Тейри Адамы - 11

Аладан ариу не болур дунияда,
Мукъладисча тарталла кеслерине ала.
Къарангыны, сууукъну да чача,
Джылы джарыкъ тартады кесине.
Кёкледен эннген азан тауушха тынгылай,
Джандет джашау кёрюнеди кёзюме.
Алай а, сайлау берилсе поэтге,
Айтырым: мен бу къыйынлы, гюнахлы
дунияны,
Ачы, татлы, сейир дунияны
Ауушдурлукъ тюлме джандетге.
Аны – кесим – бурургъа кюреше
джандетге,
Сюе, кюе, кюреше, сермеше,
Къууана, къыйнала, ёле, тириле
Джашаб турурум келеди дунияда.

ДЖАШАУНУ МАГЪАНАСЫ
Джашауну магъанасы неди? – Джашау.
Джашауну ара багъанасы неди? – Джашау.
Джашауну багъасы неди? – Джашау (огъесе
ёлюммю?).
Джашауну джагъасы, тёгереги неди? –
Ёлюм.
Ёлюм тенгизде бир джаны болгъан
айрымкан – джашау.
Чексиз къарангыда бир джаннган джилтин
– джашау.
Ким, къачан, къалай, не ючюн
джандыргъанды аны?
Сиз соргъан да этигиз, джууаб да этигиз
анга,
Мен а – джашайма, заманым джокъду
бусагъатда.
Философла, сизге къошулурма артда.
Къарт-къарыусуз болсам,
Сёлешгенден башха затха джараусуз
болсам,
Къызладан къууаннганым, къызланы да
къууандыргъаным къалса,
Джашаугъа джашау къошар къарыуум
тынса, –
Ма ол заманда къошулурма сизге,
Кёчерме ныгъышха, лахоргъа, сёзге.
Къабырлагъа кёчерден алгъа
Джашауну-ёлюмню турусун-ташасын,
магъанасын, тахсасын
Тинтерге, ачаргъа ёчдюле адамла...
Бюгюн а мени къууандырады джашау.
Меннге бюгюн джашауну магъанасы –
джашау.
Къар букъуну чарс этиб, чарсха чабхан
барс,
Къанатлары харс ура, Кёкге учхан къуш,
Къая эрнинде шын тургъан джугъутур –
Бары да менме.
Кюн тюбюнде джаугъан джангур да,
Чакъгъан гюлге тийген Кюн да,
Къаядан чынгагъан суу да –
Менме.
Хоу, кырдыкга тюшген чыкъ да,
Мылы гюлге джатхан кюн таякъ да,
Ёзенни ёрге ашыгъыш келген тубан да,
Къаядан акъ булутха чынгагъан джигит
да –
Менме.
Чабхан, чынгагъан, ёрлеген,
джыгъылгъан,
Дагъыда тирилиб, къанатланнган,
Джерге сыйынмай, джулдузгъа да учхан,
Учхан джулдузну къуйругъундан да
тутхан,
Сууабны, гюнахны да унутхан,
Сюймеклик, кюймеклик бла джашагъан,
Аджир бёрюнюча,
Ёлюмню сюрюб айланнган
Джашаума мен.
Джашаума мен. Джашайма мен.
Джашауну магъанасы – джашауду меннге.
Башха сагъышлагъа джокъду заманым.
Джюрегим ашалса, джашауум тауусулса,
Философла, къошулурма сизге,
Ары дери уа, бёлмегиз сёзге:
Мен джашайма – олду насыб, къууанч да
меннге.
Джашауду меннге джашауну магъанасы.
СЁЗ БЛА МЕН
Мен – назмучума.
Сёзден джаратылгъанма мен.
Менден джаратылгъан да – сёздю.
Эки дуниям да Сёздю мени –
адамны Адам этген
Керти сёз, Иги сёз, Ариу сёз, Акъ сёз.
Сёздю мени диним да, тиним да, тилим да,
джуртум да,
Юйюм да, Элим да, Тейрим да,
Бешигим да, кёрюм да,тирилиуюм да.
Эртде огъуна сезгенме –
Сёзденме, Сёздеме, Сёзгеме.
Сёз джюрекдеди, джюрекденди,
джюрекгеди.
Сёзме мен, назмучума мен.
ОЛ КЮН
1
Джурча джангылгъан эди джаз.
Къышхы кюн кюкюрей эди Кёк.
Сууукъ къаргъа джауа эди джангур.
Джанкъозгъа бурулгъан эди джюрек.
Къышны арасында келген эди джаз,
Хар ким башына болгъан эди бош.
Бир кюннге келген эсе да джаз,
Бир кюннге болгъан эсек да бош –
Ол насыбды. Айта эдим кесиме:
Кюн ачылгъаны бла хайырлан.
Бир кюннге бир ёмюрню джаша.
Тутулуб тургъан тилинги ач,
Эркин сёзню бошла чалдышдан.
Къыш къыяма эс джыйыб, джангыдан
къутургъунчу,
Джаз къыйын къадарлы халкъынгы
джазыуун,
Айт аны къайгъысын, сагъышын,
джарсыуун:
Керти Сёзню айтыр ючюн, эшитдирир ючюн
Берилген эсе уа бу кюн Аллахдан?
