Тейри Адамы - 04

Къараб турама баргъан халкъгъа.
Тапчан тюбюнден чыгъыб бир акъ кишдик
Тобукъларыма минеди секириб.
Башын, бойнун ышыйды меннге –
Сыларымы, ариу айтырымы сакълайды.
Аны сюрюб келген бир къара ит да,
Не этерге билмей, арлакъдан къарайды.
Итни да чакъырама къатыма.
Эки юйсюз, кюнсюз джанны алыб,
Элде юйюме къайытама шахардан.
Сен разы болмай къарайса алагъа.
Сени да алай келтиргеними
Унутубму къойгъанса сен?

Киштик макъырады, ит юреди,
Къатын джылайды,
Мен а – кюлеме.
Кишиге керек болмагъан юч джанны
Юйюме джыйгъанма.
Аланы, кесими да
Къутхаргъанма джангызлыкъдан.
Билмейме, энди джол
Не алыб къайытырымы шахардан.
Шахарда адамланы барын
Элге къайтарырым келеди.
Макъырады киштик, чабады ит,
Джылайды къатын.
Мен а – кюлеме. Билеме,

Хакъ Поэти болгъаным бла къалмай,
Джан къутхарыучу да болала эсем,
Сора, эм насыблы адамма мен,
Къыямат кюнден да къоркъмазча болама.
КЮЧ ДЖЫЯ ТУРАДЫ КЪАРАЧАЙ
Минги Таулу мийик джуртум мени,
Сен джууукъса Ай бла джулдузгъа.
Кёб палах кёрген къыйынлы халкъым мени,
Сен узакъса Ай бла джулдуздан.
Къыйынлыкъла аны ючюн джокълайла
сени...
Хакъ джолда барсанг эди сен,
Аллах буюргъанча джашасанг эди сен –
Сюрюлмез эдинг Джуртунгдан,
Джуртунгда да кёрмез эдинг къыйынлыкъ.
Минги Таулу мийик джуртум мени,
Тыйыншлы кёрюб,
Ата-бабалагъа бергенди Аллах сени.
Биз а – ол нарт тулпарланы туудукълары
–
Тыйыншлыбызмы мийик Джуртха, таулагъа?
Джуртну кючлете эсек джаулагъа,
Сауут-саба бла тюбемей эсек алагъа –
Не айтыргъа боллукъду бизлеге?
Къаны-джаны Къарачай болгъан,
Дини-иманы Джулдуз, Ай болгъан,
Байрагъы кёк-акъ-джашил болгъан,
Хакъ ючюн къалай турмаз ёрге,
Халкъ-Джурт ючюн къалай турмаз ёрге?
Джуртубузну кючлейле душманла-джаула,
Алагъа джол уста – амантишле, къулла.
Джол ача мурдарлыкъгъа, тоноугъа,
Къарачай болмагъанла тюшелле оноугъа.
Кюрешелле ала Къарачайны тонаб, сатыб,
ёлтюрюб,
Кюрешелле динин, тилин, намысын да
кетериб.
Кюрешелле Къарачайны тарих эсин,
миллет ангысын кетериб,
Кюрешелле тёппесин, тамырын да кесиб
Къарачайны.
Къысылмасакъ ышыгъына джулдуз бла
Айны,
«Хакъ» деб, биригиб, турмасакъ ёрге,
Джуртубуз къаллыкъды душманлагъа,
къуллагъа,
Кесибиз да къул боллукъбуз алагъа.
Кёрюнде тынгысызды Къарча:
«Не этеди,- дейди,- Къарачай?
Къылычы къолундамыды, башындамыды
бёркю?
Алгъынчамыды саулугъу, кючю?
Саумудула керти бийле, ёзденле?
Бизникимилле мийик таула, ёзенле?
Тюзлерибизни уа къайтаргъанмысыз
артха?
Минги таулула боламылла таулучукъла?».
Мен джууаб этеме Къарчагъа:
«Чамландыргъанбыз джулдуз бла Айны.
Къарачай болмагъанлагъа кючлетгенбиз
Къарачайны.
Ычхыннганла оноугъа-тоноугъа ала,
Халкъдан-Джуртдан да бошайдыла ала..
Аман хансча джайылгъандыла ала,
Керти къарачайлыла болгъандыла аз.
Бу барыудан барыб турсакъ биз –
Къарачай атлы Халкъ, Джурт да къалмаз».
Къарайды Кёкден Ай бла джулдуз.
Минги тауну ичи – от, тышы уа – буз.
Къарачай джюрекге-кёкюрекге ушайды ол.
Къан-булкъан турады къайнай.
Кёкден къарайды джулдуз бла Ай.
Кёрден къарайды сагъайыб Къарча.
Булкъанча тёгюлюрге, кюртча юзюлюрге
Хазырлана, кюч джыяды Къарачай.
ХАЛКЪЫМ-ДЖУРТУМ – ТЮНЮМДЕ, ТЮШЮМДЕ
Кёкде кёрюнсе джулдуз бла Ай,
Эсиме тюшеди Малкъар-Къарачай.
