Назмула, Балладала, Хапарла - 22
показать кровавые дороги войны, раны
отца, который роняет слёзы, вспоминая
своих погибших однополчан.
Любовная лирика поэтессы подкупает
трепетной грустью, ласковым теплом,
искренней нежностью.
Азрет Семенов, поэт. 1991 год
Эту поэтессу я открыла вторично. Раньше
она мне казалась камерной, поэтесса,
которая как бы боялась встречи, боялась
в пределы её души заглянет чужой,
неосторожный, не в меру любопытный
читатель. Тиха, застенчива и чуть-чуть
нелюдима. Нет. Осторожность, нет.
Боязнь, что кто-то своей грубостью
отпугнет её, бояться, что тебя не поймут
в данном случае - пытаться сберечь то,
что тебе дорого.
Вот с какими мыслями я пересмотрела
поэзию Фатимы Байрамуковой, поэзию,
которую каждый должен защищать,
понимать и беречь.
Поэзия Ф. Байрамуковой сегодня глубоко
философична, человечна, близка и
понятно
чуткому сердцу. В рукописи,
представленной мне, восемь
стихотворений и одна поэма-баллада,
целый роман.
Вступительное слово - драматическое,
одическое стихотворение «Джырымда...
ауазы, хауасы» как бы предупреждает
читателя, что ему предстоит. А
предстоит окунуться в святая святых
души поэтессы, в боль святую, народную.
Начинается это святое вторжение с
баллады-поэмы, которую так и хочется
назвать драматической повестью,
романом о судьбе горянки, о судьбе
народа. Называется она "Чилле
джаулукь".
Все мы знаем, что "чилле джаулукь" -
белая подвенечная шаль. Это честь и
совесть девушки, дочери, возлюбленной,
невесты...
Поэтесса утверждает, что белая
шелковая шаль, как и каждая девушка,
имеет свою судьбу, свой цвет, свою душу:
Хар къызныча, джаулукъну да
Барды энчи джазыуу.
Кёк джазныча, акъ тангныча,
Къууанчлары, джарсыуу...
Балладу эту нельзя читать с эстрады.
Она ничего не скажет и скучающему от
безделья, в ней ничего не найдешь от
развлекательного. Её надо читать в
полголоса. Тихо, у очага, в кругу друзей,
мысляшего читателя при абсолютном
напряжении ума и сердца, потому что
перед тобой - твоя сестра, возлюбленная,
мать, уставшая от жизненных невзгод, от
горя поседевшая... вновь перед тобой -
белая шаль, твоя дочь, девочка, которой
ты желаешь только солнца.
Белая шаль - это судьба той, на чьих
плечах она находится - судьба женщины.
Она бела, как совесть, чиста, красива,
трепетна на плечах девушки! Ею любуются
возлюбленный и прохожий.
Она печальна, траурна, одинока,
обретает цвет горя на плечах молодой
вдовы. На ней слезы вселенной, плачут
все вдовы мира - молодые, прекрасные,
обреченные на вечное одиночество,
вынужденные слабой ладонью печально
гладить головы сирот. Седа, молчалива и
мудра белая шаль на голове поседевшей
матери. Она уже не шаль, а "беллик",
согревающий надеждой слабую
материнскую талию, она устает, она
больна...
Она вновь крылата, на ней играет солнце
- она на плечах дочери...
Шаль Фатимы Байрамуковой имеет цвет,
душу, голос, любовь... Имеет всё, что
имеет женщина. Потому что она подана
талантливо, как судьба женщины в самые
трагические годы нашей истории - в годы
Великой Отечественной войны.
Баллада состоит из 120 строк - мыслей же -
тысяча. Это очень глубоко, талантливо
поданная вещь, я повторяю -
драматическая повесть в стихах о
судьбе женщины-горянки в годы войны.
Остальные семь стихотворений Фатимы
обычные для её почерка -
лирико-драматические, где опять-таки
много раздумий, тепла души автора. Они,
как и поэма, имеют цвет, душу, много
личного. Потому близки и понятны
каждому.
Фатима Байрамукова много обещает.
Пусть судьба будет милосердна к ней, а
мы, старшие, чуткими и внимательными.
Нина Байрамукова, критик.
1985 год
…Арт кёзюуде ёсюб джетиб, къарачай
литературагъа къошулгъан джаш
къауумну арасында Байрамукъланы
Ибрагимни къызы Фатиманы хаты,
дуниягъа суратлау кёз бла къараб,
творчестволу оюмлаб джаза билгени бла
айырылыб танылады деген, джангыллыкъ
тюлдю. Ол да, джазгъан адамланы хар
бирича, туугъан джерини, халкъыны,
ашхылыкъны, адамлыкъны, сюймекликни
юслеринден джазады. Сейирсине, къууана,
мыдахлана, къыйнала джюрегиндегин
айтады. Ол себебден ала, танг джарыкъча,
чыкъ тамчылача, биринчи тюшген къарча,
джангыдыла. Ала, къууатлыдыла.
Омакълыкълары, къошакълыкълары болмай,
адебли, тартынчакъ таулу къызгъа
ушайдыла. Ма аллай фахмулулугъу ючюн
болгъанды Фатима джаш джазыучуланы IX
Бютеусоюз бирлешлигини делегаты да.
Анга къошулгъан алай тынч тюл эди - уллу
литература конкурсда хорлаб табхан эди
ол сыйны джаш поэтесса.
Фатима къаджыкъмай ишлеген, тынгысыз
адамды. Халкъыбызны къайгъысын,
сагъышын этиб, анга игилик излеб
джашагъанладанды. Къычырыб айланмай,
тири кюрешгенледенди. Анга назмулары
да, журналистча баджаргъан ишлери да
шагъатлыкъ этедиле. Ана тилибиз, ашхы
адетлерибиз, миллет культурабыз
джашнар ючюн, къаны-джаны бла кюрешеди.
"Ленинни байрагъында", биринчи болуб,
Фатима башлагъанды таулу тиширыуну -
тыбырны джылыуун сакълагъан ананы,
огъурлу эгечни, сюйюмлю, адебли-намыслы
къызны - сагъышыны, излемини, борчуну
юслеринден сёзню, магъаналы ушакъны.
«Сулахат» бет алай бла къуралгъанды,
бюгюнлюкде да аны Фатима бардырады…
Джаубаланы Хусей, поэт.
"Джырымда... ауазы, хауасы", газетден,
1989 джыл
..."Бушуу китаб" ("Книга скорби") Фатимы
Байрамуковой вобрала в себя волнующий
и правдивый материал о переселении, а
потому читается от начала до конца с
неослабевающим интересом.
Всё собранное Ф.Байрамуковой пережито
ею, пропущенно через её неравнодушное
сердце. Благодаря этому, огромный
материал, представленный в книге, обрел
целостность и органичность. Книга
получилось умной, трогательной,
выношенной. Спасибо Фатиме
Байрамуковой за талант, за боль, за
сопереживание, за память. А память
очень нужно людям, так как она не только
"помнит". Память учит, память
воспитывает, память предостерегает,
память объединяет людей...
Римма Ортабаева, кандидат
филологических наук.
"Книга, которую нельзя читать без слез",
1990 год
«...Писательница Ф.Байрамукова в "Книге
скорби" повествует о трагическом
периоде в жизни карачаевцев и других
депортированных народов. Она правдива,
ибо состоит в основном из
рассказов-исповедей тех, кто ребёнком
или молодым человеком пережил годы
ссылки, годы унижений и бесправия. В
книге много и архивного материала, за
которым автор дважды ездила в архивы
Средней Азии.
"Книга скорби" внешне - это хроника тех
страшных лет, которых сегодня
вспоминают с горечью и болью. Но из
страницы в страницу ярко высвечивается
душа народа, который, находясь в
нечеловеческих условиях, сохранил веру
в доброту и в справедливость, любовь к
Богу и к Родине, надежду на лучшую долю.
Одно из достоинств книги - её
гуманистическая направленность. В
рассказах-исповедях хорошо
прослеживается, как матери в условиях
полного бесправия и унижений
воспитывали в своих детях любовь ко
всему доброму, честь и достоинство, как
они старались спасти им не только
жизнь, но и душу, чтобы не заронились в
их сердца семена зла, жестокости и
обиды.
Эта книга - о духовной стойкости народа,
это страстный призыв защищать всегда, в
любых условиях доброе начало в
человеке, защищать жизнь, свободу,
любовь и достоинство...
Софья Блимготова, кандидат
филологических наук.
"О книге Ф. Байрамуковой", 1997 год
..."Бушуу китабынг" эсибизге кёб затны
тюшюрдю. Мен тюшюрдю десем да,
кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы бир джангыз
къарачайлыны эсинден кетмейди, кетерик
да тюлдю.
Уллу иш этгенсе, Фатима, сау бол. Мен
сени чыгъармаларынгы бек онгсунуб
окъуйма. Бу китабынга уа мардасыз уллу
разы болдум. Мындан ары айтырынгы да
ашыгъыб сакълайма... Къайтарыб айтама,
этген ишинг ауур ишди, къыйын ишди,
бушууубузну къозгъагъан ишди эмда
миллетибизге, джаш тёлюбюзге керекли
ишди. Разы бол къыйынынга.
Баболаны Сапар, джазыучу.
Письмодан, 1990 джыл
...Бу джаш поэтессаны назмуларын толу
ангылагъан адам аман болаллыкъ тюлдю.