Зулму бла, зорлукъ бла сынагъаныча,
Бошлукъ бла, эркинлик бла да сынай эсе
уа Аллах?
Алгъын
Ибилис джорукъ къоймады бизни Хакъ
джолда барыргъа,
Энди уа не къоймайды бизни
Тобагъа къайытыб, тюз джашаргъа –
болургъа Адам?
Сорады Аллах адамгъа, халкъгъа:
– Ким, не къоймайды сизни къайытыргъа
Хакъгъа,
Хакъ бла болургъа къоймагъан неди
сизни?
Кючден-бутдан эшитилинеди
ауазчыкъ-джууаб:
– Тюнене зулму къоймай эди Хакъ джолда
барыргъа,
Бюгюн а Хакъ джолгъа къайытыргъа
къоймагъан – къоркъууду.
Биз эркин болуб, баш кёлтюргенлей,
Биягъы зулму ызына къайытыб,
Башыбызны кесед деб къоркъабыз,
Къыйынлыкъ джетдиред деб къоркъабыз.
Зулму тюбюнде бюгюлген белибиз,
кёлюбюз,
Тюзелир ючюн керекди заман
Бир ёмюрню Ибилисге къул болуб
тургъанбыз,
Энди бир кюннге къалай болайыкъ Адам?.
– Къоркъгъанла Аллахдан тюл,
Ибилисден,
Къыйын кюн зулмугъа къаршчы турмай,
къул болуб къалгъанла,
Тынч кюн да,
Ёрге турургъа, ёзден болургъа, Адам
болургъа унамай тургъанла,
Сиз бу дунияда итлеча джашарыкъсыз,
Ол дунияда да джаханимде джанарыкъсыз.
Сиз кесигиз урасыз Ибилисге баш,
Кесигиз сугъасыз башыгъызны отха.
Къышхы кюн аллыгъызгъа келгенинде да
джаз,
Тыйыншлысыча тюбемейсиз анга.
Хакъ джолда унамай барыргъа,
Сиз кесигиз сайлагъансыз кесигизге
джол –
Ибилисге-шайтаннга болгъансыз къул.
Той этеди, харс урады ол:
«Аллах, джаратхан адамынг Сеннге баш
урмай,
Меннге, Ибилисге, болгъанды къул.
Дуния малгъа сатылгъанды ол.
Ауалда меннге бош чамланнганенг Сен,
Адамгъа баш урмагъанымы тюз этгенем
мен:
Джандетде да туралмады Адам,
Джерде да тобагъа къайыталмады адам –
адам болалмады Адам.
Адам – джангылычынгды Сени.
Джаратхан адамынг – бойсунмайды
Сеннге...»
– Не этериксе, хар ким кеси сайлайды
джолну:
Кими – джандетге, кими – джаханимге.

2
«Дуния малгъа болмаз ючюн къул,
Хакъгъа табын, Хакъгъа къуллукъ эт:
Иннет эт, абдез ал, намаз къыл,
Къара таны, Къуран окъу, хадж къыл.
Онгсузгъа болуш, халал рысхынгдан юлюш
эт.
Рамазан айда ораза тут. Эсингде тут,
Бюгюн токъса, тамбла болурса ач –
Ханнга, бийге да джетер джазыкълыкъ».
...Къышхы кюн кюкюрейди Кёк.
Аны тилин ангылайды джюрек.
Къыш чилледе кёрюннгенди джаз.
Бир кюн – ол да тюлдю аз:
Кесинги джазыуунгу да джаз,
Халкъны джазыуун да джаз.
Бир кюн – ол да тюлдю аз.
ДЖАЗ КЕЛГЕНДИ
Джекиреди Кёк.
От кекиреди Кёк.
Кюкюрт ийис эте,
Кюкюрейди Кёк.
Джашнайды Кёк.
Чартлайды Кёк.
Элияланады,
Шыбыланады Кёк.
Кёк гюрбеджиде
Къыздыралла темирни,
Тюелле темирни,
Джазалла темирни.
Джангур булутда
Суууталла, къатдыралла.
Шыбылааууз элия къылыч
Болады хазыр.
Элия къылычы бла сермейди Кёк –
Суу гыбытны – булутну – белинден этеди
эки:
Сууун джерге тёгеди булут,
Джашнайды, чагъады тёгерек.
Бираздан аязыйды Кёк –
Къояды чамланнганын.
Шыбылааууз элия къылычы да,
Джангкъылычха бурулуб,
Бурну джерде, сууда,
Сабы да Кёкде, булутда,
Кёкге, джерге да таяныб,
Рахат солуйду.
Кюннге къыза, чууакъ ышарады Кёк.
Чексиз Кёкден ууакъ ышара къарайды Кюн.
Тайча кишней, улакъча макъыра,
Джерде къууанады джаз.
Джаз келгенди.

ДЖАЗЫУУМ
Къыргъызстан – джазлыгъым мени,
Къарачай – джайлыгъым мени,
Эресей – къачлыгъым мени,
Норвегия – къышлыгым мени.
Адамны дуниядан айыргъан чекде
Тохтагъанма мен.
Ол чекден, ырджыдан, ауушдан
тыйыншлысыча ётерге
Керекди иман да, акъыл да, фахму да,
билим да, кюч да, насыб да.
