Тёрт Китабдан Къуралгъан «Къазауат» - 06

джазсанг, аны да алыб, Москвагъа барыб,
къралны башчыларына, ВЧК-ны тамадасына
тюбер эдим. ВЧК-ны джанындан бу
провокацияла тохтамасала, халкъны
къурутургъа башлагъандыла.
- Да таулада абрек джыйыннга не оноу? Бу
джол да джюз бла джарым къызыл
аскерчини къыргъан ала болгъандыла.
- Ала къырмай къойсала, джюз таулуну
тюрмеге уруб, анда думп этериклерин да
билебиз. Ала кимледиле? Совет власт тюб
этген Огъары элни адамларыдыла. Аланы
да боллукъ болур ариулукъ бла элге
джыяргъа. Совет власт алагъа тиймезге
сёз берсе, аланы элге къайтарыргъа мен
сёз береме. Алай а, совет власт сёзюне
керти болмай, рахат джашаугъа къайытыб
тургъан Тауас бла джюзюн тутханча,
аланы да тутаргъа кюрешсе – бютеу
къыйыныбыз суугъа кетерикди.
Карамухинни алыб келиб, сюд этерикбиз
деб, таулу джюзню ары джыйыб,
Карамухиннге сауут-саба бериб – неге
ушагъан затды ол? Сен болмасанг,
Тауасдан, къалгъанладан да бошарыкъ
болур эдиле. Алай а, сен да тыялмагъанса
аланы тутмакъ этген сагъатда.
- Аны оноуу меннге джетмей эди.
Къарышабыз десек, пулеметлары бар,
шкоклары, герохлары бар – къырыб
къоярыкъ эдиле. Тауас аны ангылаб,
«бойсунугъуз» деген эди.
- Тауасха джюзюн алыб юйге кирирге
керек тюл эди. Талай адам бла кеси келсе
болду – халкъны къырылгъанында аны да
барды гюнахы. Энди къалай алай болду
эсе да, тамблагъа сагъыш этерге
керекбиз. Айтханымча, хар нени кёзюнг
бла кёрген адамча, джарашдырыб бир
къагъыт джаз. Бу джергили ВЧК-ны
провокацияларын тохтатмасакъ,
халкъдан бошарыкъдыла.
Таулада-чегетледе джигитлеге да
амнистия берилсе, ала да элге
къайытырла. Рахатлыкъ эки джанына да
керекди.
- Умар, ВЧК-ны не айтырын сен да, мен да
билебиз. Ультиматум салыр: «Бир айны
ичинде сауутун-сабасын да бериб, элге
джарашхан абреклеге совет власт терс
ишлерин кечеди». Алай этиб,
сауутсуз-сабасыз этиб бошасала, бир
талай замандан, тутуб, къурутуб
башлайдыла. Тауас бла джюзюне
этгенлери да алай тюлмюдю?
- Башындан алай болмазча этдирирге
кюреширбиз. Башха не мадар? Совет
властны аты бла къара ишле этген
тамадала да бардыла. Совет властны
керти джаулары аладыла. Тюзелир хар не
да, заманы бла. Бу джол да халкъыбызны
сакъларгъа бир кюрешейик.
50
Умар биягъынлай шохларына Кировгъа,
Орджоникидзеге айтыб, Москвада ВЧК-ны
тамадасына да тюбеб, аланы юслери бла
Къарачайгъа къыйынлыкъ джетмезча
мадарла къурады. Аны бла къалмай,
къайытыб келиб, Мырзабек бла тюбеб, ол
да джыйыны бла Огъары Элге джерлешиб,
юй оджакъладан тютюн чыгъара
башладыла. Адамлагъа бираз рахатлыкъ
келди.
Зауур да, Умар къурагъан
Къарачай-Черкес областха тамада болду.
Къарачай къой, бютеу Эресей да эс джыя
башлады. Халкъгъа ач азаб джетдириб,
бютеу малларын, мюрзеулерин джыйыб
кетиучю Азыкъ Аскер, халкъ бла
къазауатын тохтатды. Продразверстканы
продналогга ауушдурдула. Ол налог не
ауур эсе да, къралгъа не берликлерин,
кеслерине не къоярыкъларын халкъ эсеб
этерча болду. Ленинни джангы экономика
политикасы ачдан къырыла тургъан
Эресейни тоюмлу болурча этди. Патчахны
кёзюуюндеча, энчи джашау башланды.
Къараб къарагъынчы энчи мюкле
къуралдыла. Халкъ джашаугъа ычхынды.
Башында тюз оноу этилсе, кърал тирилир
ючюн кёб заман керек тюлдю. Талай
джылгъа халкъны джашауу адам
ийнанмазча тюрленди.