Ала лирикалы героину ич дуниясыны
ариулугъу бла джюрек кючюн
ачыкълайдыла. Аны сейирлик, джарыкъ
дунияны кемликсиз, толу сынай билиуюн,
назик сезимлерин, сагъышларыны
кирсизлигин, адамлагъа уллу хурмет
этиу бла сюймеклигин, берилмеклигин
кёрюзедиле. Байрамукъланы Фатиманы
поэзиясында джашауну къууанчын
ангылагъан, заманны игилигине да,
ачыуларына да эс ие билген, халкъына
хайыр келтирирге излеген адамны
тюрсюню къуралады. Ол сансызлыкгъа
къаршчыды. Джашаугъа адамны халисинде
чынг иги къылчыкъларын уятады,
чакъырады. Поэтни назмулары адамны
джюрегине джораланыбдыла, анга кесини
кючюн бегитирге болушадыла, игилик
ёлюмсюз болгъанына ышандырадыла. Мени
сартын, Байрамукьланы Фатиманы
творчествосу поэзияны чынг уллу
муратына: «акъылны, ашхылыкъны,
адамлыкъны орнатыугъа», сёзсюз да
джууаб этеди. Быллай творчество
къарачай литератураны тамблагъы
кюнюне кёл салдырады...
Тотуркъулланы Къази-Магомет,
литературовед.
"Иннети - назму тизгинлеринде». Китаб:
Эркин дуния, Черкесск, 1999.
АЛ СЁЗ ОРНУНА
Муну джазаргъа акъылымда джокъ эди,
алай а... Алай а Фатиманы назмуларын
окъуй баргъаным бла, аланы юслеринден
бир-эки сёз айтыргъа излегеним кесин
бекден-бек сездире тебреди. Окъуйма:
Мен сюймейме ариу джазны, сюялмайма,
Мен башымы сагъышладан тыялмайма.
«Бек сюеме»
Дагъыда:
Джер джюзюне оноу эт деб берселе,
Не болуред сабийлеге тилегинг.
«Анама»
Джюрегимден кёлюм къалад,
Сюймекликге сен тарса, деб.
«Сен болмасанг»
Мен тынч джолну излемейме барыргъа,
Ала барыб, къум тюзюне элтеди.
Сезимлени игилерин ёлтюрюб,
Джюрегинги къуу-шуу этиб кетеди.
«Тынч джол»
Кюн таякъгъа бетим бла тиеме,
Аны бла кёкге салам иеме,
Бир-бирледе кесими да сюеме...
«Джашау, кимме мен»
Мен тыйыншлы бир таулу къыз болалсам...
«Сейир умутла»
Керек кюнде сен джолунгдан
Къайтмасанг да, мени ючюн,
Башхалагъа насыбса сен,
Сау бол, джашагъанынг ючюн.
«Сау бол...»
Быллай керти поэзиялы тизгинле,
Фатиманы джазгъанларында кёбдюле. Бу
зат аны хар неде да поэзияны кёре, таба
билиуюне шагъатлыкь этеди. Аллай
тизгинлени былайда энтда келтирирге
излесем да, кесими тыяйым…
Джаш джазыучуну биринчи китабына Ал
сёз джазыуну юсюнден мени кесими оюмум
барды: аны сёз бла махтаргъа кюрешмей,
китаб окъуучуну эсинде къалырча,
болушуб, аманын иги этдиртиб,
басмаларгъа борчду; бусагъатда
окъуучуну, билими, ангысы терен
болгъаны себебли, китабха багъа
бериуню окъуучуну кесине ышаныргъа
керекди, ол китабны игисине – иги,
аманына - аман, дей билликди. Ал сёзню
джазгъан адам а, анга ышанмагъанча,
экисини арасына кириб, китабда
джазылгъан оюмланы «ангылатыб»,
кескинлеб кюрешеди – ма былайы
былайды, былайы да былайды деб, кесини
оюмун окъуучугъа «джукъдурургъа»
излегенча болады.
Ал сёз кеси да кёбюсюне махтау сёз
болуб джазылады, махтауну уа хар адам
да бирча «кёлтюралмайды» - махтау сёз
артыкъ борч салгъанын эсгермей, бир
къауум адам, бурнун кёкге чончайтыб,
тебрегени амалтын, аллына атлам
эталмай, дынг болуб къалады. Алай бла
бизни бир къауум Ал сёзлерибиз
окъуучугъа джазыучуну, джазыучугъа
окъуучуну илешдирир орнуна, араларына
асыры эртдеден кириб, бир-биринден
кёллерин чыгъарыб къояды.
Махтауну бизде кереклиге, керексизге
да, бурчакъ бюркгенча, бюркюб баргъанла
тюбейдиле, алай а аллай махтауну
багъасы къалмайды. Махтаб, тишинг
тюшерге джетсе да, махтау келтирлик
тюлсе, - адамгъа ол кеси келеди, аны
халкъ береди, халкъ келтиреди. Ол
себебден къолуна къалам алгъан адамны
тёзюмю сакъларгъа джетерге керекди:
сени танымагъан, билмеген адамланы
сёзлерин, багъа кесиулерин сакълаугъа.
Бу сёзлени айта, мен джаш джазыучуну
биринчи китабына Ал сёз керек тюлдю,
демейме. Огъай, керекди, алай а хар
бирине да керек тюлдю, окъуучуну
ауузуна чабмай, джазылгъан затха багъа
бериб кюрешмей, джазгъан адамны
юсюнден бир-эки сёз айтыргъа керекди.
Китаб а басмадан чыкъды эсе, аны
басмагъа тыйыншлы кёрюб чыгъарадыла
(тюзю, бу затда джангылыу да аз тюлдю),
ол себебден, Ал сёзде аны чайнаб
кюрешиу кимге керекди?
Бир къауум джазыучуланы (джаш
джазыучула да ичлеринде болуб) шохлары,
тенглери, шагърейлери махтаб
кюрешедиле, бир-бирледе ала
махтагъанны окъусанг а, сейирсиниб
къаласа – сёгюлюрге тыйыншлыны махтаб
къоядыла. Бу шарт бизни литературагъа
заран тюшюрген бир затды.
Джангы китаб чыгъа эсе, ол окъуучугъа
джангы сёз айтыргъа керекди, джангы
сёзню уа, биринчи китабы бла огъуна,
фахмулу адам айтады. Аллай (фахмулу)
адам кесин алгъа уруб, бетин атыб,
кесине джол ачаргъа излемейди,
фахмусуз адамды уруш-тюйюш бла джол
ачаргъа кюрешген.
Байрамукъланы Фатима кеси кесинден
тартына тургъан бир къызды, асыры
тартынчакъдан, бетинге къараб да
сёлешмейди. Мен Фатиманы таныгъанлы
кёб болмайды, назмуларын окъугъанлы уа,
ёмюрю къатымда джашаб тургъанча, аны
джюрегин, иннетин да ангылагъанма. Мени
кёзюм поэзияда тюз кёре, джюрегим тюз
сезе биле эселе, Фатиманы назмуларында
джангы затла эслегенме:
"Мен сюймейме ариу джазны - сюялмайма,
Мен башымы сагъышладан тыялмайма." -
дейди ол.
Джазны асыры сюйгенден, сюймейди.
Магъананы бу тукъум халда бериу, керти
поэзияны тилиди.
"Ачыуланад шорбат чыпчыкь юй башында,
Уллу кёкню юлеширге умут эте..."
"Джаз келеди меннге насыб берир ючюн,
Ай чыгъады сагъышымы бёлюр ючюн..."
"Бир излейме уллу арбазда
кёк ингирде тебсерге,
Тебсей барыб, узакъ кёкде
джулдузуму эслерге..."
"Кёзлеринден къууанч джилтин
болду меннге тийгенча..."
Назмуланы къайтарыб окъуб барырынг
келеди. Фатима кеси джаш адам
болгъанлай (устазлыкъ институтну
бошаб, школда бир кесек ишлегенди),
джашауну кючлю сезеди, назмуларында
джашау бла философия къатланыб
келедиле:
"Джолгъа чыгъа, ишге кире, оноу сора,
аллы бла сабий кёзлеге бир къара".
Къалай ариу, къалай терен айтылгъанды.
Не уа "Дедим да", "Тилейме" деген
назмулары уа!
"Сау бол дейме, сейир тюшча,
мен насыблы тюнюме.
Сау бол дейме, ызын къоя,
ётюб баргъан кюнюме", -
дейди Фатима бир назмусунда да.
Джашауда ызын къоймакълыкъ уллу затды.
Фатима ызын ариу башлагъанды, алай а,
къара ищде ишлегенча, ишлерге, хар
къуру да халкъ бла болургъа кереклинги
унутма, Фатима. Махтагъан, махтасын,
сёкген, сёксюн, сен а тутхан
джолунгдан таймай, кесинги ызынг бла
бар.
Байрамукьланы Халимат.
