Назмула, Балладала, Хапарла - 19

ол биринг да аны тыйыб кюреше болурламы
тепси тюбюнде? Майна, Джаухарат да,
эрнин-бурнун джалайды асыры ашары
келгенден. Мени сора эсенг а, кёзлерим
бу аллымда салатха тюшюб кетедиле, - деб
хар кимни харх этдирди.
- Мени сартын, мен Хыйсача болсам, ол
мартинини, сизнича арыгъанлагъа
саллыкъ тюл эдим, кесим энчи ичиб
бошарыкъ эдим, - деди дагъыда джашланы
бири.
- Аурууунг тас. Ол алсын аурууунгу, иче
бер, - деб эшикден уллу чара табакъ бла
исси мантыланы алыб келген Ханифа
кюлдю...
Мантыланы да бёскертиб, бир-эки шышаны
да тюблерине къарагъанларындан сора,
къонакъла, май эринлерин да джылтырата,
чам-накъырдагъа кёчдюле.
- Тейри деб айтайым, ол бочха хапарны
тюзю къалай болгъан эди эсе да, бюгюн
Ханифаны бочхасы джукъаргъанды, - деб
Назир, хар кимни эсин кесине бура,
балсытыб джюзюмню къабды. - Джаухарат,
ма ол бочха хапарда мени не терслигим
бар эди, сен бир айт. Ханифагъа, джан
аурутуб, бар да аша дегеним ючюн,
болгъан айыбны меннге салыб къойгъан
эдигиз, - дей кёлкъалды тюрсюн алды.
Бары бирден кюлдюле. Бочха хапарны
ауузгъа алыб, бир-бирин эшитмей
башлагъанларында, тепси тамада,
Сосланбек:
- Назир джутланнган мартини
тиллеригизни былай бошлаб къалай
къойду, тохтагъыз, - деб кюлдю.
- Шо, тамада, Ханифа ол бочха хапарны
кеси бир айтсын, - деб тиледи Зульфа. -
Джарашдырыб, кюлмей, бир хапар айт, шо.
- Аны несине кюллюкме? Сизге кюлкю
болгъанлыкъгъа, ма биз андан бери
айныялмайбыз. Ма бу, - деб Ханифа
кёзлери бла Хыйсаны кёргюзе, - билмейди
ол хапарны. Энди муну къатында айта
эсем, юйюм чачылыргъа айланады, - деб
ышарды.
- Туугъан кюнюнгде эшитгени себебли,
джюрегин басыб, кечиб къоярча Аллах
кюч, басым берсин, неди амал? - дей Назир
Хыйсагъа къарады.
- Бойнум къылдан иничге!
- Айлыгъыбызны алгъандан сора эки
кюнден бочхам думп-тас, джокъ, - деб
башлады мыдах хапарын Ханифа. - Мен сер
а, къайда къойгъанымы эсгералмайма:
школдамы, тюкендеми, джолдамы...
излейме, учду-кюйдю. Кесим а бир
отуз-къыркъ сомдан сора джоймагъанма.
Джангыз, аны билеме. Талай кюн да ётюб,
бочхамдан да къол джуууб, бир кюн
дерсден чыгъыб келе турсам, кесим а, ач
да болуб, арыгъан да этиб, коридорда
Назирге тюбеб къалама. Ол кеси да
джарыкъ, эрни-бурну да, май болуб,
джылтырай, тоюб келгени кёзлерине
джазылыб. Ётюб кетмейди да: «Ханифа,
сени излей чыкъгъан эдим, биз ауузланыб
келебиз, сеннге да алыб, столда
къойгъанбыз, болгъан ишинги да къой да,
бар, бир ауузлан», - дейди. «Тоба-асто, бу
меннге былай сакъ нек болду, сеннге
столда къоюб келебиз деб, кимледиле
меннге джан аурута айланнганла», деб да
келеди кёлюме. Дагъыда бочхамы тас
этгеним ючюн, джазыкъсыныб, сыйлаймы
айланадыла дей, школну аш юйюне киреме.
Керти да, столда бир табакъда шорпа,
экинчиде иги ёрге къаланыб, эт бла
лапша, компот, гырджын. Аллахны
алгъышын да эте, ашайма. Бошатхан
сауутларымы шапагъа узата: «Сау
къаллыкъла бир иги сыйладыла, ач болуб
тура эдим. Ачхам да болмагъаны бла,
сууаблыкъ этдиле, - дейме кассада
олтургъан Нинагъа. Ол а меннге джан
аурута: «Талай кюн бери джюрюучю устаз
джашла бары да бир бочхадан хакъ тёлеб
ашаб турадыла. Сен да алай этсенг а», -
дейди. Юсюме суу къуйгъанча болама:
«Къайда, ол бочханы бир кёргюз», - десем,
олтургъан столуну тюбюне узалыб, мени
ол тас болгъан бочхамы чыгъарады! Ол
бермей къоярыкъча, сермеб, бери алама
да, ичине къарайма. Тас этген 127
сомумдан 64-сю къалыб тура. Нинагъа да
джарты-къурту хапар айтыб, бочханы да
алыб, Назирни излей кетеме. Эшикни ачыб,
кабинетини босагъасындан
атлагъанлайыма, мен ауузуму ачхынчы:
«Ашадынгмы?» - деб джумушакъ сорду.