Джерни агъарта, джауса къар,
Кёзюме кёрюнеди Къарачай-Малкъар.
Ай бла джулдуз – белгиси диними,
Акъ Минги Тау – белгиси джуртуму.
Соргъаннга – танытыр ючюн халкъымы,
Сурат этиб кёргюзтеме аланы.
Минги Тау – тауумду, джуртумду,
белгимди,
Кераматды – дуниягъа танытхан бизни.
Ол тазалыкъды, мийикликди, уллулукъду,
Дайым ёрге къаратхан бизни.
Байрагъыбызны къурагъан бояула –
Кёк, акъ, джашил.
Сен аны бил, дуниягъа баямла,
Билсинле узакъ-джууукъ, алим эм джахил.
Акъ Минги Тау, башында – джулдузу, Айы...
Мухурлу, тамгъалы
Малкъарым-Къарачайым.
Сизсиз белгим, байрагъым, орайдам,
Къайры барсам да, къарасам да къайдан.
Кём-кёк Кёкде джулдуз бла Ай,
Эки башлы Минги Тау – аны тюбюнде.
Джашил этегинде Малкъар-Къарачай...
Халкъым-Джуртум – тюшюмде, тюнюмде.
Кёкде – джулдуз бла Ай,
Джерде – Малкъар-Къарачай.
Мен аладан ала къарыу, тюзете джолуму,
Къатышхан дунияда да шашмай, барама
джашай.
КИМ БЛА БОЛАЙЫКЪ?
1
«Ким бла болайыкъ?»-
Чайкъалады адам, чайкъалады халкъ:
«Орус бламы болайыкъ, Тюрк бламы
болайыкъ,
Чыгъыш бламы болайыкъ, Баты бламы
болайыкъ,
Шаркъ бламы болайыкъ, Гъарб бламы
болайыкъ?».
«Арымы къошулайыкъ, берими
къошулайыкъ?
Аны бламы болайыкъ, муну бламы
болайыкъ?
Къара кючлюдю – къара бла болайыкъ.
Акъ дженгеди – акъ бла болайыкъ.
Сары кёбдю – сары бла болайыкъ.
Къызылла хорлайла – ала бла болайыкъ».
Къауум-къауум болуб,
Тарталла бир-бирин ары бла бери.
Джангыз бири: «Джамагъат,
Хакъ бла болайыкъ»,- демейди.
Хакъ бла болургъа излемеген халкъ –
Башхалагъа болады такъмакъ,
Кеси кесине къурады асмакъ,
Кеси кесине къазады уру,
Эки дуниядан да къалады къуру.
Хакъ бла болургъа излемеген халкъ,
Болады тюб, болады талкъ.
2
Эки минг джылдан джуртларына
къайыталдыла чууутлула,
Тюб болгъан къралларын да джангыдан
къурадыла ала,
Ёлген тиллерин да тирилтдиле ызына.
Биз а,
Сау тилибизни турабыз ёлтюре,
Джуртубузну да тонатабыз, сатабыз
башхалагъа.
Бурун къралыбызны къурагъан къой,
Къарачай областыбызны да
къайтарталмай, къураялмай,
Кеси кесибизни тюб эте барабыз.
Диним деб, турмагъан ёрге,
Тилим деб, турмагъан ёрге,
Джуртум деб, турмагъан ёрге,
Не этерикди тюшмейин кёрге?!
Къарачай халкъым!
Джукълама, джукъланма, уян.
Кеси кесинги ёлтюрюрге
Аллахдан, адамдан да уял.
Тыш душманлагъа кесинги хорлатмазса.
Кеси кесинге болсанг а душман,
Кеси кесинге къазсанг а уру –
Джаула къууаныб атарла ары.
Уян, халкъым.
TO BE, OR NOT TO BE
Сен болсанг да оноучу, малчы, алим,
назмучу,
Сен болсанг да къул, ёзден, бий,
Бир соруу аллыкъды тамагъынгдан
(Къутулсанг да къалгъанладан):
To be, or not to be.
Бу сорууну джокъду башы не тюбю,
Ауалы, ахыры да джокъду.
Тынгылайма айталмай джукъ да –
Ёлюм да, джашауча, джууукъду –
To be or not to be.
Бизни Кюнден башха да бардыла
джулдузла,
Бизни дуниядан сора да бардыла дунияла.
Къыямат кюн да сакълай болур алда,
Сыйрат кёпюр да сакълай болур алда.
Джангыз бир джан да къутулмазлыкъ
Уллу соруу-сууал сакълай болур алда.
Да сора, не ашыгъыу ары?
Тазаламай кесинги харамдан, гюнахдан,
Тазаламай дунияны харамдан, гюнахдан,
Ары ашыгъыргъа джарамаз, огъай.
Гамлет, ол дуниядан бир хапар ий.
Джокъду джууаб. Къалады соруу:
To be, or not to be.
Сенми боллукъса дуниягъа урлукъ?
Сенми боллукъса джашаугъа къорлукъ?