Аланы тилейме Аллахдан.
ТАРИХ ОЮМЛА-САГЪЫШЛА
1.
Суу-Джер – Шумер.
2.
Ташны да эзиб, этер ун –
Хун.
3.
Къындан чыкъгъан бычакъ –
Къыпчакъ.
4.
Тюзню джазыуун джазар
Хазар.
5.
Тюзледен айырылса да, айрылмаз
тауладан
Алан.
6.
Атыны башы таулада кёрюнсе да,
Атыны къуйругъу тенгизни чайкъар.
Тенгизден-теркден да ётер,
Джерни къалайына да джетер,
Къралла, элле къурай Булгар.
7.
Бир булут баса, бир чууакъ бола,
Къарар Джерге Кёк.
Джерде аны кёлеккеси – Тюрк,
Тейри адамы Тюрк.
Тюрк тюрксюз да болмаз,
Бир-бири бла да болмаз.
Кеси кесин джукъ этген да,
Джокъ этген да
Кесиди Тюрк.
Къайда Темир, Баязит, Тохтамыш?
Къайда гунла, хазарла, булгарла, аланла,
османла?
Не къалды дунияны басыб тургъан Тюрк
тенгизден? –
Джангыз айрымканла.
8.
Рун джазыула –
Тюрк джазыула
Къайдасыз сиз?
Къайданбыз биз?
Къайдабыз биз7
Къайрыбыз биз?
КЪАРНЫ ЮСЮНДЕН
Рахат джауса да, мыдахды къар –
Тюшеди Кёкден джерге.
Кёрюнсе да акъ, джарыкъ – мыдахды къар:
Узакъ, къысха болса да ёмюрю –
Биледи эририн, ёлюрюн.
Биледи: джерде теблерикле аны,
Адам кюрерикди, боран да сюрлюкдю.
Джангыз чанала бла, джаякъла бла уча
сабийле,
Къууаныб, берликле анга махтау.
Джазгъыда чыгъарыкъ, чагъарыкъ ёсюмле
да,
Ол ёсюмлеге къайгъыргъан адамла да,
Джангы къарда ыз тюзетген уучула да –
Бары да разылла къаргъа.
Джангыз кечге къалгъан джолоучу,
Ауушладан ётерге керекли джолоучу,
Ол да – Кёкден эннген къаргъа джукъ
айтыргъа базмай –
Кеси кесине чамланады.
Ким къыйналыр, ким къууаныр къардан –
Ала кеслерине этелле сагъыш,
Сюймейле аман болурун къыш –
Джангыз алагъа игиси болсун,
Къалгъан бары – бош.
Таугъа, тюзге, суугъа, тенгизге
Джаугъан къарланы джазыулары – айры,
Джерде, сууда джашагъан джанланы да
Джашаулары, ёмюрлери болгъанча башха.
Алай а, барына да келеди къара кюн –
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да:
Илинмек аджалдан къутулсала да,
Адамгъа, джаныуаргъа, терекге, таб,
ташха да
Къатылады заман.
Башхалагъа бере джашау,
Келген кетеди.
Кетеди кёзден, кёлден да,
Алай а, къалады
Иннетинде, сёзюнде, ишинде, сабийинде,
халкъында...
Ахырзаман къурутурукъду барын.
Андан сора да бир джангы дуния,
Джангы джашау башланныкъ болур.

Быллай сагъышла берелле кёлге
рахатлыкъ, сабырлыкъ.
Алай а, кетмейди тансыкълыкъ-мыдахлыкъ
ауруу –
Бюгюн меннге къардан джукъгъанды ол.
КЁКДЕН КЪАРАЙЛА ЁРЮЗМЕК БЛА САТАНАЙ
Эрни джюрегин джумшатхан
Тиширыуду джангыз.
Кёк буюргъан борчун толтурмаса ол –
Джукъланады Кёкде джулдуз,
Башланады Джерде къазауат.
Сатанай бийче бла Гошаях бийче –
Нарт халкъыбызны намысы-бети.
Тиширыуларыбызгъа алалла юлгю,
Эркишилерибизге да алалла къанат.
Тарихде, ангыда, эсде,
Акъ сёзде, хапарда, джырда,
Къалалада, тёнгертги юйледе,
Бюгюннгю таулу юйледе да
Джашайла ала.
Ол бийчелени башха халкълагъа берирге
кюрешген,
Ёзден халкъыбызны да мал сюрюуча
кёргюзтюрге кюрешген,
Кеслерин а – тарихчи, джазыучу этиб
сёлешген
Къулла, къарауашла бардыла:
Чыкъсала да ичибизден,
Аллайла тюлдюле бизден,
Ала тюлдюле ёзден.
Къулла, къарауашла
Башларына азат болгъан кюнден
Башларгъа излейле бютеу халкъны
тарихин да.
Ант таякъны тюбю бла ётюб,
Къарачайгъа тышындан къошулгъанла да,
Антларын бузуб, энди Къарачайгъа
къаршчы кюрешелле.
Кеслери бизге къошулгъан кюнден
Башларгъа излейле ала да Къарачайны
ауалын.