«Хо». «Да иги эди. Кесибизден
къалгъанланы дыгалас этиб, табакъладан
джыйгъан эдик», - деб бети джарый
сёлешди.
Алаймы айтды, ачыусунуб келгеними да
унутуб, кёлюм булгъаныб, къусаргъа
тартыша, кабинетден къачыб чыгъама...
Ханифагъа кюле тынгылагъан устазла
хапарыны аягъында, джазыкъсыннганмы
этдиле да, терк шум болдула. Сора Ханифа
Азнаургъа айланыб:
- Азнаур, андан бери кёб заман ётгенди,
бочхамы сумкамдан сенми алгъан эдинг? -
деб башын бир джанына салыб тиледи. -
Тюзюн бир айт, шо.
- Хыйса, кёремисе, - деди мыдах тюрсюн
алыб Азнаур, мени къаллай завуч
болгъаныма къара, устаз, бетиме къараб,
сен гудучумса, деб сорады.
- Ол-башха урлагъан эди эсе да, сеннге
иги ишлегенинг ючюн, ачха саугъаны да,
Азнаурну къайгъырыуу бла берген эдиле,
- деди Аскер. - Анга мен шагъатма.
- Да, джойгъан ачхагъызны Ханифагъа
къралдан алыб къайтаргъансыз, - деб
кесди Зульфа.
- Джазыкъ сабийле, устазларыбыз деб,
бизге Ол-овна, Бу-овна деб, кеслерин
бизге ышаныб тургъанла, - деб ёкюндю
Джаухарат.
- Да, келигиз, сабийлени
джазыкъсынайыкъ да школну джабайыкъ? -
деди Аскер бир аламат джангы оюм табыб,
кеси да тамаша болгъанча тюрсюннге
кириб.
- Аны-муну билмейме, мен, сабийлени
джазыкъсыныб, школдан кетер къарыуум
джокъду, джангыз школну тамадаларындан
излегеним, пенсиягъа чыкъсам: школну
устазлары юй азыгъыма салгъан
заранларына компенсациягъа, пенсиямы
эки кереге кёб этерча амал табсынла.
-Да анга да бир сагъыш этербиз. Алкъын
тёрт-беш джыл барды… - деди Аскер.
Эндиге дери тынгылаб тургъан Назир, аны
ауузуна чаба:
- Ханифаны хапарына мени да къошарым
барды. Быланы барындан да мен ангылы
болуб: «Къоюгъуз, Ханифаны мындан ары
инджитмейик», - деб, ашаргъа ийген
сылтау бла бочхасына ашырама, ашагъаны
да, кишиден къалмагъан эди, мен айтыб
салгъан эдиле столгъа. Ашагъан да этиб,
къолунда да бочхасы бла киргенинде,
къууаннганымы билдиреме деб, чынты,
ойнагъанлыгъым болгъан эди. Ханифа уа,
кёлюн булгъандырыб, къачыб чыгъады. Эм
ахыры, ким терс? Мен – терс! Не
этериксе, эртде джарлыма да, - деб кесин
джазыкъсындырды.
-Энди мындан ары джугъунг тас болмаса,
бизге борч салгъанны къоярмыса,
Ханифа?- деб сорду биягъы Аскер.
-«Урламасакъ», дегенни орнуна
айтханлыгъыды «тас болмаса», - деб
къошду Назир.
-Уругъа юреннген, ол халисин къояллыкъ
тюлдю, - деди прокурор ауаз бла
Джаухарат.
- Да, сагъыш этеме да, ол бочха бла, ол
тогъуз-он банкадан сора, джугъунг тас
болгъанды, деб эсгерелмейме, - деб эсине
тюшюре къашларын тюйдю Аскер.
Быягъыла харх болдула.
- Ханифа, ол хапарыбызны бир иги
айтыучанса, къызла энтда бир
къууансынла, кеслери да, бизнича,
къулакъ от да алмагъандыла да,
ушхууургъа да иги узалалмайдыла, - деб
тиледи Сосланбек, кёзлерин сюрте. -
Кесинге да сууабды, сууаблыкъ а, артыкъ
болмайды.
- Мен сёлешиб, сиз да меннге къарабмы
турлукъсуз? Ашай-ашай тынгылагъыз,
болмай эсе, - дей Ханифа хар кимге
хантладан теджей, хапарын башлады.- Бир
кюн иш бошала джашла, «Ханифа
Муссаевна», деб атамы атын да, эслерине
тюшюрюб, бош кабинетлени бирине
чакъырадыла. Барама. Бир юч-тёрт да
бардыла. Алай мюйюшде да ючлитрлик
талай бош банка. Аланы кёргюзе:
- Быланы къайсыгъа теджесек да,
къууаныб аллыкъ болур, алай а сенден
бек джан аурутханыбыз джокъду. Сенден
хатерли джокъду арабызда. Бу беш-алты
банканы ары ал, бизге джугъунг керек
тюлдю, - дейдиле.