1981 джыл
САГЪЫШЛАНЫ АШХЫ ШАРТЛАРЫ
"Сюймекликни джети джолу" (Черкесск, 1985)
- умутчу боласа бу авторладан: талай
джылны мындан алгъа къарачай
джазыучуланы юслеринден
айтылыучусуча, "Иги джолгъа", "Биринчи
атлам", бёлек авторну джыйымдыгъыны
юсюнден - "Джангкъылыч", "Шоркъа" дагъыда
аны кибик штамп болмай, джангы, кеси да
оюмлу, сагъыш этерге алландыргъан ат
болгъаны себебли. «Сюймекликни джети
джолу» Байрамукъланы Фатима кесини
назмуларына атагъан сёзледиле. Анга
кёре назмуларында, поэзияда болургъа
кереклисича, джангылыкъ ачыу, ары дери
айтылмагъан джангы оюмла бардыла. Сёз
ючюн, биринчи бетде басмаланнган
назмусу "Сюймеклик". Не заманладан бери
неллай бир джазылгъанды джер юсюнде
тюрлю-тюрлю затлагъа сюймекликни
темасына? Фатима дагъыда анда
джангылыкъ табады:
Кюнню джерге сюймеклиги
Атдырады сейир тангны,
Джерни адамгъа сюймеклиги
Келтиреди ариу джазны.
Ата джуртха сюймеклигинг
Ётгюр этед джюрегинги!
Адамлагъа сюймеклигинг
Таза этед иннетинги.
Ата-ана сюймекликден
Башланады хар бир насыб.
Джашау тамал сюймекликди,
Бошалгъанды ол сыналыб.
Сюймекликни тюрлю-тюрлю джоллары
адамны кёб игиликге тюбетедиле. Аланы
бири - адамлагъа сюймеклик, къуру
алагъа тюл, сюйген адамны кесине
насыбды, аны джашауун джылытады, кюч
келтиреди, уллу ишлеге учундурады эмда
аланы баджарыргъа уллу болушлукъ
этеди, дейди поэт. Аны бла бирге
айтханын, тюз джараштырылгъан
метафораланы, символланы, джангы
айтыуланы юсю бла кескин белгилейди:
Адамлагъа сюймеклигим -
Кёгет берген терегимди,
Джазны, къачны айырмайын,
Чагъыб тургъан нёгеримди.
Адамлагъа сюймеклигим
Мийиклеге басхычымды.
Не джюрекни да ачарча,
Мени алтын ачхычымды.
Адамлагъа сюймеклигим
Къыйын кюнде дагъанымды,
Джашауну сюйген джаныма
Къарыу берген дарманымды.
("Адамлагъа")
Сюймекликни джолларыны энтда бири -
джерни сюймеклик. Поэт джер юсюнде аны
уллу-ууакъ да джашау белгилерин, кёре,
аланы, хазнагъа санай, багъалата
биледи. Ала бар болгъанлары ючюн, аны
джашатхан джер джюзюне бюсюреу этеди.
Джерни адамны кьууандыргъан ышанлары,
адамны кесини юсюнде болгъан иги
шартлары ючюн, джерге огъурлу кёзден
къараргъа талпыйды, андан къуру
игиликле келирин сакълайды:
Джаз башында гюлюнг ючюн,
Элей тургъан унум ючюн,
Кёкню сюйген къушунг ючюн,
Джер, джюрекден разыма сеннге.
Кюле тургъан кёзле ючюн,
Джарыкъ чыкъгъан сёзле ючюн,
Ишни сюйген къолла ючюн,
Ышанама, джер, хурметинге.
Къарылгъачны джыры ючюн,
Ариулукьну нюрю ючюн,
Халаллыкъны кючю ючюн,
Айтама, джер, алгъышны сеннге.
("Джерге")
Сюймекликни дагъыда бир джолу -
джашауну сюймеклик. Джашауну сюймеген
адам барды деген болса, анга киши да
ийнанмаз. Ол себебден, "джашауну
сюйюгюз" деб, юретир кереклиси да
джокъду. Ёзге джашауну джоллары къыйын
тийген заманда, аланы кёлтюрюрге
болушлукъ этиу поэтни, джазыучуну,
литератураны борчуду. Аллай поэтле,
алай литература да барды. Джашаууну
къыйыны алай уллу да болмагъанлай, ол
уллу кёрюнюб, "джаханимни кёрмеген,
джандетге кёл салмаз" деген аламат, тюз,
халкъны акъылы билиб, сынаб, кёрюб
айтханы, кесибиз абыннгынчы билалмай,
ары дери насыблы болгъаныбызны
ангыламай, кеси насыбыбызны кесгенибиз
болады. Ол себебден джазыучула адамгъа
аны да эсгерте турургъа амалсыз
керекдиле. Байрамукъланы Фатиманы
алкъын аллай джашау сынамы азды, джолу
сыйдамды. Ол себебден джашаугъа
сюймекликни юсюнден оюму, назмусу да
къуру къууанчлы, къанатлы, кесине
базыныуду:
Хар кюнюме салам бере,
Джырлаучанма.
Тёгерекге кёзюу къарай,
Айтыучанма:
Джаз келеди, меннге насыб
Берир ючюн,
Ай чыгъады, сагъышымы
Бёлюр ючюн.
Танг алада булбул джырлайд,
Эштсенг а, деб,
Гокка ханс да чагъад тауда,
Кёрсенг а, деб.
Суу шоркъулдайд, меннге хапар
Айтыр ючюн...
Мен туугъанма, бу джашауну
Сюер ючюн...
("Джашауну сюер ючюн")
Бу тукъум оюмланы, джашаугъа
булутсуз-чууакъ, къууанчлы къарагъанын
Фатима "Сау бол, дер эдим" деген
назмусунда да айтады.
Фатиманы бу назмулары чынг алгъа, эм
джашлыгъында джазылгъан назмуларындан
болгъаннга ушайдыла: аллай кёзюуде
болады джашау былай булутсуз. Алай
болса да, биз артда айтхан сёзлеге
джууукъ - гитче къайгъыны уллугъа
тергеген, къайгъы болмагъанлай,
болгъаннга санагъан, алай бла джашауун
мутхуз, мыдах кюнлю этгенни, аллай
халини терс болгъанын, джашауну къалай
къачын кёре билирге керек болгъанын
ачыкъ ангылатхан, дунияда
джашагъанынгы къалай багъалата
билирге керек болгъаныны юлгюсюн
кёргюзтген оюму барды Фатиманы "Джерде
кюн" деген назмусунда:
Джукъ болмагъан сагъышланы,
Джюрегиме орнатыб,
Бир ариу кюн мен барама,
Мыдахлыкъгъа хорлатыб.
Кёзлерини джилтинлери
Тёгерекге нюр джая,
Чыкъды аллыма, тири атлай,
Тенгим кюннге къууана.
Къара булутну, джел сюрюб,
Кюн джылыуун ийгенча,
Кёзлеринден къууанч джилтин
Болду меннге тийгенча.
Аны джарыкъ ауазындан
Шош джюрегим джылынды.
Эки кёзю тёкген нюрден
Джюрек отум къабынды.
Аны алай джарыкъ кёрюб,
Сагъышыма уялдым.
Джерде кюннге тюбедим деб,
Мен, сабийча, къууандым.
Джашауну башха игиликлерин къоюб да,
къуру "Джерде кюннге тюбеген",- дунияда
сау джюрюген насыбды, деб ойлашады
автор. Ма быллай халны, быллай оюмланы
хаман да эсибизде тутсакъ, неда джетген
кюн, унутуб къоймай, эсибизге тюшюрюрге
юренсек, кёб орунсуз джарсыудан
къутуллукъ эдик.
Бу темагъа дагъыда къайта, аны ачыкъдан
ачыкъ эте, бегитгенден бегите барады
автор. Иги этеди аны - джашаугъа былай
къарамакълыкь адамны джанына
ышаннгылы дагъанды. Бу джол поэт
джашауну багъасын билиуню, алай
билмекликни адамгъа магъаналылыгъын,
къууанчлылыгъын, тынчлыкълылы-гъын
кесини юсюнден айтхан бла къалмай,
бизге, окъуучулагъа атаб, ачыкъ айтады.
Назмуну аты да алайды: "Кёбмю керекди?" -
насыблы болур ючюн, кёб керек тюлдю
деген магъана. Акъыллы назмуду, болумлу
айтыуду, бу эслиликни оюмуду:
Кёре эсенг, тангны джарыб келгенин,
Эшите эсенг, джаз джыры бла киргенин,
Сезе эсенг, джерни, сууну хурметин,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Бир иш сайлаб, анга бериб эсинги,
Аямайын керек джерде кесинги,
Ишлей эсенг, мутхуз этмей бетинги,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Къыйналсанг да, джетген эсенг
муратынга,
Толу бола биле эсенг антынга,
Адам сюйюб келе эсе къатынга,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Сюйген тенгинг джюрегинге къанат бола,
Керек кюнде адамладан арбаз тола,
Джашай эсенг, къарт атанга оноу сора,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Бу джашауну сынагъанса тюшюн, тюнюн,
Сюймекликни билген эсенг, уллу кючюн.
Мен сукълана къайтарама аны ючюн:
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Алай а былайда автор эсинден ийген - не
теренирек чучхуб, алайын кесине
ачыкъламагъан, не унутхан зат барды. Ол
- "джетген эсенг муратынга" дегени.
Муратла тюрлю-тюрлю боладыла. Аланы
арасында - бек уллула, эсебсиз уллула!