Ёзденлеге, бийлеге дерт тутхан къулла
да,
Бирер джерден къачыб келиб, бизге алай
къошулгъанла да,
Кеслерине «къарачайлыбыз» дерге
унамагъанла бары да –
Халкъны, джуртну сатаргъа кюрешгенле
Кеслерин санайдыла кимге?
Къайдан келген эсегиз – барыгъыз ары,
Къайсы халкъданбыз дей эсегиз –
къошулугъуз анга,
Кимге къуллукъ эте эсегиз – болугъуз
аны бла,
Къарачай бла кюрешгенни уа – къоюгъуз,
Боллукъду халкъны бети бла, тёзюмю бла
да ойнагъаныгъыз.
Эски халкъды, нарт-алан ёзден халкъды
Къарачай,
Аны джолун джарытады джулдуз, Ай.
Кёкден къарайла Ёрюзмек бла Сатанай:
Эмегенлени, къызыл фукланы
туудукъларындан айырылмай,
Къулла бла, амантишле бла да арасын
айырмай,
Халкъ да, Эл да болаллыкъ тюлдю
Къарачай.
БЫЛАЙДА БИР БАШХА ХАЛКЪ ДЖАШАГЪАНДЫ...
Ма былайда бир башха халкъ джашагъанды
–
Тау, суу, джер атла къалгъанла андан,
Кеси уа эриб бошагъанды –
Бир адам да къалмагъанды андан.
Джер джарылыб, от чачылгъанында да,
Тау эриб, юсюне къуюлгъанында да,
Джукъгъан ауруула, эминала
къыргъанларында да,
Душманла эки кере Джуртундан
сюргенлеринде да,
Халкъ тюб болуб къалмай, бюгюнлеге
джетгенди,
Джуртуна къайытыб, джангыдан
тирилгенди,
Сыйрат кёпюрден ары да, бери да ётгенди,
Джандет джуртунда анга не болуб
къалгъанды энди?
Болуб а не болгъанды –
Кеси кесин къурутханды ол,
Динин, тилин, адетин унутханды ол,
Башханы динин, тилин, къылыгъын
алгъанды ол.
Игини амандан айырмай,
Халалны харамдан айырмай,
Дуния малгъа бургъанды эсин,
Хаулеге, ичкиге хорлатханды кесин.
Къыйынлыкъгъа къалгъанды башы,
Аракъы бла тонгуз эт – ичкиси-ашы.
Къарт-джаш, эркиши-тиширыу
Айырылмай, ичелле бирден,
Джийиргеннген джокъду харамдан,
кирден.
Бузулгъан, джоюлгъан уллу халкъ, уулу
халкъ
Сауутсуз-сабасыз джыкъгъанды,
джутханды аны –
Ичкичилик бла, хаулелик бла
къурутханды аны.
...Бу джандет джуртха джер-суу кёре
келгенлеге
Джол уста айтады хапар:
– Ма былайда бир башха халкъ
джашагъанды –
Тау, суу, джер атла къалгъанла андан,
Кеси уа эригенди, тас болгъанды,
къуругъанды,
Бир адам да къалмагъанды андан.
ДЖАНДЕТ БАЧХАНЫ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ
Кямарынг, тюйменг да сары алтындан –
Сен келдинг, келгенча къач.
Джаз, джай къалтырай къойнунда,
Бишген табигъат юйюме кирди.
Сыртны энгишге юркген джылкъыча,
Чачынг сыртынга тёгюлдю алай.
Эки Кюнча къарагъан эки кёзюме
Къарадыла
Мени ючюн толгъан эки чыммакъ Ай.
Бачхада, арбазда, юйде да
Бишген кёгетлени тылпыулары.
Джазны, джайны да кеслеринде тутхан
Ой ол бишген кёгетлени татыулары.
Джандет бачха, алма-терек бачха,
Кёгетингден бюгюн «бисмилля» этдим.
Бу тюнюммюдю, тюшюммюдю.
Быллай насыбха тыйыншлымамы керти?
...Тыйыншлы болмазем. Тыйыншлы болсам
Бюгюн да джашарек бирге.
Сен джашагъан джуртдан, элден, тийреден
Уялгъандан кетгенме къачыб.
Былайы шималды,джыл узуну къышды –
Джаз, джай, къач деген джокъду мында.
Джазым, джайым, къачым да къалгъанла
Джуртда...
Буз тенгизни джырыб баргъан кеме,
Нек къарайма ызынгдан сени?
Нек къарайды сеннге кёзюм7
БИЛМЕГЕНЛИКГЕ БИЗ
Кёкню кёз джашы – тенгиз,
Нечик ачыса, тузлуса сен.
Биз – джердегиле – билмегенликге,
Кёкню да кёб болур къайгъысы, джарсыуу.
Аны кесине кёре болур къайгъысы,
джарсыуу.
КЁЗЛЕ-ТЕРЕЗЕЛЕ
Адамла кирир ючюн, чыгъар ючюн,
Салынады юйге эшик.
Терезе да салынады юйге,
Кюн, Ай джарыгъын иер ючюн.
Юйюмю эшигине салмайма кирит,
Билмесем да ким келлигин кириб.
Терезени да иймейме джабыуун,
Билсем да орамда баргъанланы
къарарыкъларын.
Терезеден киреди джарыкъ,
Терезеден урады джарыкъ.