Файгъамбарла эталмагъаннымы
эталлыкъса,
адамны Адам, сюрюуню Халкъмы
эталлыкъса?
Сен дуниягъа не бераллыкъса,
Сенми къутхарлыкъса дунияны?
Тышынгдан ышар, ичингден кюй:
To be, or not to be.
Огъай, кёлсюзлюк айтдыртхан сёзле,
Келишмезле бизге.
Тёнгек, бюгюлме,
Джюрек, тюнгюлме.
Джашагъан тюл эсе да тынч,
«Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн
Кюреш, сермеш» деб, берилгенди бизге
Келям, къалам эмда къылыч.
Къыйынлыкълагъа келсек да тюбей,
Керти эркишини сёзю бирди – to be.
Джазыугъа да бойсунмазбыз бийди деб.
Джауубуз айтсын «not to be» деб.
«Иги, аман эсе да биз джашагъан юй,
Андан сууумайыкъ,- береме ауаз. –
«Хайт» демесек джарамаз.
Алайсыз, джюрекден кетерге унамаз
Бу соруу:
To be, or not to be.
ДЖАТДАЙНЫ ЭСГЕРЕ
Иймансыз ибилис кърал тутмай, сюрмей,
Маскелери да джан-джанынгдан юрмей,
Джашыртын къабыучу итлери да ызынгдан
келмей,
Джашаргъа чыгъармы бир кюн?
Бизлеге оноу этген кимди, ким?
Акъ къушуму да юшюте, къара къышым
Джууукълаша келеди меннге.
«Тюл эсенг да Къарачайны Къадау Ташы,
«Хайт» де»,- кёл этеди Минги.
Къарайды меннге тазалыкъ, мийиклик,
уллулукъ.
Ары чыгъалсам болурма къутуллукъ.
Не керти болуу этди тюшюм –
Зулмуну ышанына тюшдюм.
Къара кючле келелле ашыгъыш.
Артда къалды джай, аллымда уа – къыш.
Этеме сагъыш:
«Тюзде къалды тюзлюгюм,
Ёлюгюм да къалыр къайда?
Джуртуму тюзюн, ёзенин сыйырыб,
Тюзде-ёзенде къоймай джашаргъа,
Мени, кийикнича, къаягъа, таугъа тыйыб,
Энди былайда тебрегенле атаргъа.
Тобларын, шкокларын да джерлеб,
Келедиле къара кючле ёрлеб.
Чын, саугъа аллыкълары кёрюне
кёзлерине,
Келедиле базыб кеслерине,
Чам эте, кюле, гырылдай,
Алларында ызчы итлери хырылдай.
Акъ таудан къарайма ол къара кючге,
Эркин таудан къарайма ол зулму кючге:
«Тюз болурму, тынч болурму Ата джуртну
Итлеге, амантишлеге къоюб тышына
кёчген?
Огъай, ёлгеним игиди андан эсе.
Халкъда бир эркиши къалгъан эсе,
Къошул меннге. Уруш этейик Халкъ ючюн,
Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн.
Джуртубузну кеслерине солуу джер
этерге,
Бизни да кеслерине къара къул этерге
Кюрешген бу сылыкъ ит джыйын бла,
Сермеше ёлген къалыр бий-ёзден сыйы
бла.
Ханнга-патчахха къул болгъан «ёзден»,
Сени ёзегинг тюлдю бизден.
Къуллагъа къул болгъан «ёзден»,
Джийиргеншли болурму сенден?
Къуллукъ ючюн къул болгъан «ёзден»,
Сынджыргъа, тегенеге тыйыншлыса сен.
Ёлгенинг иги тюлмю эди андан эсе,
Къулгъа къул болуб, бойнунгдан
тагъылгъандан эсе?!
Сени да къанынгда бир къатышынг болуб,
Аны ючюн тебрегенсе къул болуб.
Сен да тюлсе бизден, сен да тюлсе ёзден.
Къул болгъан – къалай болур ёзден?!».
Сакълайма Минги Таугъа таяныб,
Айтама халкъым таба айланыб:
«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.
Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл,
сыйсызлыкъдан.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан
тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.
Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында
рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда
Эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».
Бир адам сюелмеди аны къатына,
Аны ючюн Джатдай турмады артына.
Кёрюндю рухуча Тауну.
Кюрт юзюлдю юсюне джауну.
Алай ёлдю кичи къарнашлары
Ачемезни, Татаркъанны, Умарны.
Миллет джигити Къарачайны-Малкъарны.
Минги Таудан къарайды Минги таулу
Джатдай.
Башында джанады джулдуз бла Ай.
Ол энтда сагъайтады бизни,
Ол энтда айтады бизге:
«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.
Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл,
сыйсызлыкъдан.
Динсиз, намыссыз, тилсиз, джуртсуз
къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан
тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.
Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында
рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда
Эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн,
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».
100 АТЫ КЪАРАЧАЙНЫ
Джюз аты, тахсасы барды Къарачайны.
Токъсан тогъузун табханма аны.
Джюзюнчюсюн а, табалмай къалыб,
Джандет джуртума къайыталмай турама.
