Назмула, Балладала, Хапарла - 18

Джаш заманынгда, иги заманынгда
этгенинги да къалмагъанды магъанасы.
Башханы къой, кесинг джашагъан ёмюрню
ичинде огъуна «иги» деген бла «аман»
деген, «джау» деген бла «шох» деген
сёзле орунларын эки-юч кере
ауушдурдула. Сен бу дунияда уа къум
бюртюкчюксе, къууанчынгы, сагъышынгы
да кесинги юйюрюнгю ичине сыйындыр, деб
кюрешеме кесиме. Худжу джюрекге
айтханымы этдиралмайма. Ол джети кёкге
да джетеди, джети элни сагъышын да
этеди. Бусагъатда уа бу джаш адамланы,
ишсиз къалыб, аманлыкъгъа джайылыб,
наркоманияла болуб, бу джарлы
миллетибизде джюрюмеген джюрек
ауруула туудургъанларына къара.
Туудугъунг наркомания болуб келсе, не
айтырыкъса, не этериксе анга?
- Къайдам, Джумукъ. Мен аллай соруулагъа
джууаб этелирча болсам, мени бу эски
юйчюгюмде къоюб турлукъ болмазмы
эдиле? Элтиб, Кремлге саллыкъ болур
эдиле. «Бурнунгу да сюртейик,
оноуубузну эт, деб», - дей кюлдю Шелебей.
- Кесинги уа бир иги адетинг барды, не
кёб соруу сорсанг да, джууаб
сакъламагъанынг.
- Соруула дегенлей, сорууларым а
кёбдюле? Сагъыш этиб къарасанг, неден
да не барды, деб къояса. Ол деб, бу деб
кюрешебиз. Магъанасы уа неди?
Хо, чабдым, хо, кюрешдим, хо, юрендим, хо,
юретдим, хо, болушдум. Хо, джанымы
аямадым... Хо, сыйымы кёрдюле, хо,
сайладыла, хо, сыйладыла. Хо, кёзюме
къараб, мени меннге махтадыла... Артда
болгъан оюлду, чачылды. Къайры сюрюнюб
барабыз? Бизни сюргенле кимледиле?
Андан сора уа... Джашаргъа да неге
керекди, деб къояса ахырында, - деб
джюрексинди къарт Джумукъ.
- Энди андан ары барма, - дей Шелебей
олтургъан джеринден къобду. - Ансы,
ёлейик деб къояргъа боллукъса. Ол
заманда башында тизген сорууларынга
джууабла да керек болмай къаллыкъдыла.
АРИУ СЁЗЛЕ КЮСЕГЕН ЭРКЕ КИШИ
- Эркишиге юйлю сёзюн эшикге чыгъаргъан
дурус да тюлдю, алай болса да, саныбыз,
сыфатыбыз эркишилей къалса да,
халибизни тиширыула сыйырыб
алгъандыла, - деб башлады хапарын
Джандырыу. - Сизни да Аллах сыйласын,
юйде тиширыуудан тарыгъырыкъма. Аны
айтама, чыртда «къон-къон гебелекке»
болуб бошагъанды. Ярабин,
къошмай-къоратмай, семиртмей -
аздырмай, ушатмай - башхартмай, тюз
болумуча айтсам, бир джылда юйде ненча
кече къалгъан болур? Джылда 360 кюн бар
эсе, бир алтмышын, юйде кёрген болурбуз.
Къалгъан кюнледе уа - Къазахстан,
Украина, Белорусия, Ташкент, Харьков,
Грозна, Стампул, Польша... Арт кёзюуде
Эмиратла деб да бир сёз чыкъгъанды, ала
да ненча эселе да, Эмиратлары. Алагъа
джюрюйдю. Мындан да кетеди джюклениб,
андан да - алай. Кеси да, хоншубуз бла
этген ушагъындан эшитгенме, юйден
чыкъгъаны бла, бир джерге барыб
къайтмайды. Юйден алыб кетген
джюклерин къайда эсе да къоратады да,
сора аланы алайда «къабсала», ачхалары
бла къайры эсе да учадыла. Орусча
айтыргъа - гастроллагъа джюрюйдю.
Къой, тохта, барма, келме, ол-бу, сёзюнге
- сангырау, кесинги - бюсюремеу. Къалай
билсе, алай айланады. Келсе, итге
сюеклени атханча, бизге бирер
кийим-мийим дегенча, къаблатыргъа
кюрешеди, келтирген ачхасын къолунга
бериб санатыб, ызына алыб, анга
биягъынлай, кесине джюк къураб кетди.
Тейри деб, ант этейим, ол сау тюлдю. Мен
дохтур болмагъанлыкъгъа, аны
ангылагъанма. Бусагъатда кёб тиширыула
кемизлидиле ол ауруудан. Аурууну кесим
эслегенимча, ат да къурагъанма - джолоу.
Кеси да, асламысына тиширыулада
тюбейди.