Ала "кёбмю керекди" дегеннге, назмуну
ара магъанасына - кёб затынг
болмагъанлай, насыблы боллукъса,
дегенине, аны назмуну бютеу
къалгъанында, керти айтханыча, ийнамлы
кёргюзтгенине келишмейди. Андан сора
да, уллу мураты, эсебсиз уллу мураты
(излеми) болгъанланы муратларына
джетгенлери, аны бла насыблы
болгъанлары барды, кёбю уа не зат болса
да, не кеслерини болумлары, къарыулары
джетмей, не тышындан чюйре чурум, заран
болуб, алларына кёнделен тюшюб, бек
ариу, адамлагъа да бек керекли
муратларына да джетмейдиле. Аны ючюн
насыбсызгъа санайдыла кеслерин, аны
ючюн "кёбмю керекди" дегеннге
бойсуналмай, алай бла унутадыла аны -
джашауну, уллу мурат толмагъанлай да,
багъалы болгъанын, алайсыз да - бу
назмуда айтылгъан башха затла ючюн -
насыблы болгъанларын эсден
чыгъарадыла: керти
насыбсызлыкъ-къыйынлыкъ тюшгюнчюннге
дери.
Аны тышында, муратланы
тюрлю-тюрлюлюклери - аланы мийик
нюзюрлю тюл, джыйгъышчылыкъ,
джыртхышчылыкъ, зарчылыкъ-зорчулукъ,
озгъун байлыкъ излеген, дагъыда аны
кибик. Ала да, не сёз, муратларына
джетерге излейдиле. Керекмидиле аллай
муратлагъа джетерге?!
Фатиманы бу назмуларында темасына
джууукъ, эс бёлдюрген, керекли, поэтни
сагъышлы, хаман джашау болумну сюзюучю
болгъанын кёргюзтген дагъыда бир
къауум сынамы, оюму барды:
Нек эсе да, салкъынд бюгюн джюрегим,
Болмагъанлай анга аз да бир сылтау,
Этиучюмча, ышармайма мен кюннге,
Джырларымы эшитмейд мени бюгюн тау.
Автор, не кимге болса да терслик этиб,
адамны къыйнагъаны, не башха зат бла
кишини джарсытханы болуб билмейди,
тёгерекде табигъат, хауа ариудула, поэт
джуртуну келбетлилигин кёреди. Алай а,
кеси да билегенлей:
Нек эсе да, салкъынд бюгюн джюрегим...
Неди, неди мени былай этдирген?
Тура-туруб мыдахлыкъ сынамаса,
Сокъур болуб къаллыкъ болурму джюрек?
–
дейди.
("Джюрегим")
Адам кесини башына джетмегенни
ангыламагъан адет барды. Биреу биреуню,
адамла бир-бирлерин ангыламасала уа,
джашау къыйын боллугъуна, не сёз. Ол
себебден, тюз айтады автор: мыдахлыкъ
сынагъанны магъанасы барды - аллай адам
башханы джарсыуун кёре, джазыкъсына
билликди, таб, ары дери къаты болса да,
ол сынамындан сора джумшагъан
этерикди.
Ёзге бу затны юсюнде адамла бары да
бирча тюлдюле. Асламысына, эки тюрлю
боладыла. Бир къаууму, былайда
айтылгъанлача, Фатимада айтханлача,
кеслери чекмегенни кёрмеучю боладыла.
Башхала уа, кеслерини джашаулары
тюзелсе, чырмаула, ачыула басмайдыла
юслерин, джюреклери сокъур болгъан
огъай, олсагъатда иги кёредиле:
кеслерини ауурлукълары унукъдурмай,
эслери, джюреклери башханы джарсыууна
ачыкъ, болушургъа джан-сан да
къарыуулары болады.
Джашауну биз кесибиз таныгъан, алагъа,
неда аланы чурумлары бла ачыгъан, алай
а заманында, ангылаб, кесибизге ачыкъ
этиб, юсюбюзден атмагъан адамны кёб
тюрлю халларын суратлайды
Байрамукъланы Фатима. Бек эсли да
кёргенди аланы, кёргюзте да билгенди,
кеслери да бир-эки болуб къалмай,
кёбдюле; окъуб баргъанынг сайын, адам
халини джетишимсизликлерине кёзюнг
ачылыб барады:
Заман табыб келелмейин
Сакълагъаннга,
Хар кюнде да, тансыкъ бола,
Джокълагъаннга,
Кеч этмейин, джарсыулуну
Эслемейин,
Заманында, "керекме" деб,
Эсгермейин,
Кюсегеннге керек сёзню
Айталмайын,
Бош хатерни, терк ангылаб,
Эталмайын,
Биз джашайбыз кесибизден
Озалмайын…
Алай бла ётедиле
Кюнле, джылла...
Кечиксек а, юзюлелле
Джюрек къылла.
"Джашау джолда" деб, тамам кескин,
болушлусуча, атагъанды Фатима бу
назмусуна. Джашау джолланы хазна
ачылмагъан бетлерин ачады. Адамлагъа
бек керекли оюмладыла была да.
Бу назмугъа - муну идеясына - ушагъан,
алай а аны орнун алмагъан, башха
болумну ачыкълагъан, адам халини бир
къауум башха джарсытхан халларын
тинтген, айгъакълагъан назмусу барды
авторну. Джашауну джолларыны, адам
халини бир джаныны талай шартларын
суратлайды ол да. Аланы биз кёре
тургъанбыз, эсге алыб, ойлашыб,
кесибизге дерс а, этмегенбиз. Аны кёрюб,
белгилейди автор, окъуучугъа
эсгертеди:
Эй, шахарчы, тохта алай,
Джюрюшюнгю сабыр эт,
Мен сеннге тансыкъ болгъанма,
Саламымы ала кет.
Ашыкъгъанлай айланаса –
Азды сени заманынг.
Эл хурметни унутханса –
Олду, тенгим, аманынг.
Сёзюм джокъду, ишинг кёбдю,
Джумушунгу этерсе.
Насыбынгы къаты бла да,
Кёрмей, ётюб кетерсе...
Ма быллай магъаналы - ашыкъгъандан
насыбыны къаты бла ётюб кетер деб - уллу
затны чертеди автор. Андан ары алай
болмаз ючюн, не этерге кереклисин
белгилейди:
Бара туруб, сен тохта да,
Тёгерекге бир кьара.
Табигъатны, адамны да
Хурметлерин бир сына.
Танг аязны, кёк ингирини
Алларына бир къара.
Чыпчыкъ джыргъа тынгылай тур,
Эртденде ишге бара.
Ашыкъма да, иги къара,
Сейирликди шахарынг,
Ариулукьну толу сезсенг,
Артыкъ келед джашарынг.
("Шахарчы тенгиме")
Игиликни кёрюрге болушхан
литератураны борчуду. Фатима да,
"борчумду деб" этмесе да, кесини поэтлик
ишинде дуниягъа къалай къарагъанын
билдирсе, ол болушуу болады, поэтни
борчун толтуртады.
Фатиманы башха назмусу бу теманы
мындан арлакь, гитчерекден - уллугъа,
шош айтыудан - къаты айтыугъа,
джазыкъсынмакълыкъны къозгъагъан,
окъуучуну джюрегин аурутхан сыфатны
юсю бла джашауну ариулугъун,
аллындагъы назмудача, башха джашау
келтирген, ишни-джумушну кёблюгюню
чуруму болмагъанлай, кеслерини
халилерини табсызлыгъы ючюн,
кёрмегенлени ачыкълайды. Назмуну,
андан да тюзюрек айтсакъ, оюмланы аты -
"Сокъур джюрек". Ол джангы сёз болмаса
да, бу назмугъа - тилине, хапарына,
сюжетине болушлусуча джарашхан, ол
себебден суратлау кючю болгъан
метафорады:
Сокъур адам барад джолда акъырын,
Маскечиги джол таныта аллында.
Магъанасыз джашамайма дегенча,
Ёхтем къарайд, адам болса къатында.
Ол адам а, кёрмесе да, джашайды,
Адам борчун деменнгили толтура.
Къаджыкьмайын уруннганлай турады,
Муратларын джашауунда толтура.
Ол къууанад джылыууна, джырына
Ариу джазны, кёрмесе да сыфатын.
Бетин тутуб, джылы джазгъы джангургъа,
Тюшюреди эсге ашхы муратын.
Сокъур адам барад джолда акъырын.
«Ах, насыбсыз!»- деб къарайдыла анга.
Джюреклери сокъурла уа джашайла
Сау кёзлерин, бёлеб, сууукъ тубаннга.
Къуру кёзю дуния джарыкъ кёрмеген бла
тенглешдиргени ючюн да тюл, автор ол
адамны къалай суратлагъанындан -
джашауну багъасын кёре билгенин
ийнандырыб айталгъанындады назмуну
оюмлулугъу, поэзиялыгъы.
Байрамукъланы Фатиманы эм иги
назмуларыны бири, не бишген поэтге да
сый берирча, уллу поэзияны сафына
джетген «Айтсанг а» деген назмусу.
Не адамны ишлей тургъан джеринде юсюне,
бетине чырмалыб, кёзюне тийиб, не
отца, который роняет слёзы, вспоминая
своих погибших однополчан.
Любовная лирика поэтессы подкупает
трепетной грустью, ласковым теплом,
искренней нежностью.
Азрет Семенов, поэт. 1991 год
Эту поэтессу я открыла вторично. Раньше
она мне казалась камерной, поэтесса,
которая как бы боялась встречи, боялась
в пределы её души заглянет чужой,
неосторожный, не в меру любопытный
читатель. Тиха, застенчива и чуть-чуть
нелюдима. Нет. Осторожность, нет.