Джарыгъында джулдузну, Айны
Кёрсем да тамбласын Къарачайны,
Джюзюнчю керамат ачхыч атын
Табалмай, излеб айланама.
Тюрк дунияда излейме аны,
Муслиман дунияда излейме аны,
Кавказ дунияда излейме аны –
Табалмай, бютюн къыйналама.
Тенгизледен таулагъа дери,
Тауладан джулдузлагъа дери,
Джерде, Кёкде, джюрекде да излейме аны
–
Табалмайма – тауусулады ёмюр.
Джюзюнчю ачхыч атын табыб айтхынчы,
Къарачай джандетни эшиги ачылмаз
меннге.
Бир тюнгюле, бир умут бла тириле,
Табсам, ёлюмсюз боллугъуму да биле,
Джандетге джаным саулай кирлигими да
биле,
Излейме керамат атын Къарачайны.
БУСАГЪАТДА ИШИМ
Эски назмуларымы джангырта,
Узунларын къысхарта,
Осалларын къората,
Джангы джашау берирге излейме алагъа.
Кесими озгъан джашаууму алай
тюрлендирирге
Болмагъандан ары,
Назмуларым бла кюрешеме,
Джанымы алагъа юлешеме.
Эталлыкъ затымы этсем,
Сёзюм менден разы болурча этсем,
Сёзюмден да халкъ разы болурча этсем,
Джашаууму да тюрлендиргеннге
Санарыкъма мен.
ТАЙМАЗ ЮЧЮН
- Аю тырнакъдан таягъым,
Сора нек таяд аягъым?
- Кюн таякъдан болсун таягъынг,
Ол заманда таймаз аягъынг.

ЭСЛЕТИУ
- Тёрт джаным тауду.
- Тёрт санынг сауду.
ЭКИ ДУНИЯ
1
«Я»-гъа джетгинчи «А»-дан
Адам
Кетеди дуниядан...
Деселе да:
«Кёрюне кирмез кёрюрюн кёрмей»,
Бармыды джашагъан
Замансыз, ажымлы ёлмей?

2
Интернет тенгизде сайт айрымканла.
Алада къайнайды джашау –
Ётюрюгю, кертиси да къатыш.
Этеме сагъыш:
Керти джашаугъа къоймай заман,
Кеси къурагъан кёзбау дуниягъа
Кёчюб къалыргъамы башлагъанды адам?
ДЖУРТХА КЪАЙЫТАМА
«Шимал Джол» деген кърал, эл –
Тюлдю, адам салырча кёл:
Кечеси, кюню да – джангур эмда джел.
Джылытмайды Кюн, тийсе да.
Джашасын мында ким сюйсе да,
Мен а, къайытама артха –
Адамлагъа тюл – Джуртха.
Кёзюме кёрюнелле акъбаш таула,
Шоркъулдаб келген чокъуракъ суула.
Суу ичиб, таугъа илиниб баргъан
кийиклеча,
Кёрюнелле нарат терекле да
къабыргъада.
Мен ауушдурмам зем-зем суулагъа
Джуртуму къара сууларын, гара сууларын.
Бизни джуртха айталла джандет деб.
Къоркъама, гюнахыбыз дженгед деб.
Иги джора этерге кюрешсем да мен,
Къысталабыз деб къоркъама джандетден.
Адам айтханын этдиралмайды Хауагъа:
Хауа узалады алмагъа.
Энди Адам да азды, кёбюбюз –
адамчыкълабыз.
Не этсинле алмагъа узалмай хауачыкъла
да.
Айырмай къара, акъ,
Къатышханды халкъ.
Алай болса да, къайытама артха,
Адамчыкълагъа тюл, Джуртха.
Мен кесим Адам болалсам – Хауа табылыр.
Джандет эшиги да бизге ачылыр.
САГЪЫШ ЭТЕ КЪАРАЧАЙГЪА
Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме: Къарачайгъа,
Меннге джашау, ашау да берген,
Меннге тил да, джурт да болгъан,
Меннге ат да, тукъум да берген,
Мени джаратхан, ёсдюрген, айнытхан,
Меннге бешик, къалкъан да болгъан,
Меннге окъуу, билим да берген,
Мени къарачайлы этген,
Ма ол Къарачайгъа
Не бердим, не къошдум мен?
Джырына джырмы къошдум,
Джерине джерми къошдум,
Тилине сёзмю къошдум,
Халкъына адаммы къошдум,
Сыйына сыймы къошдум,
Не къошдум Къарачайгъа?
Джугъуна джукъ къошалмадым эсе да,
Ол берген, билдирген, юретген затланы –
Динни, тилни, джуртну, адетни –
Кюрешдимми сакъларгъа?
Кюрешмедим эсе,
Ичген сууум, солугъан хауам да
Харам болмазламы меннге?
Къаралыб, къаш-баш тюйюб,
Къарагъанча кёрюнеди Минги.
Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме Къарачайгъа.
Не этдим ол джашар ючюн,
Не этдим ол джашнар ючюн?!
