зат барды. Тау артында гюрджю халкъ
джашайды. Колхоз къурау анда башха
тюрлю барады – бек акъырын.
Колхозчуланы, бизнича тау элледе
джашагъан эбзелени, къаллай бир мал
тутаргъа эркинликлери болгъанларын
билемисиз? Энчи малны юсюнден айтама. 10
ийнек, 100 къой, 1 ат. Бир къралда джашай
эсек къалай болады алай?
- Биринчиси. Гюрджюстан Эресей тюлдю.
Сталинни джуртунда не бола тургъанын
мен билмейме. Мен билген – Эресейде
колхозчула сизден иги джашамайдыла.
Эресей джумхуриетни джорукълары бла
джашаргъа керексиз сиз да.
Башир да кесин тыялмады.
- Колхозчула арбазларында асламыракъ
мал тутханлыкъгъа не боллукъду?
Шеболдаев сейирсинирек болуб къарады
таулулагъа.
- Джолдашла, ол сорууну сиз кесигизни
тилчилеригизге соругъуз – «аны эки-юч
атлам артыкъ джери джери барды, муну уа
эки-юч артыкъ малы барды» деб, хаман
башына джазыб тургъанлагъа. Сталиннге
да соругъуз – не айтырын эшитирсиз.
«Къралгъа мюрзеу алыу планны эки
къатха азыракъ этигиз, алайсыз
халкъгъа ачлыкъ джетерикди» деб, мен
былтыр Сталинни кесине баргъанымы
билемисиз? Бирден эки эталмадым.
Халкъда уа къаллай бир адам ачдан
къырылды.
Мен сизге былай ачыкъ сёлеширик тюл
эдим, сизни ким болгъаныгъызны
билмесем. Умар бла мен тенглебиз. Тауас
бла Башир, энди мен айтырыкъ сизге –
соруугъа чакъырсала, «элчиле артыкъ
мал тутханлыкъгъа не боллукъду» деген
сёзлени къоюгъуз. «Сталинни – Совет
властны – Коммунист партияны
политикасын бардырабыз. Бизни колхоз
бютеу крайда да эм маджалланы бириди.
Джорукъдан аслам энчи мал тутхан
джокъду. Комиссия да къарагъанды:
ишибизде кемлик табмагъанды. Атасы
ёлтюрген колхоз тамада уа ётюрюклени
джазгъанды. Не ючюнмю? Партияны
обкомуну кёзюне илинирге излегенди –
тамадала мени эслерле, ёрге тартарла
деген умутда. Аны себебли бир кертиге
токъсан тогъуз ётюрюкню къошуб,
джазгъанды. Артыкъ малы болгъан бютеу
элни ичинде – кесини атасы бла, дагъыда
анга джууукъ джетген юч адам
болгъандыла. Бюгюн ала тутулубдула».
Айтырыгъыз буду.
Алай а, джазылгъан къалыб кетеди. Керек
кюн, аны ОГПУ-ну архивинден чыгъарыб,
сизни терслеб да сирелирле. Келир
джылны аллында партияны съезди
боллукъду – кёрейик не тюрлениуле
боллугъун. НЭП-ден социализм тамаллы
джашаугъа кёчюб бошагъанбыз.
Душманла-джаула кимле боллукъдула энди
– билмейме. Алай болса да, сакъ
болургъа керекди. Социализмни джауу
кёбдю. Туру джауларындан киши
къалмагъан эсе да, таша джаулары
бардыла алкъын. Аланы да излеб, табыб,
къурутургъа керекди. Сталин
сакълыкъгъа чакъырады. Мен да
чакъырама сизни сакълыкъгъа.
Шеболдаев ушакъны бошалгъанын билдире
ёрге турду. «Сен бир кесекге мычы»,- деб,
Зауурну тыйды.
- Зауур, сени Умар шохум бек
багъалатады. «Зауурча, къара халкъны
къорууларгъа кюрешген башчыла аздыла»
деученди тюбешген кёзюулерибизде. Аны
себебли, бош зат бла орнунгдан
чыгъарылсанг – халкъынга да
болушалмай къаллыкъса. Сен къурман
байрам бла джамагъатны алгъышламай
къойгъанлыгъынга, бир джукъ да болмаз
эди. Энди уа, сен диннге иги кёзден
къарайса дейдиле. Сен Аллахха эм кючлю
ийнаннган адам эсенг да, аны киши
билмесин. Диннге эм уллу джауунача
къарайды партия. Аны унутургъа
джарамаз.
- Да мен халкъны къурман бла
алгъышлагъаным – ийнаннгандан тюлю.
Бизде ол адетди. Ёзге, тюз айтасыз,
эслерге кюреширбиз.
- Мен былайда тургъан сагъатда, сеннге
тийдирмем, алай а, мени да тайдырыб,
былайгъа Сапарча биреулен тюшсе,
кесинг ангыла, иш къалай боллугъун.
Халкъынгы сакълар ючюн, кесинги
сакъларгъа керексе. Сени орнунга да бир
аман тюшсе, бютеу халкъыгъызгъа
къыйынлыкъ джетерге боллукъду.