Боязнь, что кто-то своей грубостью
отпугнет её, бояться, что тебя не поймут
в данном случае - пытаться сберечь то,
что тебе дорого.
Вот с какими мыслями я пересмотрела
поэзию Фатимы Байрамуковой, поэзию,
которую каждый должен защищать,
понимать и беречь.
Поэзия Ф. Байрамуковой сегодня глубоко
философична, человечна, близка и
понятно
чуткому сердцу. В рукописи,
представленной мне, восемь
стихотворений и одна поэма-баллада,
целый роман.
Вступительное слово - драматическое,
одическое стихотворение «Джырымда...
ауазы, хауасы» как бы предупреждает
читателя, что ему предстоит. А
предстоит окунуться в святая святых
души поэтессы, в боль святую, народную.
Начинается это святое вторжение с
баллады-поэмы, которую так и хочется
назвать драматической повестью,
романом о судьбе горянки, о судьбе
народа. Называется она "Чилле
джаулукь".
Все мы знаем, что "чилле джаулукь" -
белая подвенечная шаль. Это честь и
совесть девушки, дочери, возлюбленной,
невесты...
Поэтесса утверждает, что белая
шелковая шаль, как и каждая девушка,
имеет свою судьбу, свой цвет, свою душу:
Хар къызныча, джаулукъну да
Барды энчи джазыуу.
Кёк джазныча, акъ тангныча,
Къууанчлары, джарсыуу...
Балладу эту нельзя читать с эстрады.
Она ничего не скажет и скучающему от
безделья, в ней ничего не найдешь от
развлекательного. Её надо читать в
полголоса. Тихо, у очага, в кругу друзей,
мысляшего читателя при абсолютном
напряжении ума и сердца, потому что
перед тобой - твоя сестра, возлюбленная,
мать, уставшая от жизненных невзгод, от
горя поседевшая... вновь перед тобой -
белая шаль, твоя дочь, девочка, которой
ты желаешь только солнца.
Белая шаль - это судьба той, на чьих
плечах она находится - судьба женщины.
Она бела, как совесть, чиста, красива,
трепетна на плечах девушки! Ею любуются
возлюбленный и прохожий.
Она печальна, траурна, одинока,
обретает цвет горя на плечах молодой
вдовы. На ней слезы вселенной, плачут
все вдовы мира - молодые, прекрасные,
обреченные на вечное одиночество,
вынужденные слабой ладонью печально
гладить головы сирот. Седа, молчалива и
мудра белая шаль на голове поседевшей
матери. Она уже не шаль, а "беллик",
согревающий надеждой слабую
материнскую талию, она устает, она
больна...
Она вновь крылата, на ней играет солнце
- она на плечах дочери...
Шаль Фатимы Байрамуковой имеет цвет,
душу, голос, любовь... Имеет всё, что
имеет женщина. Потому что она подана
талантливо, как судьба женщины в самые
трагические годы нашей истории - в годы
Великой Отечественной войны.
Баллада состоит из 120 строк - мыслей же -
тысяча. Это очень глубоко, талантливо
поданная вещь, я повторяю -
драматическая повесть в стихах о
судьбе женщины-горянки в годы войны.
Остальные семь стихотворений Фатимы
обычные для её почерка -
лирико-драматические, где опять-таки
много раздумий, тепла души автора. Они,
как и поэма, имеют цвет, душу, много
личного. Потому близки и понятны
каждому.
Фатима Байрамукова много обещает.
Пусть судьба будет милосердна к ней, а
мы, старшие, чуткими и внимательными.
Нина Байрамукова, критик.
1985 год
…Арт кёзюуде ёсюб джетиб, къарачай
литературагъа къошулгъан джаш
къауумну арасында Байрамукъланы
Ибрагимни къызы Фатиманы хаты,
дуниягъа суратлау кёз бла къараб,
творчестволу оюмлаб джаза билгени бла
айырылыб танылады деген, джангыллыкъ
тюлдю. Ол да, джазгъан адамланы хар
бирича, туугъан джерини, халкъыны,
ашхылыкъны, адамлыкъны, сюймекликни
юслеринден джазады. Сейирсине, къууана,
мыдахлана, къыйнала джюрегиндегин
айтады. Ол себебден ала, танг джарыкъча,
чыкъ тамчылача, биринчи тюшген къарча,
джангыдыла. Ала, къууатлыдыла.
Омакълыкълары, къошакълыкълары болмай,
адебли, тартынчакъ таулу къызгъа
ушайдыла. Ма аллай фахмулулугъу ючюн
болгъанды Фатима джаш джазыучуланы IX
Бютеусоюз бирлешлигини делегаты да.
Анга къошулгъан алай тынч тюл эди - уллу
литература конкурсда хорлаб табхан эди
ол сыйны джаш поэтесса.
Фатима къаджыкъмай ишлеген, тынгысыз
адамды. Халкъыбызны къайгъысын,
сагъышын этиб, анга игилик излеб
джашагъанладанды. Къычырыб айланмай,
тири кюрешгенледенди. Анга назмулары
да, журналистча баджаргъан ишлери да
шагъатлыкъ этедиле. Ана тилибиз, ашхы
адетлерибиз, миллет культурабыз
джашнар ючюн, къаны-джаны бла кюрешеди.
"Ленинни байрагъында", биринчи болуб,
Фатима башлагъанды таулу тиширыуну -
тыбырны джылыуун сакълагъан ананы,
огъурлу эгечни, сюйюмлю, адебли-намыслы
къызны - сагъышыны, излемини, борчуну
юслеринден сёзню, магъаналы ушакъны.
«Сулахат» бет алай бла къуралгъанды,
бюгюнлюкде да аны Фатима бардырады…
Джаубаланы Хусей, поэт.
"Джырымда... ауазы, хауасы", газетден,
1989 джыл
..."Бушуу китаб" ("Книга скорби") Фатимы
Байрамуковой вобрала в себя волнующий
и правдивый материал о переселении, а
потому читается от начала до конца с
неослабевающим интересом.
Всё собранное Ф.Байрамуковой пережито
ею, пропущенно через её неравнодушное
сердце. Благодаря этому, огромный
материал, представленный в книге, обрел
целостность и органичность. Книга
получилось умной, трогательной,
выношенной. Спасибо Фатиме
Байрамуковой за талант, за боль, за
сопереживание, за память. А память
очень нужно людям, так как она не только
"помнит". Память учит, память
воспитывает, память предостерегает,
память объединяет людей...
Римма Ортабаева, кандидат
филологических наук.
"Книга, которую нельзя читать без слез",
1990 год
«...Писательница Ф.Байрамукова в "Книге
скорби" повествует о трагическом
периоде в жизни карачаевцев и других
депортированных народов. Она правдива,
ибо состоит в основном из
рассказов-исповедей тех, кто ребёнком
или молодым человеком пережил годы
ссылки, годы унижений и бесправия. В
книге много и архивного материала, за
которым автор дважды ездила в архивы
Средней Азии.
"Книга скорби" внешне - это хроника тех
страшных лет, которых сегодня
вспоминают с горечью и болью. Но из
страницы в страницу ярко высвечивается
душа народа, который, находясь в
нечеловеческих условиях, сохранил веру
в доброту и в справедливость, любовь к
Богу и к Родине, надежду на лучшую долю.
Одно из достоинств книги - её
гуманистическая направленность. В
рассказах-исповедях хорошо
прослеживается, как матери в условиях
полного бесправия и унижений
воспитывали в своих детях любовь ко
всему доброму, честь и достоинство, как
они старались спасти им не только
жизнь, но и душу, чтобы не заронились в
их сердца семена зла, жестокости и
обиды.
Эта книга - о духовной стойкости народа,
это страстный призыв защищать всегда, в
любых условиях доброе начало в
человеке, защищать жизнь, свободу,
любовь и достоинство...
Софья Блимготова, кандидат
филологических наук.
"О книге Ф. Байрамуковой", 1997 год
..."Бушуу китабынг" эсибизге кёб затны
тюшюрдю. Мен тюшюрдю десем да,
кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы бир джангыз
къарачайлыны эсинден кетмейди, кетерик
да тюлдю.
Уллу иш этгенсе, Фатима, сау бол. Мен
сени чыгъармаларынгы бек онгсунуб
окъуйма. Бу китабынга уа мардасыз уллу
разы болдум. Мындан ары айтырынгы да
ашыгъыб сакълайма... Къайтарыб айтама,
этген ишинг ауур ишди, къыйын ишди,
бушууубузну къозгъагъан ишди эмда
миллетибизге, джаш тёлюбюзге керекли
ишди. Разы бол къыйынынга.
Баболаны Сапар, джазыучу.
Письмодан, 1990 джыл
...Бу джаш поэтессаны назмуларын толу
ангылагъан адам аман болаллыкъ тюлдю.