51
Джерле бир-бирине къошулуб, адам
башындан юлешиндиле. Алай а, джан
къайгъыдан къутулгъан адамла, джер
ючюн къазауат этмедиле – этер
къарыулары да къалмагъан эди.
Мырзабек бла нёгерлери да Огъары элни
джангыдан Элге ушата башладыла. Алай а,
джер къытлыкъдан къутулуб къалалмады
халкъ. Огъары элде джашагъанлагъа джер
бек аз джетди. Анда юйдегиси болуб
джашагъан хазна адам джокъ эди.
Мырзабек бла джыйыны джалан джашла
эдиле.
Мырзабек Огъары Эл Советге тамада
болуб, джумуш бла бир Нарсанагъа, бир
Пашинскеге джюрюгенлей турады. «Джашау
былай болуб къалса уа, тышына
кетгенлени да ызына чакъырыргъа
боллукъ эди» деб, сагъыш да этеди
бир-бирде. Дагъыда «эй, кимге ийнанаса,
къысха заманны ичинде совет власт
ненча кере алдады; тамбла къалай
боллугъун билмезсе» дейди. Тамбла
къалай боллугъун билмегенлери себебли,
юйдеги къураргъа да ашыкъмайдыла. Орта
Элде тойлагъа джюрюучю болсала да.
52
Къарачай-Черкес областны тамадасын –
Зауурну – край башчыла чакъыргъандыла.
Партияны край комитетини башчысыны
кабинетини аллында табджанда олтурады
ол. Къагъытчы къыз Света бир телефон
бла сёлешеди, бир нелени эсе да джазады
– айтыргъа бир такъыйкъаны бош
турмайды. Зауурну да унутмай, «шай иче
туругъуз» деб, шай бла да, сёзю бла да
сыйлайды. «Сёзю-башы, кёзю-къашы да адам
сейирсинирчады» деб, къыздан кёзюн
алалмайды Зауур. Аны эслеген къыз да,
кесин не къадар ариу кёргюзтюр
джанынданды.
Света ВЧК-ны бир джууаблы
къуллукъчусуну къызы болгъанын,
партияны буйругъун тындыра тургъанын
къайдан билсин Зауур. Олсагъатда
миллет къуллукъчуланы, башчыланы барын
орус, чууут тиширыулагъа джалгъаргъа
кюреше эдиле – алай бла миллет
башчыланы ичлерин билиб туруча. Экинчи
джанындан да халкъ аллында сюелген
адамла, интернационал юйюр къураудан
да къалгъанлагъа юлгю болургъа керек
эдиле. Халкъланы къатышдырыу, ассимиле
этиу, орус маталлы этиу – джамагъатны
тюбюнден – юйюрледен башлана эди.
Ассимиле этиуню амаллары кёб эдиле,
интернационал юйюрле къурау да ол
мадарланы бири эди. Аллай юйюрде
туугъан, ёсген сабийле орус болуб
кетген болмаса, миллет адамлары болмай
эдиле.
- Кирирге боллукъсуз, сизни
сакълайдыла,- деди Света, кабинетни
эшигин ача.
Къызгъа да сау бол деб, силкиниб
орнундан кёлтюрюлдю Зауур.
53
Биринчи секретарь Иван Васильевич
аллына атлаб, Зауурнну къолун тутуб
джылы саламлашды. Тынчлыкъ-эсенлик
соруб, ишге кёчдю.
- Областны экинчи тамадасын нек
тарыкъдырасыз? Черкеслилеге юлюш
джетмейди деб джазады.
- Тарыкъгъандан сора ишлери болмай
къалды. Бир Москвагъа джаз, бир сизге
джаз. Къарачай-Черкес областда
черкеслилеге къарачайлыладан кёб эс
бёлюнеди. Алай а, «таба баргъан чаба
барыр» деб бир сёз барды бизде...
- Керти сёз,- деб, кюлдю биринчи
секретар.
- Къарачай халкъ черкес халкъдан беш
къатха кёбдю. Биз адам башындан къараб
юлешебиз нени да. Черкес тамада уа
халкъ башындан юлешинсин дейди. Алай
демек, беш къарачайлыгъа да бир юлюш,
бир черкеслиге да бир юлюш джетерин
излейди.
- Да ол а – терс оюмду. Мени адамларым
билдирген да алайды.
- Бирге джашау болмай эсе, айырылыргъа
керек болур. Ансы черкес тамадала хайда
тарыкъ да джаз, хайда комиссияла кел –
ишлерге мадар болмай къалгъанды.
- Да эм аллында бирге болайыкъ деб нек
айтханегиз да?
- Биз тюл, ала излей эдиле бизни бла
болургъа. Къарачайны ышыгъында област
да болдула, халкъ да болдула...
- Сизге къошулгъунчу ала джукъ тюлмю
эдиле да?