Юйюмю терезеси ачыкъды Кёкге,
Тиеди Кюн, Ай юйге, джюрекге.
Терезеден тийгенча Кюн, Ай,
Къонакъ да кирир эшикден алай.
Аманла болсала да кёб,
Игилик сакълайды джюрек.
Джюрекни терезелери кёзле –
Ала да дуниягъа ачыкъ.
Аладан тёгюледи джарыкъ.
Ала болсала уа джабыкъ –
Ол заманда дуния къарангы.
Ачыкъды дуниягъа кёлюм.
Анга къарарыкъ тюлдю ёлюм –
Джумарыкъды кёзюмю ол,
Тыярыкъды сёзюмю ол.
Ары дери джашаб къалайыкъ,
Дуния ариулугъун кёрюб къалайыкъ.
Дуниягъа ачыкъ турсунла кёзле,
Джабылмасынла эшик, терезе.
АДАМНЫ ДЖОЛУ, ДЖАЗЫУУ ДА – СЁЗДЕ
Олжас СУЛЕЙМЕНОВгъа
Къыркъ джылда кимге келгенди Къуран,
Кимге – «Аз и Я».
Суу эски ызына къайытады:
Джангырады Евразия.
Ит иесин танымагъан сагъатда,
Адамгъа Тейрисин танытхан да бар.
Мен – Тейри адамы – къарайма ауалгъа:
Белгиден-Сёзден башланады Адам.
Кёкге къарай, джулдузлагъа узала,
Адам аякъ юсюне сюелгенди,
Кюн таякъча, элибча тюзелгенди –
Къара таныгъан кюнюнден башланады
Адам.
Эниклей табигъатны
Тилленнгенди адам улу.
Тауушдан-белгиден-тамгъадан кёче Сёзге
Тюрленнгенди адам улу.
Адам сёзню, Сёз да адамны –
Бир-бирин джаратханла ала.
Мурулдагъандан, кёз бла, бармакъ бла
сёлешгенден къутулуб,
Адам джазыуун джаза тебрегенди кеси.
Мен да кюндюз Кюнню ызындан бардым,
Кече уа – Айны.
Тамгъаларында Адурхайны,
Будиянны, Наурузну эмда Трамны
Кёреме джулдузну, Айны.
Китаб ачханча ачама Къарачайны:
Къара – джети къат магъанасы Аны.
Кёкден башланады джол,
Кёкге да къайтарады ол.
Кёкдеди биз джашагъан Джер.
Не бек кюрешсек да биз,
Кёкден айырылыргъа джокъду мадар.
Джер ауруулагъа да Кёкдеди дарман,
Джер соруулагъа да Кёкдеди джууаб.
Джер джолу адамны башланады
белгиден-Сёзден.
Ол кетгенча кёрюнсе да кёзден эмда
кёлден,
Бир кераматлы чыгъад да ичибизден,
Ачады бизге джангыдан аны:
Сёзде джашыныбды джолу Адамны,
Сёзде джазылыбды джазыуу Адамны.
Къыйынлыгъыбыз бизни –
Тюз окъуй, ангылай, джаза билмейбиз
Сёзню.
Алай а, бир кераматлы чыгъад да
ичибизден
Таша магъанасын, керти магъанасын
ачады Сёзню –
Хакъ джолгъа къайтарады бизни.
Адам улугъа къайытады джаз –
Ачылады Кёк, энеди джарыкъ, келеди ауаз:
Къара таны – джай аны –
Тарихинги, джазыуунгу да джаз.
КИТАБХА КЪАЙЫТЫР АДАМ
Азан къычыргъанча джазама назму,
Назму айтханча къычырама азан.
Аллахдан эселе илхам, фахму –
Тынгылар, эшитир, тюшюнюр озгъан.
Китабха къайытыр Адам.
СЕЙИР ТЮЛМЮДЮ?
«Хар элде бир баш, Къарачайда хар ким
баш» дейдиле. Бизде киши кишиге
тынгыларгъа унамайды, бир-бирине
бойсуннган джокъду – хар ким кесин эм
башха, эм акъыллыгъа санайды. Ахыры –
бирикмеклик да джокъ, хорлам да джокъ,
къраллыкъ да джокъ, эгеменлик
(суверенитет, независимость) да джокъ.
Талай нарт сёз эсиме тюшеди:
1. Эгемен деген эмегенни да хорлар. 2.
Джети башлы эгеменни бир башлы эмеген
хорлар. 3. Бир башлы эгемен джети башлы
эмегенни да хорлар. 4. Эмеген эгемен
болгъандан, эгемен да эмеген
болгъандан, Аллах сен сакъла.
Быллай акъылман нарт сёзлени джаратхан
Халкъ бир иннетли болуб, Хакъ ючюн –
Эркинлик, Тюзлюк ючюн, тили, джурту,
къраллыгъы, эгеменлиги ючюн
кюрешмегени сейир тюлмюдю?
АКЪ СЁЗ
Алгъа джарыгъы келди,
Ызы бла тауушу.
Кёк джашнагъан, кюкюреген тюл эди ол –
Башха тюрлю эди аны джарыгъы, тауушу.