Ала лирикалы героину ич дуниясыны
ариулугъу бла джюрек кючюн
ачыкълайдыла. Аны сейирлик, джарыкъ
дунияны кемликсиз, толу сынай билиуюн,
назик сезимлерин, сагъышларыны
кирсизлигин, адамлагъа уллу хурмет
этиу бла сюймеклигин, берилмеклигин
кёрюзедиле. Байрамукъланы Фатиманы
поэзиясында джашауну къууанчын
ангылагъан, заманны игилигине да,
ачыуларына да эс ие билген, халкъына
хайыр келтирирге излеген адамны
тюрсюню къуралады. Ол сансызлыкгъа
къаршчыды. Джашаугъа адамны халисинде
чынг иги къылчыкъларын уятады,
чакъырады. Поэтни назмулары адамны
джюрегине джораланыбдыла, анга кесини
кючюн бегитирге болушадыла, игилик
ёлюмсюз болгъанына ышандырадыла. Мени
сартын, Байрамукьланы Фатиманы
творчествосу поэзияны чынг уллу
муратына: «акъылны, ашхылыкъны,
адамлыкъны орнатыугъа», сёзсюз да
джууаб этеди. Быллай творчество
къарачай литератураны тамблагъы
кюнюне кёл салдырады...
Тотуркъулланы Къази-Магомет,
литературовед.
"Иннети - назму тизгинлеринде». Китаб:
Эркин дуния, Черкесск, 1999.
АЛ СЁЗ ОРНУНА
Муну джазаргъа акъылымда джокъ эди,
алай а... Алай а Фатиманы назмуларын
окъуй баргъаным бла, аланы юслеринден
бир-эки сёз айтыргъа излегеним кесин
бекден-бек сездире тебреди. Окъуйма:
Мен сюймейме ариу джазны, сюялмайма,
Мен башымы сагъышладан тыялмайма.
«Бек сюеме»
Дагъыда:
Джер джюзюне оноу эт деб берселе,
Не болуред сабийлеге тилегинг.
«Анама»
Джюрегимден кёлюм къалад,
Сюймекликге сен тарса, деб.
«Сен болмасанг»
Мен тынч джолну излемейме барыргъа,
Ала барыб, къум тюзюне элтеди.
Сезимлени игилерин ёлтюрюб,
Джюрегинги къуу-шуу этиб кетеди.
«Тынч джол»
Кюн таякъгъа бетим бла тиеме,
Аны бла кёкге салам иеме,
Бир-бирледе кесими да сюеме...
«Джашау, кимме мен»
Мен тыйыншлы бир таулу къыз болалсам...
«Сейир умутла»
Керек кюнде сен джолунгдан
Къайтмасанг да, мени ючюн,
Башхалагъа насыбса сен,
Сау бол, джашагъанынг ючюн.
«Сау бол...»
Быллай керти поэзиялы тизгинле,
Фатиманы джазгъанларында кёбдюле. Бу
зат аны хар неде да поэзияны кёре, таба
билиуюне шагъатлыкь этеди. Аллай
тизгинлени былайда энтда келтирирге
излесем да, кесими тыяйым…
Джаш джазыучуну биринчи китабына Ал
сёз джазыуну юсюнден мени кесими оюмум
барды: аны сёз бла махтаргъа кюрешмей,
китаб окъуучуну эсинде къалырча,
болушуб, аманын иги этдиртиб,
басмаларгъа борчду; бусагъатда
окъуучуну, билими, ангысы терен
болгъаны себебли, китабха багъа
бериуню окъуучуну кесине ышаныргъа
керекди, ол китабны игисине – иги,
аманына - аман, дей билликди. Ал сёзню
джазгъан адам а, анга ышанмагъанча,
экисини арасына кириб, китабда
джазылгъан оюмланы «ангылатыб»,
кескинлеб кюрешеди – ма былайы
былайды, былайы да былайды деб, кесини
оюмун окъуучугъа «джукъдурургъа»
излегенча болады.
Ал сёз кеси да кёбюсюне махтау сёз
болуб джазылады, махтауну уа хар адам
да бирча «кёлтюралмайды» - махтау сёз
артыкъ борч салгъанын эсгермей, бир
къауум адам, бурнун кёкге чончайтыб,
тебрегени амалтын, аллына атлам
эталмай, дынг болуб къалады. Алай бла
бизни бир къауум Ал сёзлерибиз
окъуучугъа джазыучуну, джазыучугъа
окъуучуну илешдирир орнуна, араларына
асыры эртдеден кириб, бир-биринден
кёллерин чыгъарыб къояды.
Махтауну бизде кереклиге, керексизге
да, бурчакъ бюркгенча, бюркюб баргъанла
тюбейдиле, алай а аллай махтауну
багъасы къалмайды. Махтаб, тишинг
тюшерге джетсе да, махтау келтирлик
тюлсе, - адамгъа ол кеси келеди, аны
халкъ береди, халкъ келтиреди. Ол
себебден къолуна къалам алгъан адамны
тёзюмю сакъларгъа джетерге керекди:
сени танымагъан, билмеген адамланы
сёзлерин, багъа кесиулерин сакълаугъа.
Бу сёзлени айта, мен джаш джазыучуну
биринчи китабына Ал сёз керек тюлдю,
демейме. Огъай, керекди, алай а хар
бирине да керек тюлдю, окъуучуну
ауузуна чабмай, джазылгъан затха багъа
бериб кюрешмей, джазгъан адамны
юсюнден бир-эки сёз айтыргъа керекди.
Китаб а басмадан чыкъды эсе, аны
басмагъа тыйыншлы кёрюб чыгъарадыла
(тюзю, бу затда джангылыу да аз тюлдю),
ол себебден, Ал сёзде аны чайнаб
кюрешиу кимге керекди?
Бир къауум джазыучуланы (джаш
джазыучула да ичлеринде болуб) шохлары,
тенглери, шагърейлери махтаб
кюрешедиле, бир-бирледе ала
махтагъанны окъусанг а, сейирсиниб
къаласа – сёгюлюрге тыйыншлыны махтаб
къоядыла. Бу шарт бизни литературагъа
заран тюшюрген бир затды.
Джангы китаб чыгъа эсе, ол окъуучугъа
джангы сёз айтыргъа керекди, джангы
сёзню уа, биринчи китабы бла огъуна,
фахмулу адам айтады. Аллай (фахмулу)
адам кесин алгъа уруб, бетин атыб,
кесине джол ачаргъа излемейди,
фахмусуз адамды уруш-тюйюш бла джол
ачаргъа кюрешген.
Байрамукъланы Фатима кеси кесинден
тартына тургъан бир къызды, асыры
тартынчакъдан, бетинге къараб да
сёлешмейди. Мен Фатиманы таныгъанлы
кёб болмайды, назмуларын окъугъанлы уа,
ёмюрю къатымда джашаб тургъанча, аны
джюрегин, иннетин да ангылагъанма. Мени
кёзюм поэзияда тюз кёре, джюрегим тюз
сезе биле эселе, Фатиманы назмуларында
джангы затла эслегенме:
"Мен сюймейме ариу джазны - сюялмайма,
Мен башымы сагъышладан тыялмайма." -
дейди ол.
Джазны асыры сюйгенден, сюймейди.
Магъананы бу тукъум халда бериу, керти
поэзияны тилиди.
"Ачыуланад шорбат чыпчыкь юй башында,
Уллу кёкню юлеширге умут эте..."
"Джаз келеди меннге насыб берир ючюн,
Ай чыгъады сагъышымы бёлюр ючюн..."
"Бир излейме уллу арбазда
кёк ингирде тебсерге,
Тебсей барыб, узакъ кёкде
джулдузуму эслерге..."
"Кёзлеринден къууанч джилтин
болду меннге тийгенча..."
Назмуланы къайтарыб окъуб барырынг
келеди. Фатима кеси джаш адам
болгъанлай (устазлыкъ институтну
бошаб, школда бир кесек ишлегенди),
джашауну кючлю сезеди, назмуларында
джашау бла философия къатланыб
келедиле:
"Джолгъа чыгъа, ишге кире, оноу сора,
аллы бла сабий кёзлеге бир къара".
Къалай ариу, къалай терен айтылгъанды.
Не уа "Дедим да", "Тилейме" деген
назмулары уа!
"Сау бол дейме, сейир тюшча,
мен насыблы тюнюме.
Сау бол дейме, ызын къоя,
ётюб баргъан кюнюме", -
дейди Фатима бир назмусунда да.
Джашауда ызын къоймакълыкъ уллу затды.
Фатима ызын ариу башлагъанды, алай а,
къара ищде ишлегенча, ишлерге, хар
къуру да халкъ бла болургъа кереклинги
унутма, Фатима. Махтагъан, махтасын,
сёкген, сёксюн, сен а тутхан
джолунгдан таймай, кесинги ызынг бла
бар.
Байрамукьланы Халимат.
1981 джыл
САГЪЫШЛАНЫ АШХЫ ШАРТЛАРЫ
"Сюймекликни джети джолу" (Черкесск, 1985)
- умутчу боласа бу авторладан: талай
джылны мындан алгъа къарачай
джазыучуланы юслеринден
айтылыучусуча, "Иги джолгъа", "Биринчи
атлам", бёлек авторну джыйымдыгъыны
юсюнден - "Джангкъылыч", "Шоркъа" дагъыда
аны кибик штамп болмай, джангы, кеси да
оюмлу, сагъыш этерге алландыргъан ат
болгъаны себебли. «Сюймекликни джети
джолу» Байрамукъланы Фатима кесини
назмуларына атагъан сёзледиле. Анга
кёре назмуларында, поэзияда болургъа
кереклисича, джангылыкъ ачыу, ары дери
айтылмагъан джангы оюмла бардыла. Сёз
ючюн, биринчи бетде басмаланнган
назмусу "Сюймеклик". Не заманладан бери
неллай бир джазылгъанды джер юсюнде
тюрлю-тюрлю затлагъа сюймекликни
темасына? Фатима дагъыда анда
джангылыкъ табады:
Кюнню джерге сюймеклиги
Атдырады сейир тангны,
Джерни адамгъа сюймеклиги
Келтиреди ариу джазны.