- Кесигиз билесиз, Тау республиканы
къурагъан алты халкъ эди: Къарачай,
Малкъар, Чечен, Юнгюш, Къабарты, Тегей.
Кёресиз, Черкес сагъынылмайды. Не ючюн
десегиз, черкес деб халкъ джокъду.
Бизде черкес дегенлери – къачхынчы
къабартылыладыла. Къабарты област
барды. Къабартыны бизде кесеги ючюн
экинчи Къабарты област ким къурарыкъ
эди. Аны себебли, къабартылыла дагъыда
бир областлы болур ючюн, кеслерине
черкес деб джаздырыб, кюрешгендиле.
Абазалыланы да иги кесегин къошхандыла
кеслерине. Дагъыда, Умаргъа джалбарыб,
«бизни саныбыз да, джерибиз да азды,
бизни киши област этерик тюлдю. Бизни
кесигизге къошугъуз да, бирикген
Къарачай-Черкес област болайыкъ»
дейдиле. Ма алай бла къачхынчы
къабартылыла черкес деб
джазылгъандыла, Къарачайгъа къошулуб,
област да болгъандыла.
- Зауур джолдаш, сеннге бираз окъургъа
керекди, марксизмни-ленинизмни
теренирек билирге. Талай замандан,
коммунист ангылы бир совет халкъ
къураллыкъды – чек, тил, дин, миллет
энчилик, айрылыкъ боллукъ тюлдю. Аллай
къралны, джамагъатны, джашауну
къурауду бизни иннетибиз. Биз сени
Москвада мийик партия окъуугъа
хазырлаб турабыз. Бусагъат»,- деб, Иван
Васильевич, аллында тиекден басды да,
къагъытчы къыз кирди.
- Света, сен джолдашха къагъытларын
кёргюзт.
- Зауур, бусагъат меннге адамла
келликдиле. Мындан арысын сеннге Света
ангылатыр. Ол да барлыкъды Москвагъа
окъургъа, джангыз ол окъурукъ бёлюм
сеникиден башхады. Ангылашынмагъан зат
болса, айтырса,- деб, Иван Васильевич
Зауурну къолун тутуб, эшиклеге дери
ашырды.
- Света, башха мекямда олтуругъуз да,
Зауурну бютеу документле бла шагъырей
эт, кесин да иги сыйла, джолгъа ач
чыкъмасын.
54
Окъургъа юч айдан кетериги себебли,
Зауур ишлерин тамамлаб кюрешеди. Бютеу
къуллукълагъа кесини адамларын сала
барады. Алгъаракъдан башлагъан эди ол
ишни – алай а, ашыкъмай эди. Энди
ашыгъыргъа керекди: ол кетиб, былайда
аны сюймегенле къалсала – болгъанны
башы тюбюне этерикдиле. Крайкомну
биринчи секретары Иван Васильевич ол
айтханнга огъай демейди. Айтханды:
«сизни халкъны сенден иги биз
билаллыкъ тюлбюз. Ишге алгъан сагъатда,
эм алгъа - адамны къаллай юйден
чыкъгъанына, совет властха, партиягъа
берилмеклигине, андан сора – болумуна,
окъуууна-билимине, халкъ бла ишлей,
келише билгенине къара. Билеме, сизде
Орусдача сыныфла джокъдула. Алай эсе,
оноугъа адамланы халкъны не къадар
джарлысындан, тёбенинден алыргъа
керекди. Алгъын мюлкю, джери
болмагъанладан. «Нени да бизге совет
власт берди» деб турлукъладан. Алагъа
ийнаныргъа, ышаныргъа боллукъду.
Къалгъанланы – совет власт мюлксюз,
джерсиз этгенлени – джюреклери бизге
тюз боллукъ тюлдю. Аны эсден кетерме».
Кетермейди аны эсден Зауур.
Джууукъларын тартыргъа да кюрешеди
къуллукълагъа. Былайын алай
джарашдырыб кетсе, юч джылдан къайытса
да, анга къууаныб тюберикдиле.
Барды дагъыда бир иши Зауурну. Энчи иши.
Ол да – Мариямгъа юйленир иннети.
Москвагъа окъургъа аны да алыб кетер
иннети. Алай а, анга тюбер мадары
джокъду – областны тамадасы болгъаны
себебли, кесин элде заманындача,
джюрютюрге болмайды. Къайда болса да,
не айтса да, кёрюнюб, эшитилиниб
къалады.
Аны себебли, бир кюн Огъары элни
секретарын – Махмудну – кесине
чакъырыб, айтды:
- Алан, къалайса, не этелле къартла?
Кесинги ишинг-башынг а къалайды? Да
игиди, тынч эсегиз. Нек чакъыргъанымы
билемисе?
- Да, Тейри, кърал ишни юсюнден айтырынг
болса, Тауасны чакъырлыкъ болур эдигиз.
Мариямгъа айтдырлыкъ затыгъыз болурму?