Башха дуниядан, таша дуниядан келе эди
ол –
Джети къат Кёкденми, джюрекденми –
Билмейме, къайдан эди ол,
Джолу уа – джюрекге эди.
Санынгы дженгил этген,
Къанынгы таза этген,
Кёлюнгю иги этген,
Джаяуну атлы этген,
Къанатла битдирген,
Учургъан-учундургъан,
Джашаргъа кёллендирген,
Игиликге, Кертиге, Тюзлюкге
тырмашдыргъан
Аллай кючю бар эди аны.
Не эди ол? –
Сёз эди ол. Акъ Сёз. Хакъ Сёз.
МИНГИ ТАУ НЕ ЭТЕДИ, КЪАЛАЙДЫ?
Шималдан айланса джел,
Тенгизден айланса джел,
Шимал тенгизден айланса джел –
Кюн не бек тийиб турса да,
Не джылы кийиниб турсанг да,
Сууукъ ийириб тебрейди.
Мында джай, къыш деб джокъду –
Джел къайданды, андады иш:
Къыбыладан эсе – джай,
Шималдан эсе – къыш.
«Кюн ашхы болсун» дер орнуна,
«Джол болсун» дер орнуна,
«Джел къыбыладан урсун» дейле мында.
Мен а джуртдача сорама
«Минги Тау кёрюнемиди?» деб,
«Минги Тауну кёремисиз?» деб.
Ачыкъ эсе ол –
Чууакъ болур Кюн,
Джарыкъ болур кёл.
Ким тенгизге,
Ким Шималгъа,
Ким къыбылагъа,
Ким чыгъышха,
Ким батыгъа къарайды.
Мен а – Минги Таугъа.
Кюнню кюзгюсюдю ол.
Халкъымы, Джуртуму белгисиди ол.
Сорама: Не этеди Минги Тау?
Къалайды Минги Тау?
Ачыкъмыды, кёрюнемиди?
Минги Тауну кёремисиз?
С. Р. Б.
Сен мени джюрегиме тынглагъаненг,
Сен мени джюрегими англагъаненг,
Назмуму-кёлюмю англагъаненг –
Да нек болмады да джазыу?
Сен да разы, Кёк да разы,
Ангы да разы, джюрек да разы,
Сора нек болмады джазыу?
Аны уа, шайыр, кесинге сор.
Мен джазгъанча назму, сен джазгъанча
дарман,
Джазыуну да алай джазаргъа болуред
керек.
Озуб кетген джаздача, джайдача,
Энди ёмюрде алай урурму джюрек?
Кюремейим гюнахны Кёкге –
Адам джазыуун джазады кеси.
Джангыз, тынгы-тынчлыкъ бермей
джюрекге,
Быллай бир джылны нек къыйнайды эсим?
Акъ чакъгъан терекле къала джагъада,
Акъ кийген къызла къарай джагъадан,
Айырыла, узая барама аладан –
Къайыгъымы алыб барады суу.
Заман къобаны алыб барады мени,
Тохтаргъа, сабыр болургъа да бермей
мадар.
Джазмай къойгъан джазыуум, тыялмай
мени,
Ызымдан къарайды джагъадан.
Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында
Чыммакъ акъ чакъгъан бир къыз,
Гошаях бийчеге ушаш бир къыз,
Джыламугъу къара ташны джара,
Ызымдан къараб, къол булгъай турады...
Ол – джазылмай къалгъан джазыуум мени,
Кетмезлик къайгъым, джарсыуум мени.
Неди Кёкге бизни джарсыуубуз?
Бошуна чамландырмайыкъ Кёкню.
Джазмай къойгъан джазыуубуз –
Олду кюйдюрген, ёлтюрген да бизни.
НЕ НАСЫБЛЫ АДАММА МЕН
Халкъыбызны, Джуртубузну белгисиди
Минги Тау:
Байрагъыбыз, мухурубуз, орайдабыз да –
ол.
Аны буз сюммеклерин эмиб, айныгъанды
Къара-Шауай,
Андан келген сууладан ичиб, къарыу
алабыз биз да.
Минги Тауну башында къылгъанма намаз –
Ол эм насыблы кюнюм болгъанды мени.
Аны башындан къараб этгенме ант
Халкъым, Джуртум ючюн джашаргъа,
ёлюрге.
Бу уллулукъ, мийиклик, тазалыкъ
Джууукълашдыргъанды мени
Кёкге-Тейриге.
Джаханимге тыйыншлыланы джандет
джуртума къоймам,
Джандет джуртумда къоймам амантишлени
да.
Тейри адамы – бизге Кёк атагъан ат.
Тейри адамы! – этеме ант
Бу Акъ таугъа къоймазгъа къараланы,
Минги Тауду минги этген таулуланы.
Къыйын, къанлы ёмюрлени узагъына
Минги Тауну этегине къысылыб
сакъланнганды халкъым.
Аны сууу, тереги, ташы,
Аны джери, хауасы, кийиги
Инджитмей джашата келгенле бизни.
Халкъым да Тауун душмандан сакълай,
Минги атха тыйыншлы болгъанды.
Керти Минги таулула эсек биз,
Тейри халкъы, Тейри адамлары эсек биз –
Джуртну да, Халкъны да сакъларбыз.