- Сау къаллыкъла, - дейме алагъа. Кесим а,
«была менден джукъ умут этмеселе
айтмайдыла, джугъунг керек тюлдю деб,
бир шышалыкъ болур къарын ауруулары,
дейме да, банкаланы уа дыккы заманлары,
аны кесим къууаныб огъуна теджейме.
Джукъ сезмегеними ангылагъанларында:
- Ханифа, къачан да толу адам
болуучанса, ол шайтан суугъа бир
тымлыкъчыкъ да берсенг, - дейдиле да,
дагъыда беш сомуму аладыла. Аны да
бериб, энди банкаланы юйге къалай
къоратырны юсюнден сагъыш эте, алагъа
бурулсам, биягъыла: - Ханифа Муссаевна,
сен бизни юсюбюзден учхара сагъыш эте
кёреме, биз, эркишиле, сеннге
кёлтюртюрюгюбюз джокъду, дейдиле да,
къайдан чыгъардыла эселе да, эки
къагъыт коробка да чыгъарыб, алагъа
джыядыла да, мен да биргелерине, бизге
келебиз. Тюб юйге кесибиз тюшюрюб
къояйыкъ, дейдиле да, аны уа эшигин ким
джаба эди, алларында ары киреме.
Къарасам... Ангылайма... банкаларымы
ичлерин да ичиб-ашаб, тышларын да
кесиме сатыб бере тургъанларын.
- Тохта, андан арысын мен айтайым, - деб
Ханифаны ауузуна чаба кюлдю Аскер. -
Биз, эм башдан Ханифаны алданнганын
ангылагъан кёзюучюгюн кёрюрге излей
эдик. Босагъадан атлагъанлай, ангылаб
къояды да, ачыудан кюлген болур эди,
харх этиб кюледи. Биз да къолубузда да,
коробкаларыбыз бла, анга къошулабыз.
Сора бир-бирибизни чыналарыбыз бла
тюрте, банкаланы да босагъада атыб
къачабыз.
- О, мен быладан кёрмеген къалмагъанды! -
деб кюледи Ханифа.
- Да сеннге Назир «сестра Тереза» деб,
бош айтмайды да, - деди Аскер.
- Бу джашыракъла, Ханифа, къабдыны
ызындан сюрюб, бир кесек адебсизирек
ишле этиб ие да болурла, ёзге сеннге
уллу эгечлерине эркеленнгенча
эркеленедиле. Излесенг, быланы сёз
айтмагъанлай, кёзюнг-къашынг бла
огъуна да тыярыкъса, сууутурукъса.
Ачыкълыгъынг, халаллыгъынг этдиредиле
былагъа ол къылыкъланы. Сени барыбыз да
бек сюйгенибизге чыртда ишегинг
болмаз, - деди стол тамада.
- Бир кесек къыйнаб, инджитиб сюе
билебиз, ансы, - деб къошду Азнаур да.
-Аллай къыйынладан, оюнладан Аллах
айырмасын. Бир сёзюмю джерге
тюшюрмейсиз, сау болугъуз, - деди
Ханифа.
- Къыйнар ючюн, керти да къоймайбыз, -
деб Маджир, уялгъанча, башын энишге
ийди. Биягъында мантыланы алыб
киргенингде, шаркъ деб, урлаб ашагъан
мантыларыбыз эсиме тюшюб къалдыла.
- Мантыла бла уа, - деб кюлдю Ханифа.-
Ингирде арыб келсем, юйдегиме
джарашдырыб ушхууур этелмей къалама. -
Ол кюн кюнортагъа дери бош болама да,
сабийле да бир къууанырла деб, ингирге
мантыла этеме. Биширеме, алай а ач болуб
турсам да, дерсге заман джетиб къалса,
тилиме да тийирмегенлей, къуралыб,
школгъа чабыб кетеме. Босагъада
директор бла Азнаур ушакъ эте сюеле
эдиле. Кечиге тургъаныма тартыныб,
«телиден - туура хапар» дегенлей, ала
меннге аны сормай эдиле, «Бир аламат
мантыла этген эдим, ауузум кюсей
тургъанлай, бир да къабмай, чабыб
келеме» деб дерсге баш атама. Ингир
болуб, сабийге да «ой, мени сизге бир
аламат ушхууурум барды» деб, юйге
келсек, мантыланы ийислери къалыб тура.
Алагъа кимле аякъла билдиргенлерин
айтыб айланыргъа керек болмаз, не-е?
Биягъынлай бары бирден кюлдюле.
- Бусагъатда кюлгенлигиме, ол кюн а
аллыма бир чыкъгъа эдигиз... - деди
Ханифа.
КЪАНИЙНИ ДЖЮРЕК ДАРМАНЫ
Къаний къарт болгъанында, джюреги да
билдире башлады. Бир кюн джюреги
бегирек къысса, бошалыргъа унамагъан
джумушларын да къоюб, врачха келеди.
- Джюрегим къыйнайды, - деди ол
докторгъа. - Аны айтама, къартлыгъымда,
керекми эди меннге джюрек ауруу?!