ОРАЗАНЫ БИРИНЧИ КЮНЮНДЕ
(13. 09. 2007)
Къарачайды мени тамгъам, эним,
Къарачайды мени Къралым-Элим.
Джуртум, тилим да Къарачайды,
Джаным, тиним да Къарачайды.
Джулдуз бла Ай эмда Къарачай.
Хакъ бла болгъан Халкъ – къалай болур
талкъ?!
Къарачайды мени байрагъым, орайдам.
Къарайла, тынглайла нартла да Узайдан.
Нарт халкъ Къарачай, Нарт джурт
Къарачай!
Къайгъы, къоркъуу джюрекни турса да
талай,
Билеме: Аллах сакъларыкъды сени,
Хакъ джолгъа къайтарлыкъды сени.
Биринчи кюнюнде оразаны
Биринчи тилегим буду Аллахдан:
Къоруула, сакъла Къарачайны,
Къутхар аны къайгъыдан, палахдан.
Душманлагъа аш болмазча эт,
Кеси кесин да ашамазча эт.
Джуртунда къууанч бла джашарча эт,
Къуран бла, Шериат бла джашарча эт.
Разы болгъанча кёрюнеди джулдуз бла Ай.
Джашар, айныр халкъым Къарачай.
Джуртун да сакълар, тилин да сакълар,
Насыб бла, къууанч бла дунияда джашар.

АДАМ
Джаратхан биринчи адамына
Сорады Аллах:
- Адам, не джетмейди сеннге?
- Хауа.
Арадан минг-минг джыл кетиб,
Ахырзаман адамына сорады Аллах:
- Неди джетмеген сеннге?
- Джандет
бла
Хауа.
- Берген джандетими джаханимге бургъан,
Хауаны да бузгъан кесинг тюлмюсе?
Тынгылайды джукъ айталмай адам.
Тынгылайды Аллах да,
Джаратхан джанына къараб.
Джаратхан джаны джандетге тыйыншлы
тюлдю.
Джаханимге урургъа да кёзю къыймайды,
Кёлю бармайды, джазыкъсынады.
Тынгылайды Аллах.
Заман тохтагъанды.
Аламла шум болгъандыла.
Къыямат кюнден,
Аллах адамгъа соруу этген кюнден
Къыйын кюн болурму?
ЁЛЮБ ТИРИЛГЕНМЕ МЕН
Сен не билесе кюймекликден?
Мен ёлеме сюймекликден.
Джокъду дарман.
Сюйгенимди дарман кеси.
Башхадады аны эси –
Олду аман.
Келеди къач.
Болады кеч.
Джетди заман тюшюндюре,
Табигъатны тешиндире.
Чегет джалан. Терек джалан.
Тёгерек къар, сууукъ, боран.
Бёленнгенди джер кебиннге.
Нек къарайса энди меннге?
Джангыз Терекни кёремисе?
Ол да менме – билемисе?
Эшитемисе
Къазакъ бёрюню улугъанын?
Ол бёрю тюлдю – джюрегимди...
Сен не билесе кюймекликден?..
Мен ёлгенме сюймекликден.
Башха да джокъ – тирилтирча,
Къарны, бузну эритирча.
Келеди джаз. Ёледи къыш.
Кюнлю Кёкге учады къуш.
Кебинин ташлайды джер.
Кёгериб башлайды джер.
Джазгъа сау чыкъгъанма мен да.
Къызлагъа къарайма энтда.
Джанкъозлагъа къарайма энтда,
Джулдузлагъа къарайма энтда.
Табигъат сенден кючлюдю,
Табигъат менден кючлюдю.
Ёлюб тирилгенме мен.
Не эте джашайса сен?
ТЁРЕ
(Джырчы Сымайылны мен Москвада
чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан
назмуларынданды бу назму.
1980-чи джыл джазылгъанды.
Сымайылны паспортунда джазылгъаны да,
кеси назмуларында айтханы да – туугъан
джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет
бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны
3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де
ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан
джылына 1885-чи джылны санайды, «кесини
айтханы алай эди» дейди. Аман къыш –
1879-1880 джыллада, Къыйын къыш – 1902-1903
джыллада болгъанды).
Он джыл болгъан сабий эдим
Аман къышда.
Тюк алырча болмасам да
Учхан къушдан,
Ол кюн да
Ётюрюкге, хар терсликге къаршчы эдим.
Тийребизде сабий халкъгъа
Башчы эдим.
Андан бери джюз джыл кетди,
Джюз джыл (!) кетди.
Джашадыммы аллай бирни
Ёлмей керти?
Асраргъа да кюрешдиле
Джаным саулай.
Джырымы да юлешдиле
Джаным саулай.
Башым мени чыммакъ болду,
Джюрегим а – къаралмады.
Тюзню-терсни айырмагъан,
Халал-харам айырмагъан,
Сууаб-гюнах айырмагъан –
Адаммыды, къралмыды?!
«Уллу Аллах, аланы да
Тюзет»,- дедим.