Ууакъ къайгъыладан къутулуб,
Минги Тауну башындан къарайма:
Халкъым, Джуртум, джолум да кёрюнелле
ачыкъ.
Не насыблы адамма мен:
Диним, тилим бар,
Халкъым, Джуртум бар.
Ала ючюн ишлеген, сермешген да,
Ала ючюн джашагъан, ёлген да,
Къууанчды меннге:
Не насыблы адамма мен!
КЪАНАТЛАРЫМ МЕНИ
Акъ сёз бла Къара сёзню арасында
Джашил ырджы – сыйрат кёпюр кибик.
Ол ырджыда барама, сыйрат кёпюрде
кибик:
Олду мени джолум.
Бир Акъ сёзню, бир Къара сёзню
къучакълай,
Барама. Эки джанымда – эки тиширыу:
Къара сёз – юй бийчем мени,
Акъ сёз да – тос къатыным.
Алалла меннге джандет, джаханим да.
Бир-бирине кюндешлик этиб,
Бир-бири бла джарашмай,
Мени да къыйнайла ала.
Алай болса да, къанатларымла ала мени.
Бир къанатым – акъ, бир къанатым –
къара;
Бир къанатым Джерге тие,
Бир къанатым джулдузлагъа тие,
Учама.
Акъ сёз бла Къара сёз – къанатларым
мени.
АКЪ СЁЗГЕ КИРЕМЕ
Акъ сёзге таянама,
Къара ташха таяннган кибик.
Сизге да ийнанама,
Сёзге ийнаннган кибик.
Акъ сёзге киреме,
Къара суугъа кирген кибик.
Кесими джууама
Ёлюкню джуугъан кибик.
Акъ сёзге киреме,
Кебиннге кирген кибик.
Болама,
Башха дунияны кёрген кибик.
Акъ сёзге келеме
Аллахны аллына келген кибик.
Кесими кёреме
Ёлюб тирилген кибик.
Акъ сёзге киреме
Къара джерге кирген кибик.
Сора андан чыгъама
Кырдык чыкъгъан кибик.
Акъ сёзге киреме
Джандетге кирген кибик,
Сора андан чыгъама
Джандетден чыкъгъан кибик.
Акъ сёзге киреме
Бычакъ къынына кибик.
Сора андан чыгъама
Бычакъ къынындан кибик.
Акъ сёзге киреме
Отоугъа кирген кибик,
Дагъыда болама
Бир джангы къызгъа термилген кибик.
Акъ сёзге киреме
Къара кюн меннге келмез ючюн.
Акъ сёзде къалама
Ёмюрде да ёлмез ючюн.
ТАБЫНЫГЪЫЗ ТАШХА, ТЕРЕКГЕ
Алгъын джашаудан, ёлюмден да
къоркъмаем,
Энди джашаудан, ёлюмден да къоркъама.
Къая Ташха сукъланыб къарайма,
Ташда Терекге да къарайма сукъланыб.
Адамда болмагъан бир сабырлыкъ барды
алада.
Меннге да кёчер эсе уа ол сабырлыкъ. –
Къанатлыланы илгендириб, учура,
Ёрлеб, терек бутакъгъа олтурама.
Джангыз, аргъы бутакъда бир къанатлы,
Учаргъа, къалыргъа да билмей,
Бир кёзю менде, бир Кёзю да Кёкде,
Къанатлана, силкине турады.
Мени джаныма ушайды ол.
Мени джаным да тёнгегимде
Алай силкине, къанатлана турады...
Къоркъуу кючлейди джюрегими:
Бу къанатлы учар учмаз,
Джаным да чыгъыб кетерикча кёреме.
Учма,- дейме,- къанатлыгъа,
Артмагъымда азыгъым, сууум да барды.
Гырджынны, сууну да эки тенг этеме.
Къарама меннге сескекли, ишекли.
Кёк да, Джер да тарталла бизни,
Джангыз, Кёк, Джер да керекмилле бизге?
Кёкде да тюл, Джерде да тюл,
Ташда, Терекде игиди бизге.
Ашыгъады суу да тенгизге,
Бизге уа игиди Ташда, Терекде.
Бир сабырлыкъ барды Ташда, Терекде.
Сюркелгенледе, джюрюгенледе,
джюзгенледе, учханлада
Джокъду аллай рахатлыкъ, сабырлыкъ.
Ол сабырлыкъ кёчеди, джугъады меннге
да.
Бурул,- дейме,- тёнгегим, Ташха,
Бурул,- дейме, джаным, Терекге.
Къанатлы сёзюм, сен да – башынга бош:
Сюйсенг адамлагъа, сюйсенг
къанатлылагъа къошул.
Къоркъмайма джашаргъа, ёлюрге да.
Ташды, Терекди тёнгегим, джаным.
Къанатлыла да юсюме къона тебрегенле,
Табыныгъыз, адамла, Ташха, Терекге.
АМАЛСЫЗ СЁЗ
Аллах бермесе не этеригенг?
Аллах бергенин алмай къоймаз.
Не этгенин Аллах биледи,
Аны ангыла да, джюрегинги бас.
НАМАЗ, НАЗМУ ЭМДА ТАБИГЪАТ
Джюрекге от тюшгенди.
Аны джукълаталлыкъ джокъду бир джан.