Джашыракъ болуб, санынг, къолунг
ишлеген кёзюуде ауруса да, бир иш,
къартлыкъ кючлеб тургъанлай, бу да бир
джанындан къайдан чыкъды эсе да, - деб
тарыкъды.
- Да, алай болуб къалады бир-бирледе, не
этериксе, мен дарман джазыб берейим,
ичерсе, алай хаталы тюлсе, сау
боллукъса, - деб доктор джаш кёл этиб
ашырды.
Талай замандан Къаний таныш докторуна
орамда тюбеб къалыб:
- Ай, Аллахдан сеннге игилик келсин,
джашым. Сау болуб къалгъанма.
Бусагъатда джокъду хатам, билдиргенлей
а биягъы сеннге чабарыкъма, - деб
джюреги таба узала, Къаний разылыгъын
айтды.
Доктор не дарман джазгъанын эсине
тюшюралмай, энтда келгени болса, деб:
- Къайда, ол мен берген къагъыт
биргенгдемиди? Бир къарайым, - деди.
- Къалай?! Кюнде юч кере ич деген эдинг
да, къыйырындан джырта да иче, джырта да
иче, кесиме асыры бек джан аурутуб
ийген болурма, бошаб къойгъанма, - дей
Къаний джюрек разылыгъы кёзлеринде
окъула, джашха къарады.
- Алаймы... тюз этгенсе, тюз, - деб врач
кесин эсгере, аммагъа кёл этди.
- Энтда, барсам берлик болурса? - дей
къууанч тыбырлы Къаний докторундан
айырылды.
КЮМСЕРЕ
Ай, бир къыз эди Кюмсере! Ай, ол
къобузгъа бир уста эди! Ол сокъса,
тебсеелмеген, чыгъыб чанчыла эди. Бизни
Кюмсере! Тойда кеси джаратхан джаш
болса уа, хар джашха бирер тюрлю согъа
эди, башха тартыу согъа эди. Ол кеси да
тартыула бла сюймекликден согъулгъан
болур эди - хар той сайын бир джангы
джашны сюе эди! Иги да дейсе! Адам
баласы болуб, аллай джандет тауушланы
джансыз тиекледен, къалай чыгъаралыр
эди, джюрегин сюймеклик кюйдюрюб
турмаса!
Ай, бир къыз эди Кюмсере! Ай, ол
къобузгъа бир уста эди. Ол джаратхан
джаш, бир къыз бла тебсерге къалса,
къобузун согъа тургъанлай, башындагъы
джаулугъун, энишгеден энишге тартыб,
бетин джабыб башлай эди. Тамам джанына
джетсе уа, джаулугъуну къанатын
къобузуну юсюне атыб: «Болду!» - деб
сокъгъанын тохтата эди. «Болду!» - десе
уа, булбул тилде сёлешсенг да, сёзюн
ызына алмаз эди. Алай биле эди сёзюню
багъасын…
Ай, бир къыз эди Кюмсере!
ГИДЖИМАНЫ МЫНЧАКЪ ТАРТХАНЫ
Гинджимагъа, намаз этмегени амалтын,
анасыны эгечи:
- Ой, джазыкъ сен, Аллахны аллына не деб
барлыкъса? - деб ахсыныргъа къалгъанды.
- Ий, мени бла кюрешиб нек тураса? -
дегенди Гиджима. - Бу уллу юйдегим бла
бетими бир кюнде беш кере джууаргъа
мени заманым бармыды? Намазгъа сюелир,
мынчакъ тарта олтурур кюнюм болса,
джоргъа атча чабыб нек айланама да!?
- Кет, Аллахны чамландыраса!
- Ий, бёрк эте, чыкны чыгъаргъаным
сайын, «Субхан Аллах» деб барсам,
мынчакъ тартханнга саналыб къалмазмы?
Алай болса, сау кюнню, ауузумдан юзмей,
«Алхам дулиллях» деб къайтарыб турур
эдим. Не-е? - деб дыгалас эте Гиджима
анасыны эгечине къарады.
ТЫЙГЪЫЧ БЕЛГИЛЕ
Тюнене биреулени аталарын-аналарын
сагъына башлаб, дагъыда, къой,
къабырлада сюеклери да къалгъан
болмаз, деб, кесими тыйыб, тыялыб
къойдум. Акъылынг терен болса, ачыуунг
аны джагъаларындан чыгъыб
кетелмегенин кесимде ангыладым. Мени
ачыуландыргъан а неди десегиз: бу
джазгъан чот.
Меннге бир иги къарагъыз. Сыфатда -
сыфатым. Акъылда – акъылым. Тукъумда –
тукъумум. Сында – сыным. Сыйда – сыйым.
Сырда – сырым. Джырда – джырым.
