Назмула, Балладала, Хапарла - 20

сёзюнча, алгъанды.
* * *
Уста джырчы миллетини ийнагъыды,
Аны сёзю халкъ оюмну къаймагъыды!..
Отарланы Омар... Фахмулу джырчыбызны
аты бла тукъуму сабийлигимден келген
бир ариу джырны ал тизгинича эшитиледи
меннге. Аны ауазында тауланы
деменгилиликлери, таулуланы
таукеллиликлери, тау булбулну джарыкъ
кёллюлюгю сезилмеймидиле?!
Сакъ атыучу тангны назик къанат
тауушундан, джырлай баргъан тау
шоркъаны алгъышындан, кёк ингирни, келе
туруб, сагъышындан, согъулмагъанмыды
Отар улуну ёлюмсюз ауазы?!
Аны ауазын, атамы ауазынча, онгсунады
джюрегим. Къарт аммагъа: «Ибрагим
Орайдасын тартса, эрге барырынг
келеди,"- деб айтдыргъан атам, иги
джырны багъасы дуниялыкъ болгъанын да
билген, джыргъа усталыгъы да болгъан
таулу киши, Отар улуну джырлагъанына
тынгылай, анга кёб алгъыш этгенди. Омар
джырын тауусханлай, радиону тохтатыб,
сыйлы джырчы анга кёзюу бергенча, андан
учунуб, атам кёб кере джырлагъанды.
Джазыучу, алим, устаз эмда уста джырчы
Хубийланы Магомет (Алан): «Гырджын бла
джыр столгъа бирге салынадыла»,-
дегенди. Джюзден артыкь джырны уста
джырлагъан, джырны халкъны джашауунда
магьанасын терен ангылагъан, кеси
джырдан согъулгъанча, сейирлик адам,
Хубий улу 1979 джыл "Джылларым бла
джырларым" деген эсге тюшюрюуюнде
былай джазады: "0тар улу Омарны мен
бир-эки кере кёргенме, алай а, къатында
олтуруб, мен андан джыр
юренмегенлигиме, радио бла джырларына
бек сюйюб тынгылайма. Къарачай-малкъар
джырчылада, эшта, бусагъатда эм онглу
ол болур. Мен аны устазларымы бирине
санайма". Магомет сау болса, бу сёзлерин
энтда, бюгюн да, къайтарлыкъ эди, деб
акъылым алайды.
Джюзле бла джырланы, эсине алыб, джюрек
тёрюне салыб, малкъар, къарачай юйге да
сыйлы къонакъ болуучу, саугъагъа да
джырны алыб келиучю Омар, халкъыбызны
джыр гёзенине талай аламат джыр къураб
къошхан закий таулу, кеси да
билмегенлей, ненча джырчыгъа устазлыкъ
этген болур?!
Айхай да! Джыр адамны джашаууду!
Джашауну сюймеген болмагъанча, джырны
багалатмагъан да бола болмаз. 0л,
хауача, джылыуча, гырджынча, адамны
джашау тамалыны бир бутагъыды. Къайсы
халкъны да баш байлыгъы адамлары бла
тин хазнасы эселе, адам баласы кеси
кесине этелген эм асыулу саугъаларыны
бири джырыды. Миллет иги джырчыларын
аны ючюн кёреди алай багъалы. Алай эсе,
ёмюрлеге кеслерин хорлатмай келген
сейирлик халкъ джырланы джюрегине
сыйындыралгъан Отар улуну, Басханда,
Хурзукда да, Бабугентде, Джёгетейде да
"бизни Омар", деб багъалатханларына, не
сейирсиниу барды?! Эски джырны джангы
этген, джыргъа къанатла битдирген,
фахмулу джырчы кесин сюйдюртмей къоямы
эди!
Тау джыр сени джюрегингде туугъанды,
Дунияны эсин сеннге бургъанды.
Тау джырчысы, тау булбулу, 0мар акка,
Кесинг тауса таулуланы арасында.
Джыр гёзенинг хар кимден да бай этди,
Шам ауазынг Минги Таугъа да джетди.
Джырынг бла тюйюмчекни тешесе,
От бла сууну бир-бирине эшесе.
Халкъ тарихин джырла бла айтыб
чыкъдынг,
Джарсыуланы ачыу бла тюл,
джыр бла джыкъдынг.
Мыдах болсакъ, джырларынга къайтабыз,
Къууанчда уа, сеннге алгъыш айтабыз.
Джюрегингден джырлы уя ишлединг,
Джырларынгы ахлулагъа юлешдинг.
Ма бюгюнча, джюз джыл толгъан кюн да
джырлар,
Къарачайда, Малкъарда да: " Бизни Омар!"
2002
«КУЛИНА»
Заманны хорлай, къарт болмай
Халкъ джыр джашайды, тас болмай.