Быллай кюн болушхан меннге,
Хар къуру да болушхан меннге –
Суу, назму эмда намаз.
Ала алалла мени къайгъымы,
Кёлюме берелле рахатлыкъ,
Джаныма берелле сабырлыкъ –
Кюйюб баргъан джюрекге болалла себеб.
Адамла джаргъан джюрегиме
Табигъат болады балхам.
Халкъымдан суууса, чыкъса да кёлюм,
Джуртум эс табдырады меннге.
Тауладан, сууладан, агъачдан
Бир сериуюнлюк келеди джюрекге.
Айырма, Аллах, адамны, халкъны
джуртундан-къууанчдан –
Умут бла къарайма Кёкге.
Кябаны къара ташына баш ургъанда да,
Къарачайны Къадау Ташы тюше эди эсиме.
Файгъамбарны таууну башына чыкъгъанда
да,
Минги Тау кёрюне эди кёзюме.
Джуртум, топрагъым тартады кесине,
Джашил нюрде агъарады Кавказ.
Табигъатны, джанланы джаратхан
Къудуретге
Этеме назму, къылама намаз.
Иги-аман, мийик-алаша эселе да,
Башха халкъым, башха джуртум джокъду
мени.
Ала ючюн кюрешгенден, сермешгенден
башха,
Иннетим, муратым, джолум да джокъду
мени.

Джанады, кюеди, джарылады джюрек –
Бир Муссагъа бир фыргъауун табылад.
Алай а джюрекге берелле сабырлыкъ
Намаз, назму эмда табигъат.
ЁМЮРГЕ ТЕНГ БОЛГЪАН БИР ТАКЪЫЙКЪА
Келесе.
Сени къалай сакълагъанымы билесе.
Учагъынгы кёреме Кёкде –
Ол Буракъча кёрюнеди меннге.
Къучагъымы джайыб, сюелеме Джерде.
Сен тюшгенча Кёкден,
Мен чыкъгъанча Джерден
Кёрюнееед къачан да алай.
Келесе тюшюб Кёкден,
Сюелеме къараб Джерден.
Джангыз сени бла бирге
Кёлтюрюллюкме мен да ёрге.
Тюберигибизден да бек
Айырыллыгъыбызгъа этеме сагъыш:
Учакъдан – къучакъгъа, къучакъдан
–учакъгъа...
Бизники – ёмюрге тенг бир такъыйкъа,
Джашаугъа, ёлюмге да тенг бир
такъыйкъа.
ТИЛНИ ТИЛИМЕ МЕН
1
Тилни тилиме Мен.
Телиме мен – кесими джокъду акъылым:
Тил – ауалым, джашауум эмда ахырым.
Ана тилимди джер джуртум да мени,
Кёгюм, джан джуртум да – олду.
Джазыууму джазгъан да – олду,
Мени Адам этген да – олду.
Сёздю джаратхан мени.
Сёздю джашатхан мени.
Ёлтюрген да сёздю,
Тирилтген да сёздю.
Сёздю мени Тейрим.
Мен аны келечисиме.
Тилни тилиме мен.
Ол буюргъанны айтама джангыз.
Кеси джанымдан къурамайма джукъ.
Тилни тилиме Мен.
2
Назмучума мен.
Назму учума, назму ууучума, назму
уучума, назму учуучума –
Назму къанатлыма мен.
3
Сёзден башланнганды Адам.
Тил тамадады халкъдан, къралдан,
джуртдан да.
Алгъа сёзню кёлеккеси тюшгенди Джерге,
Кюн, Ай джарыгъыча.
Кюн, Ай тамгъала-белгиле
Тилленнгенле артда.
Кёк тилленнгенди Джерде.
Кёк джашыныбды Сёзде.
Сёз – Тейриди.
4
Джуртсуз, къраллыкъсыз къалгъан да
Джуртун, къраллыгъын да табаргъа,
къайтарыргъа боллукъду.
Тилин тас этсе уа халкъ –
Ол ёлюмдю анга.
Халкъны джаны – тилиди, сёзюдю.
Ол аны Кёгюдю, Тейрисиди.
Сёзюнден, тилинден айырылса халкъ –
Имандан чыгъады – болады талкъ.
Сёзню ызындан бара джууукълашабыз
Кертиге.
Таша, туру дунияланы да, кетгенни,
келликни да ачхычыды ол.
Тилин сакълаялмагъан динин да
сакълаяллыкъ тюлдю.
Сёз – Аллахданды, Аллахды, Аллаххады.
Сёзюнден (Сёзден) чыкъмагъан,
Сёзюне (Сёзге) керти болгъан,
Сёзюне (Сёзге) бойсуннган, Ол айтханны
этген,
Сёзюн (Сёзню) сыйлагъан, сакълагъан –
Джангыз ол халкъ –
Къутхарлыкъды, къутхараллыкъды кесин
ёлюмден.
АКЪ ДУНИЯГЪА КЪОШУЛГЪАНМА МЕН
Бу акъ, таза, сууукъ дуния да
Кесича сакълайды сыйын.
Шималны къызын эритген да,
Бузун эритгенча, къыйын.
Бузу да буз, къызы да – буз.
Бузча джылтырайды Кёгюнде да джулдуз.