Ма, келдим алайгъа! Джырны юсюнден
айтыргъа излейме! Сизни сыйыгъыз да –
тёппемде, Аллах сакъласын, сыйыгъызны
тёппемден энишге тюшюрлюк тюлме, андан
ары уа, кесигиз ангылайсыз, кёкдю, мийик
кёк. Ары чыгъарабыз десегиз, энди ол
кесигизни джумушугъуз болсун. Хы, аны
айта эдим, сизни сыйыгъыз да - тёппемде,
къызны сюйгенме. Адетдеча, джюрегими,
кёлюмю ачама, дегенме да:
«Адам адамгъа ийнар этмейди
Джюреги бла таралмай», -
деб эртде ийнарда айтылгъанча, ийнар
этгенме. Аны къагъытха тюшюрюб,
буруннгу джашла айтханлай, наныма бир
иейим деб, тебрейме. Джюрегими алыб,
къол аязыма салгъанча, сезимлерими
сёзлеге тёгеме, къагъытха тигеме да,
окъуйма. Бир аламат ийнар! Кесим
джазгъанма, деб ийнаналмазча! Шедебр,
къысхача айтсанг. Джюрек
таралмакълыгъынг сейир болса, ийнарынг
а - аны кёлеккеси. Ол да анга ушамай не
мадары барды!?
Барысын да айтырыкъ тюлме, сизге деб
этмегенме. Джангыз эки тизгинчигин
чыгъындырайым:
Кёзлеринг толгъан айгъа ушайла,
Ма джангы айгъа къашларынг…
Ма алай, солуууму алмагъанлай, джазыб
чыкъгъанма да, ызыма айланыб къарасам…
Джазгъанымда бир тыйгъыч белги джокъ!
Школдан эсимде къуру атлары
къалгъандыла. Ол сёзлеге къарагъыз:
тыйгъыч белгиле… запитой, точка,
тырнакъ, бырнак…Унутханма. Джазыб
бошагъанлайыма, ала эсиме тюшедиле.
Эсиме тюшмеселе, конвертге салыб, ийиб
къоярыкъ эдим. Тюшедиле да, тыйгъыч
боладыла да тохтайдыла. Ийнар – бар,
тыйгъыч белгиле джокъ, ийнарны
сёзлерин табханма, тыйгъыч белгилерин
а, табмайма! Къайсын къалайгъа
такъгъын, къайсын къалайгъа чюй этиб
ургъун?! Кесими бойнумдан такъсанг да
биллик тюлме.
Бир кёлюме келди: ийнарны тюбюне
бир-бири ызларындан точкасын, запитоюн,
тоюн-оюнун да, къычырыу, соруу белгисин
да, талайны огъуна, салыб, ызларындан
да: «Марш по местам!» - деб джазыб, ийиб
къойсам, накъырдача ангылаб къоярмы
наным, деб. Дагъыда къоркъдум:
къаракъашымы кёлюн чыгъарыб, пелах
этерме да, деб.
Ангылай болурсуз, ол тыйгъыч белгилени
меннге салгъан тыйгъычларын. Шо, аланы
чыгъара тургъанны тутуб, хамхотуна бу
рабоче-крестьянский джумдурукъну бир
джетдириб, кёлюн бир басар эди. Ол
къалай ангыламай эди, сёзлени
тёгереклеринде ол тыйгъыч белгиле,
ариу бетде сепкиллеча, бузгъан болмаса,
джукъ къошмазларын?
Мени наным наныладан башхады. Ол менича
да тюлдю. Ол къуру сёзлени сюйюб
къоймай, точкаланы, запитойланы да
сюеди. Ол, гаккыда тюк излегенча,
къагъытха тюшген сёзню хоншусу-тийреси
кимди, неди, деб излеучюледенди. Ол
устазды. Пилолог. От слова – пил.
Ангыламагъанлагъа: слон!
Шо, сиз меннге бир айтыгъыз, мен
биягъында сизге айтхан ол ариу сёзлени,
тыйгъыч белгиле излеб айланмай,
къууана-къууана окъуб къояргъа боллукъ
тюлмюдю? Ол сёзлеге бир тынгылагъыз:
Кёзлеринг толгъан айгъа ушайла,
Ма джангы айгъа къашларынг…
Бу сёзлени къайтаргъаным сайын, къалай
ангылатайым сизге, къарачай къойну
къуйрукъ джаучугъундан къабсанг,
тилинг май болуб, бир онгсунаса, ма ол
халгъа тюшеме. Не келсин, ма
«къычырыу-соруу» белгиле ючюн башымы
да, къаракъашымы да джарлы этиб
айланама. Толстой Лев деб, бурун бир
джазыучу джашагъанды. Ол алай айтханды:
«Адамны къууандырыргъа ашыкъ» деб. Мен
да бек ашыгъама,не келсин, тыйгъыч
белгиле тыйыб турадыла, джолуму чорт
кесиб.
Къаракъаш тыйгъыч белгиледен
профессионал болмаса, сан этмей,
письмому ийиб къоярыкъ эдим.
Профессионалны уа кёлю чыгъыб
къаллыкъды. Ол: «юретирме, тюзетирме,
мени джашаууму юсюнден барады сёз,
тыйгъыч белгиле алай турсунла», дерик
тюлдю. Сюеме деген сёзню кёрлюк тюлдю
да, къатында «къычырыуму,
къычырыучуму» белгини, ол «сепкилни»,
сала билмегенди деб, кёлю чыгъарыкъды.