Сюймеклик! Халкъны тарихин сюймеклик
хапарла бла джазгъан адет болса, ол эм
толу хапар боллукъ болур эди… Джети
кёк бла джети джерча, джети варианты
болгъан «Кулина» халкъны тарихи болмай
неди? Ол уллу сюймекликни суратлай,
Тёбен Мара элни 30-чу джылларына эшик
ачады.
«Кулина»… Къарачайда, Малкъарда да
айтылыучу «Кулина», джырчыла -
джырларгъа, тынгылаучула тынгыларгъа
сюйген «Кулина», халкъ джыр болурдан
алгъа, фахмулу таулу джашны джюрек
таралмакълыгъындан туугъан эди. Халкъ
тамам джаратхан джырына береди кесини
атын. Джыр да, аны - келечиси, тарихчиси
болуб, анга халал къуллукъ этеди.
«Кулина» деген ариу джырда «джашагъан»
сейирлик сюймеклик джашауда алай кёб
тюбемегени амалтын, ол керти хапар
болса да, таурухха ушайды. Таурух а
тюлдю.
Эртде-эртде… Ётген ёмюрню 30-чу
джылларында Къанаматланы Къурманбий
деб, фахмулу, билимли, ётгюр, джигит
джаш Тёбен Марада джашагъанды. Ол
сабийлей-джашлай, биринчи кёргени бла,
кеслерини элден бир сабий къызчыкъгъа
джаны киргенди. Къызчыкъ а – элде эм
сыйлы кишини, Хатуланы Къурманбий
хаджини, къызы – ариу Мариям болгъанды.
Совет власть келгенден сора, хаджини
юйюню асламысын эл школгъа бергенлери
себебли, алайгъа окъургъа элчи джашла,
къызла джюрюгендиле. Къанаматланы
Къурманбий да артда «Кулина» деб
атарыкъ ариу Мариямны анда кёрюучю
болгъанды. Алайда бешджыллыкъ школ
болса да, къызларына кёзлери
къарагъанла асыры кёбден, Мариям тёрт
классны бошагъанындан сора, Хатулары
аны школдан тыйыб къойгъандыла.
Сюймеклиги джырчы этген Къурманбий а,
къызны кесин табмай, кёлюндегин
джыргъа салыб, айтыб башлагъанды. Ол
сезимлерин кишиден джашырмагъанды.
Заман кете, джыр да узундан узун бола
баргъанды. Ариу Мариям да, элчи
джашланы барындан да джырчы, билимли,
фахмулу Къурманбийге эсин бургъанды.
Джырда айтылгъаныча, аны тамам кемсиз
сюйген, ызындан джети джылны айланнган
джашха, къызны джюрегинде да керти
сюймеклик туугъанды.
Эл советни тамадаларыны бири болуб
ишлеген Къанамат улу, Мариямны
сюйрелгенин эшитиб, сыйырыб алыб
келеди, кёб да турмай, ала бир юй
боладыла. Къызгъа кёзлери къараб, къуру
къалгъанла, Къурманбий бла Мариямгъа
насыблы болгъанларын кечмей, аны кимни
къызы болгъанын, рысхы джюрютгени,
динин тутханы ючюн, «халкъны джауу»
атха къалыб, тутулуб тургъан хаджини,
эслерине тюшюрюб, Къурманбийге «таш
ата» башлайдыла. Элни джамагъатын,
советни аллына джыйыб, Къанамат улугъа:
- Сен - коммунист, эл советни башчысы,
халкъны джаууну къызы бла джашаргъа
боллукъ тюлсе! Сайла: не Мариям, не да
ишинги да къой, партбилеринги да
къайтар, - дейдиле.
Сайлайды ол… Кулинасын - джаныча
кёрген ариу Мариямны. Ол 1933 джыл эди.
30-чу тюрмелик джыллада, тутулуб
кетерме, деб, къоркъмай,
партбилетинден, сюйген адамын
сайлаялгъан Къурманбийни ётгюрлюгю ол
заманлада бек кёблени
сейирсиндиргенине, сёз джокъду. Алай а
аны бла бошалмайды эки сюйген джюрекни
сынау. 1935 джыл Мариямны анасы бла
къарнашын, кулакла деб, элден тышына
ашырыргъа оноу этиледи. Къарнашын
тутуб, тюрмеге салыб, анасына узакъ
джолгъа хазырланыргъа он кюн бередиле.
Ол он кюн - Мариямны джашаууну къара
кюнлерини аллын башлагъан джаханим
кюнле! Анга да сайларгъа керек болады:
сюйген эркишиси бламы къалады, огъесе
анасы бла, къарнашы бла белгисизлик
джолгъамы чыгъады… Мариям да
…сайлайды – сюймеклигине кертилей
къалады.
Джылла ётедиле, 1939 джыл уллу
сюймекликни андан да бек бегите,
Къанаматлагъа къызчыкъ тууады. Рахат
джашаугъа термилгенлери ючюн болурла
эди, Мариям бла Къурманбий
къызчыкъларына Мира атайдыла. Орус
тилни уста билген таулу джаш «мир»
сёзню эки магъанасын да эсге ала,
сабийине, дуниягъа да рахатлыкъ
теджесе да, 1941 джыл кесини ишин этеди –
Уллу Ата джурт къазауат башланады.