Кёрдюнг, ол Сапар деген бютеу
элчилеригизни, эл тамадаланы да
терслеб сирелгенин. Атасы аны алай
башын джарыб къоймаса, ол тохтарыкъ
адам тюл эди. Бютеу элигизге къыйынлыкъ
джетдирирге боллукъ эди. Заманла
тюрленнгендиле. Ленин джокъду, Ленинни
НЭП-и джокъду, Сталинден башха тюрлю
оюму болгъан – партияны, къралны
джаууна саналыб тебрейди. Ма аны
себебли, бу къыйын кёзюуледе бурху
халкъынгы сакъларгъа излей эсенг – бек
сакъ бол. Къралны, партияны
башчыларындан бири болаллыкъ Умарны,
кёресе, уллу къуллукъгъа
джибермейдиле. Мени орнумда менден эсе
иги ишлеяллыкъ эди ол. Сен да, бу
къуллугъунгдан кетсенг, сизни халкъны
джакъларыкъ адам болмай къаллыкъды.
Тюзюрек адамланы тёгерегинге джыяргъа
кюреш. Орнунга да, «мен кетсем да, бу
джарар» дегенлерингден бир талай
джолдашны хазырлаб тур. Башха айтырым
джокъду. Хайда, иги джолгъа.
8
1934-чю джылны биринчи айы ахырына
джууукълашады. Большевиклени
бютеусоюз коммунист партиясыны 17-чи
съездине делегатланы элтген поездде
Зауур бла Умар бир купеде барадыла.
Партияны Азов-Черномор край комитетини
биринчи секретары Шеболдаев джолдашны
купеси да аланы къатларындады.
Вагон-ресторанда бирге ауузланыб
чыгъыб, айырыла башлагъанлай, Борис
Петрович Умарны, Зауурну да кесине
чакъырды. Бош затланы юсюнден бир-эки
сёлешгенден сора, Шеболдаев керекли
ушакъгъа кёчдю.
- Умар, сен Кировгъа, Орджоникидзеге да
тюбеген хапарынгы эшитгенме. Не
дейдиле?
Умар ангылады нени юсюнден соргъанын
биринчи секретар. Сора къыйдыра турмай,
болгъаныча айтды.
- Борис шохум, Киров таукел болмайды.
Аны нек таукел болмагъанын
Орджоникидзе джашырмай айтханды.
- Не дейди Орджоникидзе?
- Сталин джаны сау болуб, баш властны
кишиге берлик тюлдю. Алай а, Киров
партиягъа башчы болургъа
кандидатурасын салса, Орджоникидзе
адамлары бла анга чёб атарыкъды.
- Кировгъа тюбедингми? Киров не дейди?
- Киров Ленинни ахыр письмосун азбар
айтады. Сталинни партиягъа, къралгъа
башчылыкъдан кетерирге кереклисине
ишеги джокъду. Джангыз аны орнуна кимни
теджерге билмейди. Кеси уа башчы
болургъа излемейди. «Хорласакъ – бир
иш; хорламасакъ а – Сталин бирибизни да
сау къоймаз» дейди.
- Бош экили болады. Киров ахыр
шансыбызды. Таукел болса –
хорларыкъбыз. Тышларындан Сталиннге
махтау бергенле да, ичлеринден аны
сюймейдиле. Таша чёб атыугъа
джетгенлей, кёрюрсе – халкъны кёбю
Кировгъа разы болмаса. Сталин кеси да
бек ариу биледи – бу джол орнунда бир
къалалса, артда анга киши къарыу
эталмазлыгъын. Биз да билебиз аны.
Ленинчи гвардиядан бошаса, аны бла
кюрешир адам да табыллыкъ тюлдю. Бу
съезд ахыр мадарыбызды, аны Киров
къалай ангыламайды? Кандидатурасын
салса, Киров хорларыкъды.
- Сен бла Орджоникидзе салгъан аманатны
толтура, иш этиб Ленинградха барыб,
Киров бла тюбешгенме. Таукел болмады.
Кесигиз тюбей эсегиз, къатыракъ айтыб
кёрюрсюз.
- Да кёрейик. Алай а, ишни башлаб,
ахырына джетдирмей къойсакъ,
башларыбыз чартларыгъына не сёз. Ёзге,
алайсыз да чартлайдыла башла. Сталин
башы болгъанны къоймазгъа ант этгенди.
Хо да, боллукъ боллукъду. Тынчайыгъыз,
шохларым. Москвада тынчайыргъа да
къоярламы, къайдам.
9
Зауур бла Умар бир купеге иш этиб
тюшгендиле рахат ушакъ этер барырча.
- Алай дженгил да тюбеялмайбыз.
Къалайды хал Къарачайда,- деб сорду
Умар.
- Да халны уа менден аман билмейсе, алай
болса да айтайым. Бу колхоз джашаугъа
разы болгъан бизде бек аз адам болур.
Сталин халкъны джерин, малын, мюлкюн
кюч бла сыдырыб алыб, «колхоз джашау
джандетди» дегенликге, кёребиз не бола
тургъанын. Ёзге, аны бир иги джаны да
барды. Джер, мал къайгъыдан къутулгъан
халкъ, окъуу-билим алыргъа мыллык
атханды. Джангы интеллигенция – совет
интеллигенция дейик анга – ёсюб джетиб
келеди.