Бир чыкъгъан кёл а, артыкъ да бек,
къызда, ызына кирмей къалыргъа
боллукъду. Кирлик тюлдю. Сен анга джюз
соруу белги сал.
Аны ючюн чамланама тыйгъыч белгилени
чыгъаргъанлагъа. Къыйынын табыб,
тынчын билмеген джарлы адам! Тёгерекге
бир къарагъыз: джашауубуз бютеу да
тыйгъыч белгиле болуб къалгъандыла.
Ким этгенди? Адам кеси! Айтдырмай
къоймай эсегиз, Аллах адамгъа кийим
кийдирлик болса, аны кийим бла
туудурургъа да келлик эди къолундан.
Адамланы юйледе джашатыргъа буюрса,
тауланы этелген Аллах, аланы
орунларына юйле да этерик эди.
Саныбызны – кийимлеге, джашауубузну
юйлеге джыйгъанлары аз болуб, бир
къауумла сёзлерибизни тыйгъыч
белгилеге буудургъандыла. Сёлешген
заманынгда керек болмагъан запитой, не
эминагъа керекди къагъытха? Келигиз,
сора, сёлешсек да айтайыкъ тыйгъыч
белгилени. Сёз ючюн: «Кёзлеринг -
запитой – толгъан - запитой - айгъа
ушайдыла - къычырыучу белги…». Ол да
къычырыкъчымы эди, огъесе къычырыучуму
эди?.. Не эсе да бир къычыргъан джери бар
эди.
«Джамагъат – къычырыучу белги –
тыйгъычлагъа не оноуугъуз барды –
соруу белги. Мени насыбым тыйгъыч
белгилени орталарында аджашыргъа
айланады – къычырыучу белги – меннге
болушаллыкъ бармыды арагъызда – соруу
белги…
2003
ВОЗДУХ КЕРЕК ЭДИ МАНГА
-Акъыз, Воздух керек эди манга, - деди
Джуммакъ къазларын кюте тургъан
тиширыугъа, джууукъ келиб.
-Сора воздух керек болмагъандамы барды?
– деб сейирсиди ол да.
-Мени джангызыма керек болгъанында, хар
кимге да керек болуб къалай къалды бу?
Дунияны барыны да джашлары къалай
джетиб къалдыла?!
-Ой, воздухча кёб болгъа эди насыбыбыз.
Ол кимге да джетерикди, - деди биягъы
тиширыу.
-Джете эсе къайдады? Эки кюнден бери
туталмайма! Бир ары ётдю, дейле, бир
бери кетди, дейле. Эртденли да ёрге
ётген хапары чыгъа эди, ызына ётюб
кёрмегенсе сора?
-Ары ётдю, бери ётдю, деб, воздухну
кёралгъанла аламатдыла. Воздухну
кёралырча кёзлеринг бар эселе, сени да
хатанг джокъду.
-Меннге керекча керек болса,
таныгъан-кёрген къой эсенг, къатындан
кетмей огъуна къалыр эдинг.
-Къатындан а къайры кетериксе, джангыз
ахратха кетерик болурбуз, ансыз бу
дунияда джашау джокъду.
-Воздух кеси аны эшитсе, уллугъа
кетерик эди, къууанныкъ эди. Алайсыз да
къошакълыдан ёледи. Сора анга ёлеме
деб, умут этме, дерге керекди.
- Аллах айтмасын! Ол къуруса, джашау
тохтаб къаллыкъды! Ахырзаман, де да
къой!
-Тоба-тоба. Файгъамбарла, шыйыхла
ёлгенлеринде да тохтамагъан джашау,
Къумурсхалары орамда бир къошакълы
къатын ёлгени ючюн, къалай тохтаб
къалыр, аны джашы военкоматха тамада
болгъанлыкъгъа?
-Ий, не къатын дейсе, воздухха
айтаймыса?
-Воздухха айтама! Къургъакъланы
аналары Воздухха!
-Асто фируллах, Хауагъамы айтаса?
-Ёзге…
-Сора воздух не хапарды да? Ким эсенг да,
къуджур къатын кёреме сен.
-Акъыз, къайын анам да Воздух эди да…
хариб…
-Кет, ары кет! Эртденли бери башымы
чайкъадынг, къатын. Къайын анамы аты
деб, кесинг къайын ана болуб
тургъанлай, ат джашырамы айланаса?
Къачан эсе да ёлген къайын анасыны атын
джашырмайды, деб, сеннге келген гюнах,
меннге джазылсын. Ол бары да
къарангылыкъды. Мени къайын атам
билемисе бизге, келинлерине, аны
юсюнден: «Меннге бюгюн сагъайыгъыз,
сыйымы, къачымы саулугъумда кёрюгюз.
Ёлсем, атым бла бирге атамы атын да
айтыб, Хаджрет Маджирович деб, сагъына
туругъуз. Мени атым бла берне
этдирмегиз, саулугъумда да киймегенме
сизни бернелеригизни, ёлсем,
туудукъланы бернелерин да кийиб
айланмам, - деб кюлюб къойгъанды.