Урушну экинчи айында джырчы, назмучу,
ётгюр таулу Къанаматланы Къурманбий
ары кетеди. Аскерге джангы
чакъырылгъанланы, фронтха ийиб
къоймай, урушха хазырлай,
Ворошиловскеде (Ставропольда) бир
бёлек заманны юретирге тыядыла. Улоу
табылмагъан, джашау къатышхан къыйын
кёзюуде, Мариям, джанына къоркъууну да
сан этмей, гитче къызчыгъын да,
къайынларына къоюб, Къурманбийге
тюберге, аны энтда бир кере кёрюрге
Ворошиловскеге эки-юч кере барады.
Къанамат улуну алайдан урушха
ашыргъанларындан сора, джыл да
ётмегенлей, ёлген хапары келеди.
Джыйырма алты джылында башсыз
къалгъан ариу Мариям, сюймеклигине
кертилей, сексан джылына дери джашаб,
сюйген адамы бла джашагъан джети
джылын саулай джашаууна дарман этиб,
картлары бла сёлеше, «Кулинасын» кеси
кесине джырлай джашагъанды.
Мен «Кулинаны» Мариямны кесинден 1988
джыл Черкесскеде, джашагъан юйюнде,
джазыб алгъан эдим.
- Кёб ариу сёзюн эшитгенме, кёб
джумшакълыгъын кёргенме, - деген эди
Мариям амма, баш иесин сагъына, ол кюн.
– Джарыкъ адам эди, фахмулу адам эди.
Ётгюр болгъанлыгъына, джумшакъ, халал
адам эди. Ариу да адам эди, хариб. Бары
да къалды, джашлай къуруду да кетди, -
деген эди.
- «Кулинаны» сёзлерин билемисе? –
дегенимде, ышаргъан да этиб:
- Билеме… Билмей а. Ол джыллада аны
билмеген джокъ эди. Къыйналгъан,
джюрегим къозгъалгъан кюнюмде, кеси
аллыма мурулдай айланама, ол меннге
кюуча болуб бошагъанды, - деген эди.
Кёзлерин джабыб, кесине айтыучусуча,
акъырын ауаз бла шош «джырлагъан» эди.
Кесини джюрек халынамы тынгылай эди,
огъесе анда, узакъда, къалгъан насыбын
заманны терениндеми излей эди,
билмейме. Кёз мюйюшлеринде
джылтырагъан джыламукъ тамчычыкъла
ёлмеген сюймеклигине шагъатлыкъ этген
эдиле.
Мен Кулинаны сюйюб башладым
Ол эки къара къашындан.
Кулина амалтын кетиб барама
Джарыкъ дунияны башындан,
Аллыбызда уллу къаяла,
Анда кёгюрчюнле ойнайла.
Ала кёзлери, къара къашлары
Чырт да джашаргъа къоймайла.
Мен сени атынгы айталмайма,
Джюрегим ёрге толад да.
Кечиналмайма уллу терезе
Юйюнге туура болад да.

Худжу школда нек окъугъанем?
Мен сени андан бек сюйдюм.
Джюрегинг къаты къаяды сора,
Быллай бир сеннге нек кюйдюм?
Сени амалтын ёлюб барама,
Сал джюрегиме къолунгу.
Быллай бир сеннге нек термилеме,
Джаным къолунгда болурму?
Къанынг къаныма сингнгенди да,
Айыралмайма къанымы.
Быллай бир мени нек термилтесе?
Ий да къойсанг а джанымы.
Мени Кулинам болурму эке
Биринчи майда акъ кийген?
Менден тели болурму эке,
Джанындан къызны бек сюйген?
Мени Кулинам кёреме, джашла,
Биринчи майда акъ кийген.
Менден джарлы бармыды сора,
Сау джети джылны къыз сюйген?
Сау джети джылны сюйюб термилдим,
Бир къууанмады джюрегим.
Кулинам болуб къалгъа эди
Этиме тийген кёлегим.
Санга барды бир айтырым:
Бизни юйге бир келсенг а.
Келирингден тамам тюнгюлдюм,
Письмоларымы берсенг а.
Чегетдеги бёрюле, алан,
Кёкге къараб улурукъ.
Не кёб письмо джазгъанем санга,
Мени эки къолум къурурукъ.
Кесинг ючюн чырт да къыйналмайма,
Письмоларыма кюеме.
Алгъынча уа сени сюймейме -
Мен бир башханы сюеме.
Бусагъатда бир джарыкъ болгъанды,
Ой анам, мени дуниям.
Сенден джаныма тийиб айтама,
Кёлюнг къалмасын, Кулинам.
Сенден бек кишини да сюймейме,
Ма биз джашагъан джуртлада.
Сеннге ушатыб басмай джюрюйме
Гокка хансланы сыртлада.
Сенден ариу кишини да кёрмейме
Ма биз джашагъан элледе.