Кёкге къарай, джерге къарай,
Гёзет этдим.
Мен таяндым бир Аллахха,
Бир Аллахха этдим шукур.
Аны кючюнден тюз джашадым,
Кёлюм сынмай, болмай мугур.
Ёлюуню, тирилиуню да
Келдим кёре...
Барды Аллах, бирди Аллах,
Олду – Тёре.
Къой, къояйым къургъакъ сёзню,
Къой, къояйым дуния сёзню.
Не этейим дуа, зикир,
Не тынглайым – келир фикир.
АТА ДЖУРТ бла АНА ТИЛ
Анала ёлген кюн ёлебиз биз,
Ары дери, ёлсек да, саубуз.
Къыйынлыкъ, палах джетсе да бизге,
Ала саулукъда – кёлюбюз тауду.
Ата-ана – бирдиле ала,
Биз, сабийле – эгеч-къарнаш – кёббюз.
Алай а, кетселе атала-анала,
Биз – белинден эки юзюлген чёббюз.
Ёзге, саудан а къалмайбыз ёлюб –
Неди бизге сабырлыкъ берген?
Атала къарайла Ата джуртдан,
Анала къарайла Ана тилден.
Ата-бабала бизге осият, аманат этген
Ата джурт, Ана тил къутхаралла бизни.
Биз аланы къоруулаялсакъ,
сакълаялсакъ,
Бирге джыйыб ангыбызны-эсибизни,
Сора, ёлюмден къутхараллыкъбыз
Бабаланы, аталаны-аналаны, тарихибизни
–
Алай демек – халкъыбызны-кесибизни.
Атала-анала ёлмейле, огъай.
Атала Ата джуртха кёчелле,
Анала Ана тилге кёчелле.
Ата джуртну, Ана тилни сакълай,
Сакълайбыз аталаны, аналаны.
«Джурт – Ата, Тил – Ана» дей,
Багъалатабыз къуру да аланы.

Адам, Халкъ этген алалла бизни.
Аласыз биз боллукъ да тюл эдик,
Аласыз боллукъ да тюлбюз –
Джуртсуз, тилсиз кимбиз, небиз биз?
Ата джуртсуз, Ана тилсиз къалсакъ,
Адам да, халкъ да тюлбюз олсагъатда.
Джурт, тил ючюн кюреше, сермеше турсакъ,
Ёлсек да, кёчерикбиз Ана тилге, Ата
джуртха.
Ата джуртха, Ана тилге кёчгенле,
Джанларын ала ючюн бергенле,
Ёлюмсюзлюк табхандыла ала,
Бизге юлгю болгъандыла ала.
Аталадан къалгъанды Ата джурт,
Аналадан къалгъанды Ана тил.
Ата-Ана дей биле эсек биз,
Сакъларыкъбыз Ата джуртну, Ана тилни.
Ата джурт – Атабызды бизни,
Ана тил – Анабызды бизни.
Ата джуртду – Адам,
Ана тилди – Хауа.
Джандетде джашаргъа излей эсек,
Ата-Ана ючюн, Джурт-Тил ючюн,
Боллукъмуду кюрешмезге, сермешмезге?
КЪАРАЧАЙГЪА КЪЫЧЫРАМА АЗАН
1
Кетгенле кёрюнелле кёзюме,
Келликле кёрюнелле кёзюме –
Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.
Заман барады дженгил-акъырын,
Адам джууукълашдырады ахырын.
Кетгенни, келликни кёреди кёзюм –
Тутулады тилим, сёзюм.
Джууукълаша узакълашады джулдуз бла
Ай.
Къайдады дууа сёз, керамат сёз, аманат
сёз – Къарачай?
Сын ташда кёгереди кырдык.
Ёлген тилде джазама назму.
Тамыры кесилген терекни бутагъы –
Кюрешеме Кёкден тутуб джашаргъа.
Салынама суудан тутуб къаядан.
Джукъланнган джулдузланы уятады
къычырыгъым,
Джаннган джулдузланы джылатады
къычырыгъым.
Къара халкъ а эшитмейди аны.
Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.
Кёреме алда отну, бузну, тузакъны.
Сагъайтыргъа кюрешеме
джууукъну-узакъны.
Англагъан да джокъду сёзюмю.
Джылауун этеме кесими.
2
Сакъланыргъа кюрешмей, тилинде
сёлешмей,
Кеси кесин ёлтюреди халкъ.
Сакъланыргъа кюрешмей, джурту ючюн
сермешмей,
Джаны саудан ёледи халкъ.
Ангысын, санын да ёсдюрюрге кюрешмей,
Ёледи халкъ, кеси кесин ёлтюреди халкъ.
Бир уллу джарагъа бурулгъанды
джюрегим.
Сынча кёрюнеди Ташым-Терегим.
Ёлген халкъны тирилтирге кюреше,
Ёлген тилде джазама назму.
Ёлген тилде джазылгъан назмум –
Кесилген терекде кёгерген бутакъ.
Эшитмейди, тюшюнмейди халкъ.