- Айхай, къыйналыб ёсдюрген сабийинги,
ма деб, биреуню къолуна тутдуруб,
бармагъынга бир джукъ чырмалмай
къалса, ол да ушамайды.
- Да не этериксе!? Ол сени бла юй болуб
тургъанны да, сен кесингикин
ёсдюргенча, ёсдюрюб бергенди сеннге да
аты джашырылгъан Воздух. Ма къаз бла
балаларына огъуна къарачын, ана
къазгъа сейир этиб турама. Ол балала -
кеслери къайгъылы, ол ана да, бойнун да
созуб, «къакъ-къукъ» эте, алагъа
дыгаласда.
- Алайды, алай. Ма-а, ол джашны аскерден
бир тыйсам, деб, тесукъа этиб, Воздух
деб, аны кютюб, аны ючюн айланмаймамы?
- Майна, Воздухунг келеди, чаб!
ТАУЛУ БЛА ДЖЫР,
ДЖЫР БЛА ТАУЛУ
ХАЛКЪ ДЖЫРГЪА БЕШИК – ХАЛКЪ ЭСИ,
ДЖЫРЧЫГЪА САУГЪА – ДЖЫР КЕСИ…
Халкъ джырла, мийик таулача, таркъаймай
саркъгъан суулача, ёлюмсюздюле,
джашдыла, кёб игиликден башдыла.
Халкъ джыр "гёзеннге" киргеннге, джыр
бла "ушакъ" эте билгеннге,
хапарларыкъды барысын - джашауну агъын,
къарасын: неге ауруйду джаныбыз, неден
къызады къаныбыз, джюрек от къачан
джанады, нени кёлтюрмей сынады, кимлеге
орун къоядыла, къаллайла бетни
джоядыла, неге сукъланады джамагъат,
кимле къоядыла энчи хат, неди джашауну
тутуругъу, ёлюмсюзлюкню урлугъу, неди
насыбны къорлугъу, осалны къалайды
боллугъу...
Халкъ джыр хазнаны къозгъасанг,
тарлыкъ - зорлукъну эгечи, зарлыкъ -
сукъланчны ёгеси, эрлик - джигитликни
нёгери, билим акъылны джёнгери бола
келгенин кёресе, джыргъа баш багъа
бересе.
Заман джеллеге джыкъдыртмай, ёмюрлеге
кесин букъдуртмай, джюрекден чыгъыб,
джюрекге тылмачлыкъ эте биледи, джюрек
талпыуну джылыуун башха джюрекге иеди.
Джалан сёз бла айтыргъа, анга экинчи
къайтыргъа тартыныб къояр сезимин,
таулу джыры бла билдириб, джюрек
талпыуун сездириб, аны келечи этгенди,
кёб муратына джетгенди. Сусабын
кесгенча суу бла, джюрек кюйгенин кюу
бла айтханды таулу къара кюн, болуб
кьалмазча кёмюр-кюл…
* * *
Халкъ джырла, эм алгъы бурун, сюймеклик
эсгертмеледиле. Ала къууанчны,
джарсыуну юслеринден эселе да,
сюймеклик хапарладыла. Джашау
тутуругъу - сюймеклик, олду адам
баласын насыблы этиб, башын кёкге
джетдирген да, къыйынлы этиб, башын
джардан атдыргъан да.
Мен акъыл этген бла, адам баласы эм
алгъа этген джыр, ол бешик джыр
болгъанды. Ана джюреклени сюйгенлери,
ана кёзлени кюлгенлери, ана сёзлени
татыулары, ана къолланы айтыулары, ана
къоюнну джылыуу, баласына джаны ауруу...
джашайдыла бешик джырлада, ёлмей
хатерсиз джыллада.
Алада - ана къайгъырыу, чырмаусуз
джолгъа чакъырыу, сукъланч джазыугъа
ышырыу, ана насыбха ышаныу, ананы джылы
къучагъы, этген тилеги, ушагъы...
Къыз-джаш бир-бирине джоралаб
къурагъан сюймеклик джырлагъа халкъ
"джыр" деб къоймай, "ийнар" деб, энчи ат
бергенди. «Ийнар» бла «ийнан» бир
тамырдан къуралгъан сёзле тюлмюдюле?!
"Ийнан айтханыма, джюрюк таралыуума..."-
дегенликлери тюлмюдю сюйген адамланы
бир-бирине?!
Ийнарлада таша-туру сезимлерине да,
сёзлени тылмач этиб, таулула сюйген
джюреклерине шагъатха нени
тартмагъандыла! Булбуллу тангны
туугъанын, Айны толгъанын, азгъанын,
шоркъа суучукъну джырларын, марал
джангурну ызларын, исси тылпыуну
сууугъун, умутну узакъ джылыуун...
Хар ийнар - бир сюймеклик хапар. Мыдах
бошалгъан хапармыды, узун ёмюрлю
сюймекликни ал джырымыды, алай-кьалай
эсе да, ийнарла адамны инсанлыгъын
чертген, сюймеклик джашауну дамлы да,
магъаналы да этгенине тюшюндюрген
джырладыла.