Сеннге ушатыб, къараб джюрюйме
Суу чабакълагъа кёлледе.
Мен кёзлерими алмай къарайма
Сизни башыгъыз кёклеге,
Сени амалтын кёлюм бармайды
Накъырда этерге кёблеге.
Мени кибик, сен да эте эсенг,
Дунияда къалай джашайса?
Шашмайын, бузмай, ариу Кулинам,
Гокка ханслагъа ушайса,
Сенича, билсе мени джюрегими,
Эриб кетеред Минги Тау,
Кулинам болуб къалгъа эди, алан,
Белими къысхан белибау.
Кёб къатылыкъ этгенсе, Кулина,
Кёбдю мени санга гурушхам.
Кулинам болуб къалгъа эди
Къолумда джазгъан ручкам.
Мени джюрегим чыртда кёлтюрмейди,
Ма алай чыммакъ кийинме.
Карандаш дженгил тауусулады,
Ол болсун, дерик тюйюлме.
Кулинамы гокка тюрсюню
Кёзюмю юсюнде ойнайды.
Чурукъларым болуб къалгъа эди, дерге,
Кулинама кёзюм къыймайды.
Джюрегим бир бек къууанады
Мен сени кёрген кюнюмде.
Сени сыфатлы ибилис-шайтан
Джукъларгъа къоймайд тюшюмде.
Майна биринчи майны байрагъы,
Кюкюреб-джашнаб, джел эте.
Кел, экибиз да кетиб къалайыкъ,
Бир-бирибизге кёл эте.
Кулина берген къол джаулукъчукъну
Мен ёмюрюмде джоймазма.
Ёлюб, дуниядан кетгинчи, сеннге
«Кулина» атны къоймазма.
Мариям Къурманбийни кесинден эшитген
«Кулина» ма былайды. Ол айтханнга кёре,
бу джыр 1931-1933 джыллада этилгенди.
«Кулина»… Сюймекликни бир атыды
Кулина. Хар сюймеклик сезимни, хар
къызныча, кесини аты болурму!? «Сюйген»
деген бир сёз болгъанлыкъгъа, хар
сюйген бирер тюрлю сюеди да!
Бирча, кемсиз сюе билгенле джашауда
бир-бирине алай кёб тюбемеучюдюле!
Керти сюе билмеклик да, фахмуча,
кёблеге берилмейди. Къурманбий бла
Мариямгъа ол фахму да, бир юй болур
насыб да, берилген эди: сюймеклик -
ёмюрлюкге, насыб – джети джылгъа… 1942
джылдан сора да джарым ёмюрден асламны
джашагъан Кулина, алай керти
сюймекликге тыйыншлы болгъанын узун,
къыйын джолу бла кёргюзгенди.
«Кулина» - Хатуланы Мариям бла
Къанаматланы Къурманбийни ариу, асыл
сюймекликлерини сейирлик
эсгертмесиди, джыр эсгертмеси!..
Къанамат улу «Кулинадан» сора да
этгенди джырла. Амма, миллетлени
ата-сата айланнган ХХ-чы ёмюр халкъгъа
кёб затын тас этдиртгенди. Биз хапарын
айтхан джырчыны да, талай джыры
аджашханына ишегим джокъду.
Къурманбийни Тёбен Мараны къызларына
этген «Шерифала» деген джырын, унутмай,
бюгюннге джетдирген атама,
Байрамукъланы Ибрагимге, джюрек
разылыгъымы айта, аны да былайда
келтиреме:
Ударник къызла дырын джыялла,
Толтуруб, кюн бет таланы.
Шерифаланы бир кёб сагъынаек, тейри,
Мен бир айтайым аланы.
Тогъуз чалкъычы чалкъы чалабыз,
Алларын тыйыб тамада.
Къызла амалтын тансыкъ этгенди
Ол худжу, ташлы Мара да.
Тогъуз чалкъычы чалкъы чалабыз,
Джарыкъды бизни кёлюбюз.
Нюрджан кеси да эл комсомолка,
Ударник, бизни тенгибиз.
Абрекланы ариу Шерифачакъ,
Кеси кесчигинден уяла.
Баббаханчакъ кибик, аны ёсгенине,
Джыйын къачха джетди къууана.
Къарабашланы да ариу Шерифа,
Ол джюрек ауруу береди,
Булутлу кюнде, кюмюш сом кибик,
Джылтырай-джана келеди.
Баболаны ариу Шерифагъа
Джыйын бирден письмо саллыкъбыз.
Москвадан келген алтын сагъат кибик,
Аны Акъсакъалгъа аллыкъбыз.
Акъ Къая тюбю зынгырдайды, джашла,
Батагъа джашил джанады.
Зухра бала дуниягъа ёсгенли
Джюрегим ауруу табады.
Тамгъалы Сыртын, ой, тубан басыб,
Тамчыны ичине, кюн тийиб,
Биз Айшатчыкъны сайлаб алгъанбыз,
Къалгъан къызчыкъладан бек сюйюб.