Зауур кюлдю. Сора джелкесин да къашыб:
- Алан, къой, бу «сиз» деб сёлешгенни.
Областны тамадасына адамланы къатында
«сиз» деб сёлешсегиз да, келише болур.
Кесибизни арабызда уа, кесибизча «сен»,
«мен» деб, сёлеше турайыкъ.
Огъай, чакъыргъаным – сени бери ишге
алсам, къалай болур? Сени арабча, орусча
да окъууунг барды. Сен гимназияны
тауусхан адамса.
- Да мен не ишлерме? Окъуу-билим
джанындан бёлюмде бир джукъгъа
джараргъа да болурма, башха затладан а
хапарым джокъду.
- Да мен да, алайда ишлесенг деб сагъыш
этгенме. Разы болсанг, бюгюн огъуна
къагъытларынгы джарашдырыб къояйым.
- Огъай, бир сагъыш да этейим, юйде да
бир оноулашайым.
- Къалай десенг – алай. Хы, энди ол сен
сезген ишге да кёчейик. Сен Мариямны, не
да этиб, джюрегин меннге бурургъа
керексе. Кёб турмай, окъургъа Москвагъа
барлыкъма да - аны биргеме ала кетерге
излейме.
- Оллахий, айта-айта, эрикдирген огъуна
этгенме – мени эслесе, джашыныб
тебрейди энди. Тауасдан башхагъа
бармазлыгъын билдиргенди.
- Айт. Энтда бир кере айт. Болмаса,
къачырыргъа керек боллукъду. Сен,
къысха джууугъу, биргесине болурса.
- Тейри, кесини разылыгъы болмай, аллай
иш этсек – кърал джорукъ да, къызны
адамлары да, Тауас да джашау бермезле.
- Алан, Махмуд, мен чёб башымамы сеннге?
Огъесе областны тамадасымамы? Кючюбюз
бир къызны къачырыргъа джетерик болур.
Ол ишни тындыра эсек, сеннге да алайда
къалыб боллукъ тюлдю – бери кёчесе.
- Тейри бир сагъыш этейим бу ишни къалай
баджарыргъа боллугъуна. Бир иги акъыл
башыма келгенлей, сеннге билдирирме.
- Созмазгъа кюреш марджа.
55
Махмуд кетгенден сора, Зауур ВЧК-да
ишлеген джууугъун чакъырды.
- Джумакъул, къалайды ишинг? Къыйынмыды?
- Да аллында бираз татый эди, энди
юреннгенме. Кесим да, билесе, Москвада
таша курслада алты айны окъуб
къайытдым. Бизни ёзеннге джууаблы
менме. Хар адамгъа папка
джарашдыргъанбыз. Хар нелерин да ары
тюшюре барабыз. Элледе бизге
ишлериклени табалмай бираз джунчудукъ.
Энди аллай проблема да джокъду.
Агентлерибизни къыйынларын
табдырабыз. Биз билмей, халкъ энди бир
атлам да эталлыкъ тюлдю.
- Да ол игиди. Ол мен айтхан адамны
юсюнден не айталлыкъса?
- Да кесинг къара. Аны юсюнден папкады
бу.
Зауур, ашыкъмай, къагъыт чапракъланы
аудуруб, барады. Къачан туугъаны,
ата-ана, эгеч-къарнаш – аланы
юслеринден къысха билдириуле. Тауасны
толу биографиясы. Арт кёзюуде кесин
къалай джюрютгени, адамла бла не
сёлешгени. Информаторну юч кюнню
мындан алгъа билдириую: «Тюз элчиле К.
Абугалий, З. Аскербий, Т. Ахмат, Б. Къасым
эмда Советни секретары Махмуд. Бу
адамла бла ушакъ эте келиб, Тауас былай
айтханды: «Совет власт бизге джараулу
власт тюлдю. Бизни динсиз этиб
кюрешеди. Дин кетсе уа – халкъдан джукъ
къаллыкъ тюлдю. Намыс кетерикди.
Тиширыуларыбызны да, кёресиз, баш
иелерине къаршчы этиб кюрешеди. Бу
власт халкъны бай-джарлы, бий-къул деб,
къауумлагъа юлешиб, халкъыбызны
бирлигин къурутуб барады. Аны бла
къалмай, юйюрлеге да длжетеди властны
ууу – тиширыула эрлери айтханнга
сыйынмай тебрегендиле энди. Алай болса
да, бу джангы экономика политикасы
бизге джараулуду. Кёресиз, алгъынча,
халкъ тирилиб, баш тутуб тебрегенди.