- Тейри, Зауур, билмейме, кёзюу-кёзюую
бла Эресейни башчылары халкъгъа бир
къыйынлыкъ салмай къоймайдыла.
Революциядан бери да, къуру 15-16 джылны
ичине, не палахлагъа тюбедик. Бу джинли
адам энтда нелеге тюбетир бизни.
Джангыз Кировду Сталинден кёб ой
алаллыкъ. Аны унаталмасакъ – Сталин
патчах боллукъду, патчахланы кюсетирча
патчах.
- Да бусагъатдан аман болмаса, джашай
барыргъа боллукъ эди.
- Э-эй, Зауур, сен аны билмейсе. Бу джол
аны тайдыралмасакъ, артда кеч
боллукъду. Не этсе да, джукъ эталлыкъ
тюлбюз. Кёресе да, андан башха оюму
болгъанлагъа бирер ат атаб, къурутуб
баргъанын. Не тынгылаб турургъа
керекди, не да аны махтаргъа керекди –
алайсыз джашау джокъду. Тюз айтханды
Джырчыбыз:
Сталин деген чурукълу,
Джашауубузну къурутду.
Тиллерибизни чалдырды,
Кесине махтау салдырды.
Махтау салалгъан тёргеди,
Салалмагъан а – кёргеди.
Джан – татлы, мен да айтама,
Артда тобагъа къайтама.
Зауур сейирсиниб къарады Умаргъа.
- Биринчи кере эшитеме. Сымайылны
джырларын, назмуларын барын да билеме
деб тура эдим.
- Аны андан сора да бардыла эсде
къалырча затлары. Илму-излем
институтда ишлеген бизни Джашар аны
кёб затын джыйыб, сакълаб турады. Аланы
бусагъатда басмалар онг боллукъ тюлдю.
Алай а, заман келир деб умут этеди. Ёзге
Джырчыгъа айтыргъа керекди: быллай
тизгинлерин ОГПУ-гъа джетдирселе,
къыйнарла. Аллай фахмула, джырчыла кюн
сайын туууб турмайдыла.
- Да биз а анга юй да ишлеб бериб, сыйын
кёрюб, Халкъ Джырчыбыз деб багъалатыб
турабыз. Москвадан къайыта эсем, кесине
тюбеб, бетден бетге бир сёлеширме. Ансы
бу къыйын заманда аямазла – бизге уа
аллай джырчы энди тууармы, туумазмы.
Кече узуну былай сёлеше, ара шахаргъа
джетдиле танг ала бола. Делегатланы
сакълаб тургъан автобусла, аланы алыб,
Москваны арасында эм маджал къонакъ
юйге элтдиле. Тамбла съездни ачылыр
кюнюдю.
10
Зауур бек сейир болуб къарайды съездде
бола тургъан ишлеге. Сталинни аты
сагъынылгъанлай, бары юрюлюб ёрге
турадыла, харс къагъадыла, «джашасын
Сталин» деб къычырадыла. Зауур да
аладан артха къалмайды. Хар сёлешген
кесини сёзюнде Сталинни, аны докладын
махтайдыла. «Солгъа», «онгнга»
къатышханла, кечмеклик тилейдиле.
Зиновьев, Каменев, Бухарин санлары
къыйылыб, ауазлары къалтыраб,
джангылгъанларын айтадыла. Киров а,
Киров – ол да Сталинни махтай тишлери
тюшеди. Бары да айтхан: «Сталин
индустрияны къурады, кулакланы
къурутду, элни колхоз-совхоз джашаугъа
кёчюрдю. Махтау Сталиннге».
Алай а, партиягъа генерал секретарны
сайлай, таша чёб атыугъа джетген
сагъатда, адамланы кёбюсю Кировгъа ой
бердиле. Кировну ётю джетмеди Сталин
бла кюреширге, аны орнуна партиягъа
башчы болургъа. Сталин орнунда къалды.
Кировгъа чёб атхан делегатланы барын
1934-1938 джыллада Сталин къырыб чыкъды.
Съездге къошулгъан 1966 делегатдан 1108-и
юч-тёрт джылны ичинде джашауларындан
айырылдыла. Аланы арасында Киров да,
Орджоникидзе да, Шеболдаев да, бизни
Умар бла Зауур да.
Алай а, Москвадан къайытыб келе, иш
туура алай болурун а билмей эди киши да.
Биягъы купеде бирге келедиле Умар бла
Зауур. Зауурча болмай, Умар сагъышха
батханды. Эшик къагъылды. «Джигитле,
мени купеми бир кирчигиз» деген ауазы
чыкъды Шеболдаевни.
11

- Шохларым, энди джуртха джетгинчи,
тарта барлыкъбыз,- Шеболдаев ичкиден
толу гитче къалын мияла стаканчыкъланы
къолларына тутдурду.
- Ичерча хорлам бар эсе, ичген да
этейик,- деди Умар.
- Кировну хомухлугъу болмаса, хорлагъан