Джумарыкъ тауукъ да таулада отлайды,
Акъ марал кимге ушайды?
Къара чашчыгъынгы ёрге тара, Айшатчыкъ,
Къашчыкъларынгы ашайды.
Арбазгьа чыгъыб, ызынга айлансанг,
Кюн тийген кибик, башлагъа.
Сени амалтын бир къан джаугъанды
Мара элинде джашлагъа.
Арбазгъа чыгъыб къарайды Айшат,
Сюймеклигими билгенча.
Айшатны ызындан кёбле айланалла,
Джел хапчюклени сюргенча.
Акъсакъал бёркню да биз джиберликбиз
Ариу Халиматны сынаргъа.
Къараб кёрюрге кесин табмайбыз –
Салыб айтабыз ийнаргъа.
Джюрек ауруу береди кюлгенинг,
Сюйюмлю этеди кийгенинг.
Атны белинден тюшмей джюрюйдю,
Кавказ кийимли сюйгенинг.
Айны толгъаны, кюнню чыкъгъаны,
Асият алай ариуду.
Сагъынылмагъан бир кюню къалмайды –
Джыйыннга джюрек аурууду.
Джетеулен сюйген ариу Хурайматны
Биз да сюймейин неди амал?
Барыб, кёзюне бир къарар эдик,
Джетмеймид эке къач заман?
Джетеулен сюйген ариу Хурайматха,
Мен сукъланама, ёлеме.
Ий, мен билмеген, энтда, юч къошулуб,
Он болуб тура кёреме.
Ол он сюйгенинг тойгъа келселе,
Онусу он саугъа берселе...
Ала нелерин да унутадыла,
Сени бир къараб кёрселе.
Ол он сюйгенинг а тойда тёгерекде,
Кюмюш хазырланы тизгенча.
Аланы бир-биринден къалай айырлыкъса,
Алтын сынджырны юзгенча?
Ол он сюйгенинге къууана да, согъа,
Тамам уста болдунг къобузгъа.
Ма ишни табы - джез капекчикге,
Сёзню ариуу - тогъузгъа.
Мараны башы да мийик къаяла,
Кюн батыб, салкъын айланнганд.
Онусу да билмейле сени акъылынгы –
Сабий эсинг кимге байланнганд.
Мараны башы да мийик къаяла.
Кюн батыб, салкъын айланса...
Сюйген амандан-игиден тюлдю,
Акъылынг бир джерге байланса.
Кюн бетде битген гокка хансчыкъла,
Кёлюм бармайды юзерге.
Къалгъан къызла гурушха этмегиз,-
Заман табылмайды тизерге.
Бу джырны Къанамат улу 1933-1935 джыллада
этгенди.
- Эриширек къызлагъа, - деб хапар айтады
Ибрагим, - кёллерин кёлтюреме деб, эте
болур эди, эм ашхы сёзлени табыб айта
эди. Бюгюн кибик эсимдеди, къош артында,
олтуруб, «Шерифаланы» Къурманбийни
кесинден юреннгеним. Макъамы да, ма
алай, сёзлерича, бир да ариуду! Бир да
фахмулу, бир да онглу адам эди. Джыргъа
джетсе уа: макъамын, сёзюн да чыгъарыб
башлаб къала эди, кеси да уста джырлай
эди! Джандетли болсун ариу джаны! Ма
былай къараб, джыр къураб, айтыб бара
эди. Ишге кирсе, ишде – алчы, тойгъа
кирсе, тойда – башчы! Не джырда, не
тебсеуде бир адамны ызындан
къарамагъанды. Ким да сукъланырча адам
эди. Орта бойлу эди, ариу, чырайлы адам.
Бу джыр этилген кёзюуде Тёбен Марада
Шерифа атлары бла талай къыз болгъанды.
Аны ючюн атагъанды джырына «Шерифала»
деб. «Къынгырла» деб да бир джыры бар
эди, къыз бла джаш алмашдырыб
джырларча этилген, - деб, андан да эсине
тюшюрелген тизгинлени айтады:
Джаш:
Бюгюн кюнню алай кёреме,
Кюн тиймеген мутхуз кюнлеге.
Тейри адамы, шашмай ушайса
Къышлыкъда шайтан юллеге.
Къыз:
Кёзюм чыракъ барады
Эшик аллында тазчыкъгъа.
Шайтан юлле эсем, ол болсун хатам,
Ушайма гокка хансчыкъгъа…
Къанаматланы Къурманбий… Халкъ
джырланы авторы.
Джыр да, адамча, кеси джашауу бла
джашайды. Аны да кесини джазыуу, джолу,
ёмюрю барды. Джырла – келечиле, джырла
– тылмачла, джырла – саугъала…
Джырланы сюе, багъалата, джырлай
билгенибизча, аланы халкъгъа къоюб
кетген джырчыланы атларын да,
биргебизге джашатыргъа борчлубуз.
Унутмай, сансыз этмей.