Саулада сау адам кёрмей,
Ёлгенле бла этеме ушакъ.
Джуртсуз бола тургъанын эслемейди
халкъ,
Тилсиз бола тургъанын эслемейди халкъ
–
Ёле тургъанын эслемейди халкъ.
Джурту, тили ючюн кюрешмейди,
сермешмейди халкъ –
Кюнден кюннге тауусулады, болады талкъ.
Ёле тургъан халкъгъа
Ёле тургъан тилде
Джазама назму, къычырама азан:
Бармыды адам?!
3
Бармыды адам?
Къычырыгъым къайытады артха.
Къайдады халкъ?
Къатышханды къара бла акъ,
Сууаб-гюнах, халал-харам.
«Хакъ» деген да джокъ,
«Халкъ» деген да джокъ.
Джокъду Адам.
Джуртда
Джангыз Терек да джокъду,
Къазакъ бёрю да джокъду –
Джокъду Адам.
Мен кимге къычырама азан?
Сатылады Архыз-Доммай.
Тынгылайды Къарачай.
Сатылады, ташылады Суу, Таш, Терек –
Ала бизге болмагъанча керек.
Къар эртде тюшгенди башлагъа.
Джуртубузну кючлейле башхала.
Къутулалмайбыз ичибизде итибизден,
телибизден,
Чыгъабыз джуртубуздан, динибизден,
тилибизден.
Болурму бизден къыйынлы, насыбсыз бир
халкъ –
Кеси кесин ашай, тонай, ёлтюре тургъан
халкъ?
Ёлген тиллени, халкъланы къабырларында
Айланама дуа эте, къалтырай.
Къуугъун этеме, этеме хахай,
Алагъа къошулмаз ючюн Къарачай.
Ёлеме джашар ючюн ол.
Къарачай,
Уян, титире, тюшюн, эс джый, насыблы бол.
Кесинге, Джуртунга – джазыуунга ие бол.
БИЗ ДЖАШАЙБЫЗ БИРГЕ
Эки джулдуз кёзню кёреме,
Эки джулдуз кёзню.
Эки джулдуз сёзню эшитеме,
Эки джулдуз сёзню.
Экинчи кере тууама
Бу дуниягъа мен:
Кёреме меннге къарагъан
Эки джулдуз кёзню.
Эшитеме меннге айтылгъан
Эки джулдуз сёзню.
Не насыблы Адамма мен.
Не насыблы Хауаса сен.
Къысталгъанлыкъгъа джандетден,
Джашагъанчабыз джандетде.
Джандет неди? – Сюймекликди.
Сюймеклигим барды сеннге,
Сюймеклигинг барды меннге,
Къалгъан – бошду.
Бара-бара тюзеледи къош да.
Къош да джандетди бизге –
Биз джашайбыз бирге.
КЪАЯДА ТЕРЕК
Таугъа чыкъдым къачыб къайгъыдан.
Терек айтды къараб къаядан:
- Келдингми, шохум, эс ташлама, «хайт»
де.
«Мийикде джашаудан бир хапар айт»,- де.
Айтайым. Джер къайгъыладан къачыб
чыкъгъанем Кёкге да.
Алай а, кёрмедим тынчлыкъ мында,
мийикде да.
Элия да урады, Кюн да кюйдюреди,
Джел да тарайды, сууукъ да ийиреди.
Аладан да бек къыйнагъан а мени –
Кёреме ёле тургъанын чегетими.
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла аны.
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла
дуниямы.
Чегет орнуна дюккючле къуру.
Аллахдан тилейме: эшит эм къору.
Къутхар джашил дунияны ёлюмден.
Бу Джерни, джердегилени къутхар
ёлюмден.
От, къурум, джалын тюрлендиреди Джерни
бетин.
Джанады, кюеди джуртум, чегетим.
Ахлуларым турадыла ёле...
Ол палахны хар кюн сайын кёре,
Джашагъан – джашау эсе, джашайма...
Аллай джашауну излеймисе сен?
Алай эсе, сюел къатыма.
Къара тюб бола тургъан джуртунга,
халкъынга.
Халкъынгы, джуртунгу тюб эте
тургъанлагъа къара,
Халкъынга бий, джуртунга ие бола
тургъанлагъа къара.
Къалай къачдынг алагъа къоюб
джуртунгу-халкъынгы?
Кимге керекди сени омакъ сёзюнг,
назмунг –
Тилсиз бола, джуртсуз бола тура эсе
халкъынг?
Душман халкъынгы тилсиз эте, джуртсуз
эте,
Сен а башха затланы юсюнден джыр эте,
назму эте
Тура эсенг – сора джокъду сени
Адамлыгъынг, ёзденлигинг, поэтлигинг
да.
Къачхан эсенг халкъынгы, джуртунгу
къоюб джаугъа,
Ала ючюн кюреше, сермеше ёлмеген эсенг,
Сора, сен сау эсенг да – шауса.
Боллукъ тюлдю сеннге тынчлыкъ не
Джерде, не Кёкде...».
Не джууаб этейим къаяда Терекге?