Алгъыннгы байладан хазна киши
къалмагъан эсе да, джангы байла чыгъыб
тебрегендиле. Тёбен элге огъуна
къарагъыз – эки джылны ичине ненча
адам маллы, мюлклю болуб къалды. Былай
барыб турса джашау – властха джукъ
айтыу джокъду. Эшта, Ленин дегенлери
акъылсыз адам болмаз эди. Ёлюб
къалгъаны амал болду ансы. Сталин
дегенлери, ким биледи, къаллай
боллугъун».
Зауур папканы Джумакъулгъа къайтара,
айтды:
- Сора Тауас совет властны джаратмайды.
Аны ол сёзлери ючюн тутаргъа
боллукъмуду?
- Бусагъатда, къайдам. Бизни ишибиз –
информация джыйыуду. Анга кёре артда
бир оноу этиллик болур. Башындан
айтсала, аны тюрмеге джыйгъан иш тюлдю.
- Огъай, ишлесин, джашасын. Мардадан
чыгъа тебресе, анга кёре оноу этербиз.
Сау бол. Джангы хапарынг болса, билдире
тур – артыкъсыз да бу адамны юсюнден.
56
Махмуд эл Советни мекямында олтуруб,
къагъытларына битиб турады.
Къагъытчыны иши алайды. Башха
кабинетде Эл тамаданы – Тауасны –
ауазы чыгъады. Махмудну эсинден Зауур
бла сёлешгени кетмейди. Бир джанындан
областда ишлесе, кесине, юйдегисине да
иги боллугъун биледи. Алай а, Зауурну
джумушун тындырмаса – ол аны ары ишге
алмазлыгъын да биледи. Экинчи
джанындан а – Тауасха харамлыкъ, итлик
этери келмейди – биледи аны Мариямгъа
къалай къарагъанын.
«Кеси да тюз адамды. Халкъ да бек
джаратады аны. Сайларгъа керекди: не
Зауурну, не Тауасны. Тейри, шайтан
джангылтыргъа башлагъанды. Дженгил бу
джюкню юсюмден атаргъа керекме».
Махмудну сагъышларын сезгенча, эшикден
Тауас кирди.
- Алан ауузланыр затынг джокъмуду? Юйге
бара айланыргъа эриннген этеме.
- Болмай а, Уучу шохум, кийик учадан юлюш
келтириб кетди. Бир да ажымсыз, сен аны
джыйлаб келдинг болур,- деб кюлдю
Махмуд.
Экиси да ауузлана, ашыкъмай ушакъны
бардырадыла. Алай а, Махмуд, айтыр затын
айталмай, къыйналады. Аны халын эслеген
Тауас, «эй, шохум, айтчы, не джарсыуунг
барды?»- деб тохтады. Махмуд да,
таукеллигин джыйын, силдеди:
- Тейри, Зауур Мариямны къачырыр акъыл
алыб айланады.
- Не-е? Алай деген? Ангылатыб айтчы,
шохум.
- Ол бир кюн Зауур мени областха
чакъыргъан эди. «Мариямны къачырыргъа
болуш эмда биргесине барырча бол» деб,
къадалгъанды.
- Сен не дединг да?
- Да Мариям Тауасдан башхагъа барлыкъ
тюлдю,- дедим.
- Ол а?
- Разы болса, болмаса да къачырлыкъбыз.
Областны тамадасы болуб, аллай бирге
къарыуубуз джетерик болур,- деб,
тохтады. «Да бир сагъыш этейим»,- деб,
кетгенме.
- Энди не айтырыкъса да анга?
- Анга не айтырымы билмейме, сеннге уа
айтырым: къачыр къызны. Болджал сала
турмай. Ансы Зауурну акъылында не
болгъанын билмезсе. Эки-юч айдан ол
Москвагъа юч джылгъа окъургъа
кетерикди, Мариямны да биргесине ала
кетерге излейди.
- Сора, областны тамадасы, къызны зор
бла къачырыргъа излейди. Кесин джарым
патчахха санаб тура болурму?
- Неге санагъанын билмейме, болушлусун
айтдым. Мен айтхан Зауургъа джетмесин.
Ансы бир чурум табар да,
тюрмеге-хаписге урур.
- Къайгъы этме. Хар нени да таб этербиз.
57
Экинчи кюн Зауур кеси келиб къалды эл
Советге. «Тауасны мында болмагъаны не
иги болду» деб келди Махмудну кёлюне.
- Къалайса, Махмуд, джумушну
тындыраламыса?
- Тейри, къызгъа тюбедим. Алай а, бирден
эки болмайды. Эси, кёзю да Тауасда- ды.
Меннге да ачыуланыб, «быллай джумуш бла
къатыма да келме» деб тохтагъанды.
- Биз табарбыз аны къарыусуз джерин.
Адам тутуула болдула – Мариямны
атасына тийдирмедим. Мал джыйыуда да
алагъа артыкъ къатылмадым. Мариямны
хатерин этгенден. Алай болса да, сен
къызгъа кёз-къулакъ болгъанлай тур.