Къанаматланы Адежейни джашы
Къурманбий да аланы бириди.
2000
ДЖЮРЕГИНДЕН КЮН ТИЙГЕН
Хубийланы Ахьяны джашы Магомет (Алан)...
Терен кёклю, джарыкъ джулдузлу,
чокъуракъ суулу, сабий тылпыуча таза
хауалы шам Тебердиде туууб, ол кёблеге
джомакъ эди. Аллай уллу адамлыкъ, аллай
эркин фахму, аллай къыйырсыз сюймеклик
бир джюрекге къалай сыйыннганы
сейирсиндирген, сукъландыргъан да эте
эди. Керти да, Аллах берсе, санамай,
чомарт бере кёре эдим...
Магомет фахмулу поэт эди, Магомет халкъ
джырчы эди, Магомет (Алан) чам хапарны,
хапар жанрны устасы эди, Магомет алим
эди, Магомет оратор эди, Магомет
музыкант эди, Магомет закий эди,
Магомет устаз эди, Магомет гуманист
эди, Магомет фольклорист эди!
Адамлыкъ бла сюймеклик фахмулулукъну
баш шартлары болгъанларына аны джашауу
шагъат эди.
Сабийлиги джарытмагъан (1928 джыл
туугъан эди), джашлыгъы джылытмагъан
(ала кёчгюнчю джыллагъа тюшген эдиле),
къартлыкъгъа джетелмеген (1987 джыл
ауушханды) Хубий улу нени юсюнден
джазса да, сюймеклигини хапарын айта
эди. «Мени джаным хапарларымдады,
джюрегим - джырларым бла назмуларымда»,
- дейди ол айтыуларыны биринде. Аны эм
уллу сюймеклиги адамлагъа эди. Ол а
дженгил сезиледи. Танг аласында, Чолпан
джулдузча; ингир алада, Сюйюмчю
джулдузча; къарангы кече, Ай кибик; къыш
суукъда, Кюн кибик, ол кесине тарта эди
адамланы.
Аны толу ангылагъан, кемсиз сюйген
керти тенги бла ушакъгъа тансыкъ
болгъан, закий нартны ауаз бергенине
тынгыларгъа хазыр, ана сют сабийни
санларын айнытханча, джюрек огъурун
айнытыргъа учуннган, Магометни
китабларын талпыб окъурукъду. Алада
хар тизгин Магометни бизге, артында
къалгъанлагъа, осиятыды. Хар
чыгъармасы - кеси джашагъан тынгысыз
ёмюрню кюзгюсюдю. Джашауну
кюнде-кечеде къойгъан ызларына бизни
эсибизни бура, кесибизде болгъан игиге
да, тёгерегибизде асыугъа да
кёзлерибизни ачады, аны сюерге,
багъалатыргъа, анга къууаныргъа
алландырады. Поэт эмда джырчы, Хубий
улу джашауну кесинде бар поэзияны
ёртенин джукълатмай, ёрге тутаргъа, аны
джылыуунда джылына билирге чакъырады.
Суратлау сёзню уста хайырландыра, ол
«къысха сёз» бла джашауну узунлугъуна
сыйларын тас этмеген адамлыкъ шартланы
юслеринден айтады. «Ариулукъ адамлыкъ
тюлдю, адамлыкъ а ариулукъду», - дей
билген таулу киши аны тутаргъа,
таныргъа, сыйларгъа, багъалата билирге
тырмашдырады.
Сюе билгенликге, ол сюймеклик
джукъланмазча, тунчукъмазча,
унутулмазча джашай билиу, ол Аллах
сюйген - насыблы - адамны шартыды. Аны
чыгъармаларында джюрекге татлы,
джюрекге къыйын, терен сезим бла
байламлы кёб тюрлю соруугъа джууаб
табаргъа боллукъду.
Джашаууну джазгъы чагъына шукур
этгенин, акъ чилле джаулукъну юсюнде
«оюу тилде» чыгъаргъан таулу къызча,
Магомет халкъына, заманына сюймеклигин
кесини энчи сёзю бла ийнандыра,
учундура айта биле эди.
Хубий улу Магометни лирика назмуларын
окъуй, джюрегинге нюр тийгенча,
юсюнгден учхара ышанларынг кетгенча,
керти ариулукъну айрымканына тюшгенча,
боласа.
Керти поэтнича, джырчыныча, аны
джюреги, тилекге джайылгъан къол
аязлача, джашау келтириучю чыгъанакъ
джеллеге да, адамла туудуруучу
ачыулагъа да, сюймеклик сездириучю
джылыу толкъунлагъа да, насыб
учундуруучу къууанч «тамчылагъа» да
ачылыб эди.