Ата джуртха сюймеклигинг
Ётгюр этед джюрегинги!
Адамлагъа сюймеклигинг
Таза этед иннетинги.
Ата-ана сюймекликден
Башланады хар бир насыб.
Джашау тамал сюймекликди,
Бошалгъанды ол сыналыб.
Сюймекликни тюрлю-тюрлю джоллары
адамны кёб игиликге тюбетедиле. Аланы
бири - адамлагъа сюймеклик, къуру
алагъа тюл, сюйген адамны кесине
насыбды, аны джашауун джылытады, кюч
келтиреди, уллу ишлеге учундурады эмда
аланы баджарыргъа уллу болушлукъ
этеди, дейди поэт. Аны бла бирге
айтханын, тюз джараштырылгъан
метафораланы, символланы, джангы
айтыуланы юсю бла кескин белгилейди:
Адамлагъа сюймеклигим -
Кёгет берген терегимди,
Джазны, къачны айырмайын,
Чагъыб тургъан нёгеримди.
Адамлагъа сюймеклигим
Мийиклеге басхычымды.
Не джюрекни да ачарча,
Мени алтын ачхычымды.
Адамлагъа сюймеклигим
Къыйын кюнде дагъанымды,
Джашауну сюйген джаныма
Къарыу берген дарманымды.
("Адамлагъа")
Сюймекликни джолларыны энтда бири -
джерни сюймеклик. Поэт джер юсюнде аны
уллу-ууакъ да джашау белгилерин, кёре,
аланы, хазнагъа санай, багъалата
биледи. Ала бар болгъанлары ючюн, аны
джашатхан джер джюзюне бюсюреу этеди.
Джерни адамны кьууандыргъан ышанлары,
адамны кесини юсюнде болгъан иги
шартлары ючюн, джерге огъурлу кёзден
къараргъа талпыйды, андан къуру
игиликле келирин сакълайды:
Джаз башында гюлюнг ючюн,
Элей тургъан унум ючюн,
Кёкню сюйген къушунг ючюн,
Джер, джюрекден разыма сеннге.
Кюле тургъан кёзле ючюн,
Джарыкъ чыкъгъан сёзле ючюн,
Ишни сюйген къолла ючюн,
Ышанама, джер, хурметинге.
Къарылгъачны джыры ючюн,
Ариулукьну нюрю ючюн,
Халаллыкъны кючю ючюн,
Айтама, джер, алгъышны сеннге.
("Джерге")
Сюймекликни дагъыда бир джолу -
джашауну сюймеклик. Джашауну сюймеген
адам барды деген болса, анга киши да
ийнанмаз. Ол себебден, "джашауну
сюйюгюз" деб, юретир кереклиси да
джокъду. Ёзге джашауну джоллары къыйын
тийген заманда, аланы кёлтюрюрге
болушлукъ этиу поэтни, джазыучуну,
литератураны борчуду. Аллай поэтле,
алай литература да барды. Джашаууну
къыйыны алай уллу да болмагъанлай, ол
уллу кёрюнюб, "джаханимни кёрмеген,
джандетге кёл салмаз" деген аламат, тюз,
халкъны акъылы билиб, сынаб, кёрюб
айтханы, кесибиз абыннгынчы билалмай,
ары дери насыблы болгъаныбызны
ангыламай, кеси насыбыбызны кесгенибиз
болады. Ол себебден джазыучула адамгъа
аны да эсгерте турургъа амалсыз
керекдиле. Байрамукъланы Фатиманы
алкъын аллай джашау сынамы азды, джолу
сыйдамды. Ол себебден джашаугъа
сюймекликни юсюнден оюму, назмусу да
къуру къууанчлы, къанатлы, кесине
базыныуду:
Хар кюнюме салам бере,
Джырлаучанма.
Тёгерекге кёзюу къарай,
Айтыучанма:
Джаз келеди, меннге насыб
Берир ючюн,
Ай чыгъады, сагъышымы
Бёлюр ючюн.
Танг алада булбул джырлайд,
Эштсенг а, деб,
Гокка ханс да чагъад тауда,
Кёрсенг а, деб.
Суу шоркъулдайд, меннге хапар
Айтыр ючюн...
Мен туугъанма, бу джашауну
Сюер ючюн...
("Джашауну сюер ючюн")
Бу тукъум оюмланы, джашаугъа
булутсуз-чууакъ, къууанчлы къарагъанын
Фатима "Сау бол, дер эдим" деген
назмусунда да айтады.
Фатиманы бу назмулары чынг алгъа, эм
джашлыгъында джазылгъан назмуларындан
болгъаннга ушайдыла: аллай кёзюуде
болады джашау былай булутсуз. Алай
болса да, биз артда айтхан сёзлеге
джууукъ - гитче къайгъыны уллугъа
тергеген, къайгъы болмагъанлай,
болгъаннга санагъан, алай бла джашауун
мутхуз, мыдах кюнлю этгенни, аллай
халини терс болгъанын, джашауну къалай
къачын кёре билирге керек болгъанын
ачыкъ ангылатхан, дунияда
джашагъанынгы къалай багъалата
билирге керек болгъаныны юлгюсюн
кёргюзтген оюму барды Фатиманы "Джерде
кюн" деген назмусунда:
Джукъ болмагъан сагъышланы,
Джюрегиме орнатыб,
Бир ариу кюн мен барама,
Мыдахлыкъгъа хорлатыб.
Кёзлерини джилтинлери
Тёгерекге нюр джая,
Чыкъды аллыма, тири атлай,
Тенгим кюннге къууана.
Къара булутну, джел сюрюб,
Кюн джылыуун ийгенча,
Кёзлеринден къууанч джилтин
Болду меннге тийгенча.
Аны джарыкъ ауазындан
Шош джюрегим джылынды.
Эки кёзю тёкген нюрден
Джюрек отум къабынды.
Аны алай джарыкъ кёрюб,
Сагъышыма уялдым.
Джерде кюннге тюбедим деб,
Мен, сабийча, къууандым.
Джашауну башха игиликлерин къоюб да,
къуру "Джерде кюннге тюбеген",- дунияда
сау джюрюген насыбды, деб ойлашады
автор. Ма быллай халны, быллай оюмланы
хаман да эсибизде тутсакъ, неда джетген
кюн, унутуб къоймай, эсибизге тюшюрюрге
юренсек, кёб орунсуз джарсыудан
къутуллукъ эдик.
Бу темагъа дагъыда къайта, аны ачыкъдан
ачыкъ эте, бегитгенден бегите барады
автор. Иги этеди аны - джашаугъа былай
къарамакълыкь адамны джанына
ышаннгылы дагъанды. Бу джол поэт
джашауну багъасын билиуню, алай
билмекликни адамгъа магъаналылыгъын,
къууанчлылыгъын, тынчлыкълылы-гъын
кесини юсюнден айтхан бла къалмай,
бизге, окъуучулагъа атаб, ачыкъ айтады.
Назмуну аты да алайды: "Кёбмю керекди?" -
насыблы болур ючюн, кёб керек тюлдю
деген магъана. Акъыллы назмуду, болумлу
айтыуду, бу эслиликни оюмуду:
Кёре эсенг, тангны джарыб келгенин,
Эшите эсенг, джаз джыры бла киргенин,
Сезе эсенг, джерни, сууну хурметин,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Бир иш сайлаб, анга бериб эсинги,
Аямайын керек джерде кесинги,
Ишлей эсенг, мутхуз этмей бетинги,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Къыйналсанг да, джетген эсенг
муратынга,
Толу бола биле эсенг антынга,
Адам сюйюб келе эсе къатынга,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Сюйген тенгинг джюрегинге къанат бола,
Керек кюнде адамладан арбаз тола,
Джашай эсенг, къарт атанга оноу сора,
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Бу джашауну сынагъанса тюшюн, тюнюн,
Сюймекликни билген эсенг, уллу кючюн.
Мен сукълана къайтарама аны ючюн:
Насыблыса, къууан анга, насыблыса.
Алай а былайда автор эсинден ийген - не
теренирек чучхуб, алайын кесине
ачыкъламагъан, не унутхан зат барды. Ол
- "джетген эсенг муратынга" дегени.
Муратла тюрлю-тюрлю боладыла. Аланы
арасында - бек уллула, эсебсиз уллула!
Ала "кёбмю керекди" дегеннге, назмуну
ара магъанасына - кёб затынг
болмагъанлай, насыблы боллукъса,
дегенине, аны назмуну бютеу
къалгъанында, керти айтханыча, ийнамлы
кёргюзтгенине келишмейди. Андан сора
да, уллу мураты, эсебсиз уллу мураты
(излеми) болгъанланы муратларына
джетгенлери, аны бла насыблы
болгъанлары барды, кёбю уа не зат болса
да, не кеслерини болумлары, къарыулары
джетмей, не тышындан чюйре чурум, заран
болуб, алларына кёнделен тюшюб, бек
ариу, адамлагъа да бек керекли
муратларына да джетмейдиле. Аны ючюн
насыбсызгъа санайдыла кеслерин, аны
ючюн "кёбмю керекди" дегеннге
бойсуналмай, алай бла унутадыла аны -
джашауну, уллу мурат толмагъанлай да,
багъалы болгъанын, алайсыз да - бу
назмуда айтылгъан башха затла ючюн -
насыблы болгъанларын эсден
чыгъарадыла: керти
насыбсызлыкъ-къыйынлыкъ тюшгюнчюннге
дери.