Тауасха кетиб къалмасын. Не аз да джукъ
эшитгенлей, меннге билдир.
- Аны уа, игит да билдиреме. Бусагъатда
аллай хапар джюрюмейди, Тауасны да
аллай къайгъысы болгъанча кёрюнмейди.
- Къоркъма, Махмуд, биз айтханча
боллукъду иш. Тоюмда да тебсериксе,
биргеме да ишлериксе. Да сау-саламат
къал, сау иш эт.
58
Талай кюнден Мариямны атасы Аскербийни
тутулгъан хапары терк джайылды.
Махмудну «шаркъ» деб, эсине Зауур
тюшдю. Дагъыда талай кюнден, биягъы
Зауур чакъырыб, областха барды Махмуд.
Тынчлыкъ-эсенлик соргъандан сора, не
джангылыкъ деб сорду Зауур.
- Джангылыкъ, Аскербийни тутуб
кетгендиле. Пашинскеде тюрмеде хапары
чыгъады.
- Эшитгенме. Коммунист партиягъа, совет
властха къаршчы сёлешгенди дейдиле.
Политика-сиясет джаны бла тутулгъаннга
эм азында он джыл тутмакъ азаб
бериучендиле. Анга болушама десем,
меннге да къынгыр къараб
башларыкъдыла. Ненча кере айтханма,
тилигизге сакъ болугъуз деб.
- Да къайдам, мен аны аллай терс затла
айтыб да эшитмегенме. Халкъ джыйылгъан
джерге хазна да джюрюмеучен эди.
Болушалсагъыз а иги боллукъ эди –
Мариям да, ким биледи, сеннге бираз
джумшар эди.
- Махмуд, былай этейик. Аскербийни
тюрмеден-хаписден чыгъарыргъа мен
бойнума алайым, Мариям да меннге эрге
чыгъаргъа сёз берсин. Алайсыз, бир
атлам да этерик тюлме.
- Мариям «хо» десе, ажымсыз, башына бош
эталлыкъмысыз Аскербийни?
- Ол «хо» дегенден сора, башларыкъма ол
ишни. Атасын тюрмеден чыгъаралмасам,
ишибиз болмаз да къалыр. Тюбе да айт
анга.
- Кёрейим. Бу джол да бюгюлмесе, сора аны
«хо» этдирлик джукъ болмаз.
- Сеннге, меннге да Аллах кюч берсин.
59
- Тауас, сеннге арабызда къаллыкъ бир
сёзюм барды.
- Айт, Махмуд, сёз тышына чыкъмазына
ийнан.
- Тюнене Зауур мени чакъырыб, иги кесек
сёлешгенди. Иш бла чакъырмагъан эди.
Къысхасы, мен ангылагъан, Аскербийни
тутханлары Зауурну ууу джетиб болгъан
болур. «Мариямгъа билдир, меннге эрге
чыгъа эсе, атасын башына бош этдирейим»
деб, меннге аманат этгенди. Ол затны
анга айтырдан алгъа, сеннге айтама.
- Тохта, анга джукъ айтма. Мен бизни
Умаргъа адам джибергенме, Аскербийни
башына бош этерге аны къарыуу джетер
деб турама.
- Мен Зауурну айтханын Мариямгъа
билдирмей мадарым джокъду. Аны
джууабын да Зауургъа билдирирге
керекме. Алайсыз, ол дертли адам, мени
джашаргъа къоймаз. Сен Аскербийни
къутхарыр джанындан кюреше
тургъанынгы Мариям билемиди?
- Биледи. Алай а, сен мен айтханны
Зауургъа билдирме. Дагъыда бир чырмау
чыгъармасын.
60
Махмуд Аскербийни юйюне келиб,
Кемисханны кёлюн басыб сёлешеди:
- Аллах айтса, бюгюн-тамбла дегенча,
Аскербий башына бош болур. Бир тукъум
бир терслиги болмагъанлай, сау элден
аны тутуб кетгенлери джангылычды не да
кимни эсе да ууу джетгенди. Къалай-алай
болса да, ол къайытырыкъды.
Хоншу къатынны тауушу келиб, Кемисхан
арбазгъа чыкъгъанында, Махмуд Зауурну
айтханын Мариямгъа айтды. Ол аны айтыр
айтмаз, Мариямны бети тюрленди:
- Хы, энди ангыладым, атамы ким
тутдургъанын. Атамы тутдуртуб, «атангы
башына бош болурун излей эсенг, меннге
эрге чыкъ» деген неге ушагъан затды?
Аллай адам бла джашагъандан эсе,
ёлгеним игиди.
- Болсун, айтханынгы тюрлендирмей
Зауургъа айтырма. Тауас бла бир джанына
болуб къалсагъыз, Зауур да сууур эди.