Тюзлюк бла терслик, адамлыкъ бла
аманлыкъ, халаллыкъ бла харамлыкъ,
джумушакълыкъ бла къатылыкъ бир
хорлата, бир хорлай къуралгъан бу хуах
дунияда джюрегини, иннетини
тазалыгъын, кёлюню джарыкълыгъын
сакълаяла, джашай билген Магомет 1974
джыл «Къарачай-малкъар совет халкъ
джырла» деген китабына меннге быллай
сёзле джазыб берген эди: «Багъалы
Фатима! Халкъны асламысы къалай этеди
деб, анга къараучу болма, халкъны
ичинде ким тюз этеди, деб къараучу бол".
Кеси да алай джашай эди.
Хубийланы Магометни ашхы оюмлары кёб
эди. Ол къарачай-малкъар адеб-намыс
джорукъланы юслеринден китаб джазар
мураты бар эди. Джаш тёлюню аллында аны
кесине борчха санай эди. Аны эталмай
тургъанына джарсый, кёб сагъыныучан
эди. «Сенича, аны киши джазаллыкъ тюлдю,
джазсанг керекди», - дегенимде, ол
ахсыннган да этиб: «Заман, заман... Заман
джетмейди», - деб джууаб этген эди.
Акъыллы джюреги сезе болур эди, ёмюр
юлюшю уллу болмагъанын. «Бу дунияны
хуах болгъаны эсиме тюшсе, джюрегим
къуу болады», - деучен эди. Магометни
муратына джетмей, айтханыча, китаб
джазалмай кетгени, эсиме тюше да,
къыйнала туруучан эдим. Артда «Ауушла»
деген, бюгюн да къол джазмалай тургъан
чыгъармаларын басмагъа хазырлай,
окъуб чыкъгъанымда, мен кеси кесиме:
«Огъай, Магомет муратыча этгенди!» -
дегенме. Таулу халкъыбызны, алтын
бюртюклеча, адеб-намыс джорукъларыны
юслеринден суратлау халда, терен
ойлашдырырча, алай хапарлагъанды нарт
туудугъу акъыллы Алан. «Алан» дегенлей,
Магомет чам хапарларын «Аланны
хапарлары» деб чыгъарыучан эди.
Бусагъатда Хубий улуну кеси саулукъда
чыкъгъан хапарларын энди джетиб келген
тёлюге табыб окъурча этиу, ол да бир
борчубузду. Акъыллы, сынчы, туура сёзлю,
уста тилли, джарыкъ кёллю Алан,
эртдегили Насра Ходжача, кесин
халкъгъа ёмюрлюкге сюйдюргенди. «Алан»
псевдонимни алыб, Магомет джамагъатны
ортасында тюбеген учхара ышанланы чам
халда хыртлай эди. «Аланны хапарлары»
кюлдюре тургъанлай, сагъышландырадыла.
Мен бюгюн да, аланы окъусам, Магомет
кеси окъугъанча болама, ачыкъ ауазын
джюрегим бла эшитеме…
Ачыкъ ауазы дегенлей, къалай уста эди
Хубий улу джыргъа да. 1200 халкъ джырны
джыйгъан алим киши, 100-ден артыкъ
къарачай джырны кеси джырлай эди.
«Кёлюн хаман да джарыкъ тутуу
акъылманлыкъны шартыды», - деб сёз
барды. Бу джалгъан дунияда берилген
кесек заманны къууанмай, башхаланы
къууандырмай джашагъанны
оюмсузлукъгъамы санай эди да,
адамлагъа мыдах болуб кёрюнмей эди.
Джашауну ол тукъум терен ангылагъан
адамны къыйнагъан, джарсытхан аз
чурумму бар эди?! Алай а сусаб болгъан,
сусабын суу бла кесгенча, ол джыр бла
хорлай болурму эди мыдахлыгъын?
Ауругъан-инджилген кюнюнде да,
арыгъан-къыйналгъан кёзюуюнде да
чамы-накъырдасы, джыры тохтамай эди.
«Джырла деб, къачан айтадыла деб,
сакълаб турама», - деучен эди. Керти да,
джырсыз кюню батмай эди, тангы атмай
эди, деб къояргъа боллукъду.
Байчеккуланы Абдин бла Зумакъулланы
Танзиля джазгъан «Кюн ашхы болсун,
адамла!» деген аламат джырны, джырлаб,
юйдегисин аны бла уятханына кёб кере
шагъат болгъанма. Эртденбла
юйдегисинден алгъа туруучан эди. Сора:
"Туругъуз, танг атханды... заман
джетгенди!" - деб уятмай эди. «Кюн ашхы
болсун, адамла!» деген джырны
кёлтюртерек этиб джырласа, уллу-гитче
да джукъуларындан аязый эдиле.
«Джыр бла гырджын тепсиге бирге
салынадыла», - деб кесини сёзю барды.
Къонакъ келсе, артыкъ да бек, ол
джырланы сюйгенин билсе, Магомет эм
алгъа джыр «тепси» къураучан эди. Ол
джангыз бир адамгъа джырласа да, бир
талай адамны алларында джырлай
тургъанча, джырны да, анга тынгылыб
тургъанны да, сыйларын кёре, тамам кёлю
бла джырлаучан эди. Юйюне келген
къонакъгъа джырлагъан кёзюуюнде уа,
къарамын кабинетини кенг терезесинден
ары мийикге, тауладан да ёрге - кёкге –
буруб, алай джырлаучан эди. Къанатлы
джюреги ол кёзюуде къайда эсе да, тау
тёппеледе, тау къушла сюйюучю булутла
тюзюнде учуб айлана болур эди.