КЪАЧХЫ САГЪЫШЛА
Талай кере джуртундан сюрюлген халкъ,
Талай кере ёлюб тирилген халкъ,
Дагъыда, энтда, джыймай эсе эсин,
Харамдан, гюнахдан тыймай эсе кесин,
Сакъларгъа кюрешмей эсе кесин,
Сора, ол –
Тыйыншлы тюлдю бу акъ таулагъа,
Тыйыншлы тюлдю зем-зем суулагъа –
Джандет джуртуна тыйыншлы тюлдю,
Керек тюлдю анга ёкюл да.
Ислам динине джокъ эсе бегимеклиги,
Тюрк тилине джокъ эсе бегимеклиги,
Кавказ джуртуна джокъ эсе бегимеклиги,
Ол халкъ болуб къалай джашар дунияда?
Сакъламагъан – Аллах берген динин,
Сакъламагъан – Аллах берген тилин,
Сакъламагъан – Аллах берген джуртун,
Къалмазмы динсиз, тилсиз, джуртсуз?

Аллах буюргъанча джашамагъаны ючюн
Джетеди къыйынлыкъ адамгъа, халкъгъа
да.
Дагъыда, адамгъа, халкъгъа да береди
Аллах
Тюшюнюрге, тюзелирге заман.
Бизни эки кере джуртубуздан сюрдюрюб,
Эки кере да артха къайтарды Аллах.
«Тюшюнюр, Хакъ джолгъа къайытыр» деб,
Бизни халкъдан умут этди Аллах.
Алай а, тюшюнмегенди халкъ,
Харамдан, гюнахдан тыймайды кесин.
Миллет ангысы, тарих эси да джокъча,
Манкъуртча джюрютеди кесин,
Бир орус мыжыкъча джюрютеди кесин.
Дини, намысы ючюн турмагъан ёрге,
Ата джурту ючюн турмагъан ёрге,
Ана тили ючюн турмагъан ёрге, -
Къалай къалыр аякъ тюбге тюшмей?
Къалай къалыр къул-къарауаш болмай?
Хакъ-Халкъ демеген джамагъат,
Элиб-Эл демеген джамагъат.
Тил-Джурт демеген джамагъат,
Къалай джашар, тас болмай, дунияда?
СЫН-СУРАТЫБЫЗ
Сеннге
Джулдузча учхан эди джюрек,
Алай а, узакъ эди, къыйын эди джол:
Аямадыла аны не Джер, не Кёк –
Кюйюб, бир къара ташха бурулду ол.
Ай медет,
Джулдуз джюрегим Сеннге таш болуб
джетди...
Сюймекликни Къадау Ташынача таянаса
анга,
Кябаны къара ташынча, сылайса, ба этесе
аны –
Ол да анча сайын къанатлана,
джулдузлана...
Джулдузча учхан эди джюрек.
Сеннге джетгинчи кюйдю, таш болду.
Келе, къучакълай турдунг да аны, тас
болдунг...
Ташны джарылгъанындан ёсюб чыкъды
терек.
Бу джашил нарат ушайды Сеннге –
Таш джюрегимде джашайса мени.
Нарат – Сенсе, Таш а – Джюрек.
Сын-суратыбыз – Таш бла Терек.
ДЖАРЫТХАН КЁЛНЮ-ДЖЮРЕКНИ
Сюймекликден толу эки кёз ючюн,
«Сюеме сени» деген эки сёз ючюн,
Джанын берирге да боллукъду адам.
Бар эдиле аллай кёзле,
Айтылгъан эдиле аллай сёзле...
Ала къайдалла, мен къайдама энди?
Кёзледе сёзле, сёзледе кёзле
Нек джокъдула энди?
Кёзлю сёзле, сёзлю кёзле
Нек джокъдула энди?
Эки джулдуз кёз, эки джулдуз сёз,
Олсагъатда сизден тёгюлген нюр
Энтда джарытханлай турады
кёлню-джюрекни.
ЭСИРГЕННИ ЭСИНДЕГИ
«Иннет джокъду бирлеширге,
Адам джокъду сёлеширге,
Къарт джокъду кенгеширге,
Джаш джокъду тюйюшюрге,
Къыз джокъду сюйюшюрге,
Бир джан джокъду илеширге,
Бу къуругъан джуртха къара»,-
Деб, джылай эди Къара.
«ЧЕКДЕН ЁТГЕН НАЗМУЛА» дефтерден
1. ЧЕКДЕН ЁТГЕНДЕН СОРА
Мен кетгенме зулму тургъан бекден.
Мен ётгенме зулму къургъан чекден.
Чекчиле мени ышаннга салыб атхандыла,
Итлерин юсдюрюб да талатхандыла.
Алай а,
Ачыса да саным, тёгюлсе да къаным,
Чекден ётгенме. Ант да этгенме –
Ояргъа зулму тургъан беклени,
Ачаргъа зулму къургъан чеклени.
Кючюм джетмезге да болур имансыз
къралгъа, джорукъгъа,
Ёзге мени борчум – адамны, халкъны