Ансы кёресе, анга сюймеклик неле
этдириб айланнганын.
- Да атам чыгъа эсе...
- Чыгъар. Чыртда анга мени ишегим
джокъду.
61
Зауур Махмудну сёзюне, бёле-бёле,
тынгылады.
- Сора, Мариям «ёлгеним игиди Зауургъа
баргъандан эсе» дейди. Да атасын
къутхарыргъа да излемегени сейир
тюлмюдю. Да кёрейик, Аскербийге
онджыллыкъ тутмакъ азаб салсала не
айтырын. Ол заманда кеслери джалыныб
келмеселе кёрюрсе.
- Да къызыны айтханына да къарамай,
болушсанг, иги болмазмы?
- Огъай. Махкемени ишине къатышыб,
кесиме да ёчюкдюрмейим ВЧК-ны. Терслиги
джокъ эсе – башына бош болур.
- Зауур, «къызын алыр ючюн, атасын
тутдургъанса» деб, келеди кёлюне
Мариямны. Сен Аскербийни джибертсенг –
эл ичинде да сеннге уллу сый
берликдиле.
- Аскербийни мен тутдуртмагъанма, аны
азатлар ючюн да кюреширик тюлме. Алай а,
анасы, къызы, бютеу адамлары тилекчи
болсала, къарыуну кёрюрме.
- Не этгенигизни кесигизден иги киши да
билмез. Мен джумушугъузну
тындыралмадым, айыб этмегиз.
- Биягъы сен, «сиз» деб, башлагъанса.
Сени гюнахынг джокъду. Алай а, Мариямны
унутуб къоярыкъ тюлме. Къачырмай
къоймам, зор бла болса да.
- Къыз къурубму къалгъанды дунияда
андан сора. Сюймеген бал-джау да
ашамайды. Къоярменг кюрешмей?
- Огъай, ол Тауасны менден онглу не
джери барды? Ол эл тамада эсе, мен
областны тамадасыма. Огъесе, тукъумгъа
къараб, баса болурму «огъайны».
- Огъай. Мариям джахил тюлдю, тукъум-зат
айыра турурча. «Джюрек сюйгенди ариу»
дей шойдула халкъда. Алайды аны иши.
- Бу сёзню къояйыкъ энди. Ишге бери
кёчюуге сен деб тураса?
- Элде ишлей турайым алкъын. Сен
окъууунгдан келсенг, бир оноу этербиз.
- Кесинги разылыгъынг болсун.
62
Зауур ВЧК-да ишлеген элчисине тюбеб,
ачыулу сёлешеди.
- Джумакъул, къалай бош этиб къойдугъуз
башына Аскербийни?
- Не амалыбыз барды, ВЧК-ны эм тамадасы
Москвадан шыбыла таууш этсе.
- Сора сизге эм тамадагъызны
сёлешдиртген ким болгъанды?
- Ол затха джангыз Умарны къарыуу
джетерик эди.
- Хы, энди ангылашынды. Тауас Умаргъа
билдиргенди, ол да ВЧК-ны тамадасына
хапарны кесича джетдиргенди.
Зауур ачыуланыб кабинетде ары-бери
джюрюб башлады.
- Бу Умардан къачан къутуллукъбуз экен?
- Да андан къутулургъа керекмиди? Кърал
башчылагъа сёзюн ётдюрген адамыбыз
олду джангыз.
- Тохта, Москвада юч джылны окъурукъма
да, мен да керекли адамла бла танышырма.
Умарсыз да бардырырбыз ишлени.
Джумакъул, энди къызны «хо» этдирир
мадар къалмады. Энди къачырыргъа
керекди.
- Къоярменг, сен уллу къуллукъчуса.
Аллай иш бла джолунгу кесиб къоярса деб
къоркъама. Тауасны сюйген къызын
сюйресенг, Умар тынгылаб къоярмы? Анга
да сагъыш эт.
- Да этейим сагъыш. Бир иги акъыл келсе
башынга, билдирирсе.
Джумакъул кетгенден сора да, иги
кесекни кеси кеси бла мурулдагъанлай
турду Зауур.
63
Аскербий башына бош болгъандан сора,
кёб турмай, къызын Тауасха бериб, уллу
той этди. Тойгъа бютеу эл джыйылгъан
эди. Мырзабек Тауасдан да бек къууана
болур эди бу къууанчха.
Зауурну да чакъыртды тойгъа Тауас.
Махмуд андан къайыта келиб, толу хапар
айтды:
- Оллахий, Зауур бу хапарны эшитгенлей,
бети, ауазы да тюрлениб, бек ачыуланды.
Мадар табса, сизни юйюрню бир да аярыкъ
тюлдю. Кеси да, «энди мени мында тыйгъан
зат къалмады. Москвагъа, окъууума
атланама» дей эди.