Джырлагъан кёзюуюнде кёзлерини оту
артыкъ да джарыкъ джана эди,
кёзлеринден тёгюлген нюрню эслей
эдинг. Джюрек халына кёре, кёк
кёзлерини бояулары тюрлене эди. Бир
къарасанг, ала кём-кёкле болур эдиле,
бир къарасанг - ала кёзле, бир
къарасанг, юслерине мыдахлыкъны
кёлеккеси тюшюб, тенгиз толкъунну
бояуча, джашилге тартаракъ...
«Тенглеге джууаб» деген назмусунда
Магомет былай айтады:
Джырламайын ашырмаем джангыз бир
кюнню,
Къууанчлада джырым тангнга джете эди.
Джыр джюрегин джарытаед эрлай хар
кимни,
Хар бири да меннге алгъыш эте эди.
Эртден-ингир, деб, къарамайын ёмюрде,
Джырлай эдим, джолгъа чыгъыб тебресем
да.
Джюз джыр мени биргеме эди хар джерде,
Кесим джангыз тау башына ёрлесем да…

Хубий улу джырны алай сюймесе, 1200 халкъ
джырны джыяллыкъ да тюл эди. (Аллах
айтса, аланы китаб этиб чыгъарыр мурат
барды!), халкъ джырланы юслеринден
китаб джазарыкъ тюл эди. Джазыучу,
аланы ётген тёлюле бары, анга аманат
этгенча, алай джыя эди. Хар сёзню,
накъут-налмаз мынчакъны багъалатханча,
тас этерме деб къоркъгъанча, алай
сакълай эди.
Ала, халкъ джырла, миллетибизни тарих
энциклопедиясыдыла. Аланы окъуй,
ёмюрлени чарсында къалгъан, белгисиз
джырчыланы кёзюбюзге кёргюзебиз. Ала
да, Магометча, адамны джашаууна сансыз
къарай билмеген, халкъны сагъышлары
бла джашагъан, миллети къурагъан
тарихни джыр тизгинлеге сыйындыра
билген, сюймекликлерин суратлау сёз
бла айталгъан закийле, джырчыла
болгъандыла.
Хубий улу ол джырланы, халкъдан джыйыб,
халкъгъа аманат этгенди. Аны бла да
къалмай, халкъыбызны джыр байлыгъын
ёсдюрюуге кеси да юлюш къошханды. Ол
талай джырны авторуду. Къайсы бир
назмусун да джыр этерге боллукъду. Ма
бир назмусундан бир строфа:
Джюз джылымда сени кёрсем,
Сени элингде къоймаз эдим.
Тауну, тюзню да къаратыб,
Сеннге джюз джыр джырлар эдим.
Магомет эски халкъ джырланы да, джыр
тизимге джангы къошулгъанланы да тамам
уста джырлай эди. «Хасауканы» макъамын
Хубий улу джая къобузда сокъгъаны
сайын, аны симфония оркестр сокъса,
къалай аламат боллукъ эди, деб
сукъланыучан эдим. Магометни джая
къобузда сокъгъанына тынгылагъан,
къарачай-малкъар халкъ джырны
"хауасына" эм бек келишген къобуз ол
болгъанын сезерик эди.
«Человек – оркестр», - деучен эди анга
джазыучу Сюйюнч улу Азамат, Магометни
талай музыка инструментде согъа
билгенин черте. Дагъыда студент
джылларымдан эсимде джашагъан: белгили
алим тенги Акъбай улу Шакъман (Аллах
джандетли этсин, ол да керти дуниягъа
кетгенди) лекциягъа бир кюн кечигиб
келеди да:
- Нек кечигиб келгеними билсегиз, мени
кечериксиз. Хубий улу Магометге ана
тилибизде тенглешдириу оборотладан
эсинге тюшюралгъанынг бар эсе, бир
айтсанг а, дедим да, юйге кетеме деб,
чыгъыб тебреген эди, бери айланыб,
бир-эки деб, 200-ню айтды! Ызындан джазыб
кючден джетиб бардым, - деб къууаныб
хапар айтыб, сора дагъыда: - Бусагъатда
Къарачайда ана тилни Магометча билген,
эшта, башха киши болмаз, - деб къошханы.
«Ана тилими асыры бек сюйгенден, хар
бир сёзюн эшитген огъай эсенг, кёрген
да этеме, таб, къаллай бир тартханын да
билеме, деб турама», - деб бош айтхан
болмаз эди Хубий улу.
А.С. Пушкинни «Евгений Онегин» романын,
М.Ю. Лермон-товну талай поэмасын,
Байронну, Коста Хетагуровну, Роберт