Аны тышында, муратланы
тюрлю-тюрлюлюклери - аланы мийик
нюзюрлю тюл, джыйгъышчылыкъ,
джыртхышчылыкъ, зарчылыкъ-зорчулукъ,
озгъун байлыкъ излеген, дагъыда аны
кибик. Ала да, не сёз, муратларына
джетерге излейдиле. Керекмидиле аллай
муратлагъа джетерге?!
Фатиманы бу назмуларында темасына
джууукъ, эс бёлдюрген, керекли, поэтни
сагъышлы, хаман джашау болумну сюзюучю
болгъанын кёргюзтген дагъыда бир
къауум сынамы, оюму барды:
Нек эсе да, салкъынд бюгюн джюрегим,
Болмагъанлай анга аз да бир сылтау,
Этиучюмча, ышармайма мен кюннге,
Джырларымы эшитмейд мени бюгюн тау.
Автор, не кимге болса да терслик этиб,
адамны къыйнагъаны, не башха зат бла
кишини джарсытханы болуб билмейди,
тёгерекде табигъат, хауа ариудула, поэт
джуртуну келбетлилигин кёреди. Алай а,
кеси да билегенлей:
Нек эсе да, салкъынд бюгюн джюрегим...
Неди, неди мени былай этдирген?
Тура-туруб мыдахлыкъ сынамаса,
Сокъур болуб къаллыкъ болурму джюрек?
–
дейди.
("Джюрегим")
Адам кесини башына джетмегенни
ангыламагъан адет барды. Биреу биреуню,
адамла бир-бирлерин ангыламасала уа,
джашау къыйын боллугъуна, не сёз. Ол
себебден, тюз айтады автор: мыдахлыкъ
сынагъанны магъанасы барды - аллай адам
башханы джарсыуун кёре, джазыкъсына
билликди, таб, ары дери къаты болса да,
ол сынамындан сора джумшагъан
этерикди.
Ёзге бу затны юсюнде адамла бары да
бирча тюлдюле. Асламысына, эки тюрлю
боладыла. Бир къаууму, былайда
айтылгъанлача, Фатимада айтханлача,
кеслери чекмегенни кёрмеучю боладыла.
Башхала уа, кеслерини джашаулары
тюзелсе, чырмаула, ачыула басмайдыла
юслерин, джюреклери сокъур болгъан
огъай, олсагъатда иги кёредиле:
кеслерини ауурлукълары унукъдурмай,
эслери, джюреклери башханы джарсыууна
ачыкъ, болушургъа джан-сан да
къарыуулары болады.
Джашауну биз кесибиз таныгъан, алагъа,
неда аланы чурумлары бла ачыгъан, алай
а заманында, ангылаб, кесибизге ачыкъ
этиб, юсюбюзден атмагъан адамны кёб
тюрлю халларын суратлайды
Байрамукъланы Фатима. Бек эсли да
кёргенди аланы, кёргюзте да билгенди,
кеслери да бир-эки болуб къалмай,
кёбдюле; окъуб баргъанынг сайын, адам
халини джетишимсизликлерине кёзюнг
ачылыб барады:
Заман табыб келелмейин
Сакълагъаннга,
Хар кюнде да, тансыкъ бола,
Джокълагъаннга,
Кеч этмейин, джарсыулуну
Эслемейин,
Заманында, "керекме" деб,
Эсгермейин,
Кюсегеннге керек сёзню
Айталмайын,
Бош хатерни, терк ангылаб,
Эталмайын,
Биз джашайбыз кесибизден
Озалмайын…
Алай бла ётедиле
Кюнле, джылла...
Кечиксек а, юзюлелле
Джюрек къылла.
"Джашау джолда" деб, тамам кескин,
болушлусуча, атагъанды Фатима бу
назмусуна. Джашау джолланы хазна
ачылмагъан бетлерин ачады. Адамлагъа
бек керекли оюмладыла была да.
Бу назмугъа - муну идеясына - ушагъан,
алай а аны орнун алмагъан, башха
болумну ачыкълагъан, адам халини бир
къауум башха джарсытхан халларын
тинтген, айгъакълагъан назмусу барды
авторну. Джашауну джолларыны, адам
халини бир джаныны талай шартларын
суратлайды ол да. Аланы биз кёре
тургъанбыз, эсге алыб, ойлашыб,
кесибизге дерс а, этмегенбиз. Аны кёрюб,
белгилейди автор, окъуучугъа
эсгертеди:
Эй, шахарчы, тохта алай,
Джюрюшюнгю сабыр эт,
Мен сеннге тансыкъ болгъанма,
Саламымы ала кет.
Ашыкъгъанлай айланаса –
Азды сени заманынг.
Эл хурметни унутханса –
Олду, тенгим, аманынг.
Сёзюм джокъду, ишинг кёбдю,
Джумушунгу этерсе.
Насыбынгы къаты бла да,
Кёрмей, ётюб кетерсе...
Ма быллай магъаналы - ашыкъгъандан
насыбыны къаты бла ётюб кетер деб - уллу
затны чертеди автор. Андан ары алай
болмаз ючюн, не этерге кереклисин
белгилейди:
Бара туруб, сен тохта да,
Тёгерекге бир кьара.
Табигъатны, адамны да
Хурметлерин бир сына.
Танг аязны, кёк ингирини
Алларына бир къара.
Чыпчыкъ джыргъа тынгылай тур,
Эртденде ишге бара.
Ашыкъма да, иги къара,
Сейирликди шахарынг,
Ариулукьну толу сезсенг,
Артыкъ келед джашарынг.
("Шахарчы тенгиме")
Игиликни кёрюрге болушхан
литератураны борчуду. Фатима да,
"борчумду деб" этмесе да, кесини поэтлик
ишинде дуниягъа къалай къарагъанын
билдирсе, ол болушуу болады, поэтни
борчун толтуртады.
Фатиманы башха назмусу бу теманы
мындан арлакь, гитчерекден - уллугъа,
шош айтыудан - къаты айтыугъа,
джазыкъсынмакълыкъны къозгъагъан,
окъуучуну джюрегин аурутхан сыфатны
юсю бла джашауну ариулугъун,
аллындагъы назмудача, башха джашау
келтирген, ишни-джумушну кёблюгюню
чуруму болмагъанлай, кеслерини
халилерини табсызлыгъы ючюн,
кёрмегенлени ачыкълайды. Назмуну,
андан да тюзюрек айтсакъ, оюмланы аты -
"Сокъур джюрек". Ол джангы сёз болмаса
да, бу назмугъа - тилине, хапарына,
сюжетине болушлусуча джарашхан, ол
себебден суратлау кючю болгъан
метафорады:
Сокъур адам барад джолда акъырын,
Маскечиги джол таныта аллында.
Магъанасыз джашамайма дегенча,
Ёхтем къарайд, адам болса къатында.
Ол адам а, кёрмесе да, джашайды,
Адам борчун деменнгили толтура.
Къаджыкьмайын уруннганлай турады,
Муратларын джашауунда толтура.
Ол къууанад джылыууна, джырына
Ариу джазны, кёрмесе да сыфатын.
Бетин тутуб, джылы джазгъы джангургъа,
Тюшюреди эсге ашхы муратын.
Сокъур адам барад джолда акъырын.
«Ах, насыбсыз!»- деб къарайдыла анга.
Джюреклери сокъурла уа джашайла
Сау кёзлерин, бёлеб, сууукъ тубаннга.
Къуру кёзю дуния джарыкъ кёрмеген бла
тенглешдиргени ючюн да тюл, автор ол
адамны къалай суратлагъанындан -
джашауну багъасын кёре билгенин
ийнандырыб айталгъанындады назмуну
оюмлулугъу, поэзиялыгъы.
Байрамукъланы Фатиманы эм иги
назмуларыны бири, не бишген поэтге да
сый берирча, уллу поэзияны сафына
джетген «Айтсанг а» деген назмусу.
Не адамны ишлей тургъан джеринде юсюне,
бетине чырмалыб, кёзюне тийиб, не
- Parts
- Назмула, Балладала, Хапарла - 01
- Назмула, Балладала, Хапарла - 02
- Назмула, Балладала, Хапарла - 03
- Назмула, Балладала, Хапарла - 04
- Назмула, Балладала, Хапарла - 05
- Назмула, Балладала, Хапарла - 06
- Назмула, Балладала, Хапарла - 07
- Назмула, Балладала, Хапарла - 08
- Назмула, Балладала, Хапарла - 09
- Назмула, Балладала, Хапарла - 10
- Назмула, Балладала, Хапарла - 11
- Назмула, Балладала, Хапарла - 12
- Назмула, Балладала, Хапарла - 13
- Назмула, Балладала, Хапарла - 14
- Назмула, Балладала, Хапарла - 15
- Назмула, Балладала, Хапарла - 16
- Назмула, Балладала, Хапарла - 17
- Назмула, Балладала, Хапарла - 18
- Назмула, Балладала, Хапарла - 19
- Назмула, Балладала, Хапарла - 20
- Назмула, Балладала, Хапарла - 21
- Назмула, Балладала, Хапарла - 22
- Назмула, Балладала, Хапарла - 23