- Да джаханимге огъуна атлансын,
джангыз бизге заранын тийдирмесин
ансы,- деди Тауас.
Алда не сакълагъанын билсе эди ол...
Сау Эл билсе эди алда не сакълагъанын...
Алай, билселе да, къадарларындан къайры
къутуллукъ эдиле?!
БИРИНЧИ КИТАБНЫ БИРИНЧИ КЕСЕГИНИ АХЫРЫ
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)
КЪАЗАУАТ
ЭКИНЧИ КЕСЕГИ
Къарачай колхоз джашаугъа къалай
кёчгенини юсюнден
1
Зауур Москвада Къызыл Профессураны
Институтунда окъугъанлы джыл болуб
келеди. Бу институт уллу совет, партия
къуллукълада ишлериклени хазырлагъаны
себебли, бери да бек ышаннгылы адамланы
аладыла – кеслерин совет власт ючюн
ишлери бла, кюрешлери бла кёргюзтген.
Зауур аллай ышаннгылы адамды, ёзге аны
иши бла къалмай, ичин да билиб турур
ючюн, Светаны да анга юй бийче болургъа
буюргъандыла. Буюргъан да Светаны
атасыды – ВЧК-ны таша сиясет бёлюмюню
офицери-субайы Тарас. Окъургъа
кетерини аллы бла, Света атасы бла
къатыракъ огъуна сёлешгенди, алай а,
аны бирден эки эталмагъанды.
- Папа (атам), джаратмайма мен Зауурну.
Анга юй бийчеге бир башха къыз излерми
эдигиз?
- Огъай. Революцияны этер ючюн, керек
болса ёлюмге барыб да тургъанбыз.
Революцияны къоруулар ючюн хар ким
къолдан келгенни этмесек – къалай
болур? Партия, совет власт, ВЧК сеннге
салгъан борч – номенклатур
къуллукъчуну юй бийчеси болуб, аны хар
бир атламындан хапарлы болуб турургъа
керексе. Ол сен чарларча чырайсыз джаш
да тюлдю.
- Чырайлыды, алай а, кесини миллетинден
къызгъа юйленирге излей эди.
- Билеме, ол къызны атын огъуна айтайым
– Мариям. Ол анга юйленир ючюн, къызны
атасын хаписге атдыргъан эди. Андан да
хапарлыбыз. Ёзге биз аны башына бош
этенбиз. Ол да, тутмакъдан чыгъар
чыкъмаз, къызын Тауас деб, эл тамада
болуб ишлеген бир джигитге бергенди.
Энди Зауурну кюйген джюрегине сен
балхам болургъа керексе. Анга къарауул
болгъандан сора да, джумушунг къаты
боллукъду: таулу къызланы, тиширыуланы
джамагъат длжашаугъа къошаргъа
керексе. Тиширыуланы кесибизге
буралсакъ, ала да сабийлерин бизге
джараулу юретирикдиле. Совет халиде,
партия ангыда бир тёлюню ёсдюралсакъ –
ишни тыннганнга сана: ол тёлю ызындан
келлик тёлюлени кесича этерикди.
Сен мени къызымса, алай а, биз –
коммунист партияны адамларыбыз: ол
айтханча джашаргъа керекбиз. Сени
ишинг – окъууда да, джашауда да Зауур
бла болууду. Бар, иги къызча окъууунгу
да бардыр, ВЧК-ны буйругъун да тындыр.
2
Атасыны оноуун да, ВЧК-ны буйругъун да
(ала экиси да бирдиле бусагъатда)
кюрешеди тындырыргъа Света – Светлана
Тарасовна. Алай а, ол умут этгенча иш
тынч бармайды. Алай болса да...
Мында къуру политика, философия,
экономика дерсле бла кюрешиб
турмайдыла. Тебсеуден да боладыла
дерсле. Аланы бардыргъан Евгения
Николаевна кюле-кюле айтыучанды: уллу
совет, партия къуллукъчула да билирге
керекдиле тебсей. Не джаны бла да, не
болумда да джунчумазгъа юретирикбиз
сизни. Тартынмагъыз.
Зауур бла тебсеген къуру да Светады.
Тау элде, тау намысда ёсген джашха
аллында къызны кесине къысыб тебсеген
– бир намыссыз иш этгенча да кёрюне
эди. Энди юреннгенди. Алай
болгъанлыкъгъа, тебсеуден башха
заманда Зауур кесин бир да бошламайды.
Джарыкълыкъ ингирле да болуучандыла –
окъуучула уллу залда тебсиле джанында
олтуруб ушакъ этедиле; ички да, ашарыкъ
да эркинди. Ичкиге да бираз тюзелгенди
Зауур. Бюгюн да аллай бир ингир болуб
ётдю.
Тартханы да бираз башына чабыб, Светаны
белинден къучакълаб, атлайды кечеги