Къууанч бла джарсыу хар къуру да
алмашханлай келедиле. Джашауну ол
джоругъу халкъны тин байлыгъында,
терен ыз къоя келгенине сейирсиниу
джокъду. Бир кюн джырларгъа, бир кюн
джыларгъа тюше, джашай келген
джамагъат, къууанчын джыргъа салыб
айтханча, къыйналгъанын, джюрегин
кюйдюрген джарсыууну юсюнден да кюу
этиб айтыргъа ёчдю. Кюулени туудургъан
да, асламысына сюймекликди, джарлылыкъ,
къыйынлыкъ джетген сюймеклик: сюйген
адамына, сюйген элине, сюйген халкъына,
сюйген джуртуна джарсыу келсе, анга
ауругъан джюрекде кюу тууады. "Кюу"
деген "кюйген" дегенден чыкъгъанына
кишини ишеги болмаз, эшта.
Джюрекни кемсиз кюйгени, джюрекни
джансыз сюйгени туудурадыла кюулени.
Ала да халкъны тарихидиле: мыдах
кюнлери, джыллары, ажымлы ёлген
джашлары, артыкълыкъ, зорлукъ
джетгенле, унутулмазча кетгенле...
Заман неге да тёреди. Ол джукъгъа аяу
салмайды, джукъну бойнуна алмайды:
оюладыла къалала, юзюледиле къаяла,
къартаядыла терекле, тохтайдыла деу
джюрекле... Заманны хорлаб, тас болмай,
халкъ джыр джашайды, къарт болмай!
Халкъны адеб-намыс хурметин,
адамлыгъыны къудретин, джигерлиги
джашау эшгенин, керек кюнде къая
тешгенин, джауундан къоркъуб
къалмагъанын, башын джюгеннге
салмагъанын, джигитликни марда этиб,
кёб палахладан сау ётюб, кьутсуз
джеллени тыйгъанын тарихчи джырла
сакълайдыла, тюненебизни джокълайдыла.
Буруннгу джырла халкъыбызны
эскилигине, таулуну эслилигине
шагъатдыла.
Нарт джырлагъа, къарт джырлагъа
тынгылай, узакъ ёмюрледе къалгъан,
ата-бабаларыбызгъа джолугъуб, аладан
хапар ала тургъанча, эндиге дери
чыкъмагъан тауунга чыкъгъанча боласа,
ёхтемленесе.
Нартлыкъларыны бир кесегин
джырларында къоюб кетген
ата-бабаларыбыз, ол джырлада бизни бла
джашайдыла. Ол аланы бизге осиятларыды.
Ата сёз а багъалыды, асылды, ёмюрлюкге
баласына акъылды.
Къалгъандыла эски джырла бизни бла.
Аланы асламысын, мен акъыл этген бла,
табигъатны да болушдура, къойчу джашла
къурагъандыла. Сюрюуню ызындан бара,
эсин, сезимлерин терсине тартхан да
болмай, джомакълы джурту бла, кеси
къалыб, тау этегинде бирде чууакъ кёк
бла сёлеше, бирде джарыкъ кёллю шоркъа
суучукъну юзюлмеген джырчыгъына
тынгылай, бирде агъач отну къатында
олтуруб, от тиллени тебсегенлерине
къарай, неда нарат терекге, таяныб,
ингирни келгенин марай, тау баууруна
къабланыб, гокка ханслагъа шыбырдай,
таулу джаш джыргъа уста болубму къала
эди? Ашхылыкъгъа учуннган джюрегинден
чыкъгъан джырланы эм алгъа кенг
къанатлы ётгюр къушлагъа, тенглери
сюрюучю джашлагъа, назик гокка
хансчыкъгъа, кесин тутдурмаучу тау
аязчыкъгъа, кюнлю ышаргъан эртденнге,
кёк кёлек кийген ашхамгъа, узакъдан кёз
къысхан джулдузгъа эштдире, джырлай
болур эди! 0л Аллахдан тилерин да,
табигъатдан сорлугъун да, халкъына
теджерин, элине этерин да, атасына
айтырын, анасына элтирин да, сюйген
адамына сезгенин, сабийлерине этерин
да джыргъа салыб айтыучу болур эди. Аны
джыргъа учудургъан не чурум болгъан
эсе да, джыр туугъандан сора, джырчыны
джюрегинде къалыб кетмей, кесине джол
ачыб, ёмюрледен ёте кетиб, халкъны тин
хазнасы болгъанды.
Аланы къурагъанлагьа «белгисиз
джырчыла», «халкъ джырчыла» десек да,
ала кеслери кеслерине, А.С. Пушкин
айтханлай, къол ишлеелмезлик
эсгертмеле салгъандыла. Айны,
джулдузну джарыкъларыча, джазны джылы
тылпыууча, адамны игиликге талпыууча,
халкъ джырла сейирлик, ёлюмсюз
эсгертмеледиле.
"Джыргъа уста, джарыкъ джулдуз кибик", -
деген халкъ багъа бере билгенди
джырчысына: къарт аны, джашыча; джаш а,
атача, кёргенди; къонакъ болса, сюйюб,
тёрге салгъанды, джити сёзюн, ана