Ол ауруу хорлагъынчы, «ах-ох» эте эди,
«ачха - джокъ, ишлемейсе, иш табмайса,
сабийлени юслери-башлары ачылыб», дей
эди. Хусейге - чарыкъ, Хасаннга - чурукъ,
Къасботха - габрай, Джанхотха - чындай,
деб башласала, башынгы ашай эди.
Айланнганлы аны къойгъанды. Не келсин,
чыртда джолдады. Булутла да, толкунла
да, хауа да, суу да анга джолладыла.
Бизни джашау кюнлерибизни ёлчемлери да
- ол келген бла кетгенни аралары.
- Юйюнге джыйыллыкъ тюл эдинг эсе,
беш-алты сабийни, юйюнге ёлюге къурабмы
айлана эдинг? - десем, анга да джууабы
хазырды:
- Сенсиз къурагъан болур эдим, гяур
баштёбен, сабийле табханымы да бедиш
эт, ёлгени ит боллукъ, - дейди.
Не айтырыкъса, сюелеме, сымач
зауаллыча. Былай айтсанг, былай джууаб
этерме деб, хаб-хазыр болуб турады.
Былай бир гитче гырхы итчикле бардыла,
ма алача болуб къалгъанды, арт кёзюуде
хырылдашыб къалабыз. Ол не айтса да, мен
тынгылаб турсам, тюйюш-уруш болмайды.
Менден чыгъады къайгъы. «Ай юйюнге»
деб, джукъ айтханыма, джаныб къалады.
Мен да бу джарлыгъа кирит салалмайма.
Анга сейирсинеме да: ол къарыусуз
санчыкълада, къайдан табылады аллай
бир къара кюч - канар машокладан
юч-тёртню тамам теблеб, толтуруб алыб
кетеди. Поездге, машинагъа да къалай
миндиреди, къалай тюшюреди?! Аны айтама,
ол машокланы джыйыб башласа, кетме
дегенлигинге тохтамайды, кесинги
басыб, къой тюйюшмейим деб, тыншчыкъ
олтуруб турсанг, телевизоргъа къарай,
не китаб окъуй. Юйде кесинги басаргъа,
кечиндирирге бир джукъ табаса, джан
солуу этиб, машокну теблеб кюрешген
бийченг, аллынга келиб,
къаугъанг-дауунг да болмай тургъанлай,
юсюнге алынса:
- Мараз текеча, былай олтуруб тургъан
болмаса, джолгъа тебрегеннге
болушайым, деб айтырыкъ тюлсе! Худжу
къаллыкъ эринчек, мен да сени
сабийлеринг ючюн башымы тас, санларымы
харам этиб айланама!
- Да этме, сау къаллыкъ! Меннге джукъ
керек тюлдю: ач къарным - тынч
къулагъым! Алаймы айтдым?!
- Сен да кюйшеннгенинги бузмасанг, мен
да сени джанынгы сакълаб турсам, бу
бизден джаратылгъанла джайылыб
садакъамы джыйсынла? Арт кёзюуде уа
диннге эс бёле башлагъанма да, ауаз
бергенледен эштгеними, китаблада
окъугъанымы да хайырландырама: «Аллах
джаратхан джанларына кеси этер оноу».
«Рысхыгъа - Аллах борчлу», - деб да
алындырыучанма.
- Хо, сен сыртынгдан джатыб тур да, Аллах
сеннге борчлу болур.
Тюз айтханды файгъамбар: аман къатын
бла джашагъан гюнахды. Къыстасам керек
эди. Гюнахлы болуб турама. Алай а ол
келтирген ачхагъа ишленнген юйден
къайры къыстарыкъса? Кеси кесинги
юйден къыстарыкъ тюл эсенг? Мугурчукъ
болуб, кесими къысталыб баргъанымы
кёзюме кёргюзтсем...
Ол аман къатын джашла бла меннге бир
сёзле табыб айта биледи. Бир кюн юйде,
джашланы кечиндире, тоб ойнагъанбыз да,
табсызыракъ уруб ийиб, Къасбот
кюзгючюкню ууатханды. Ол бизге бир
сёзле айтды:
- Тамырдан тойгъан эшеклеча, нек
къутургъансыз? Юйде ким тоб ойнайды?
Оюнугъуз къаламыды, арбазда
ойнасагъыз. Бу къыз сабийни да
къолундан тутуб, бешинги да къоюб,
кетиб къалырым кёзюме кёрюнеди, къой,
дейме, дагъыда...
Сизни да Аллах сыйласын, юйде тёрт джаш
бла къызчыкъ бардыла. Сёлешсе уа, беш
джашым бла бир къызым барды, дейди. Бир
кюн: «Нек айтаса алай», - деб
даулагъанма да:
- Юйге сенден не хайыр барды, сен сабий
болмай!? Не уа биреуню бир эринчегин,
бойнума алыб, кесиме джаш эте эсем,
башынгмы ауруйду? Къууан да къой.
Сеннге «эркишим» деб тургъан, мен да
джарлыма. Сеннге «эркишим тюл», «эрке
кишим» дерге керекди, - дейди.
Мен ангыламагъан бир зат барды! Аны
меннге бир ангылатыгъыз. Бу ариу
бетчиклери бла, ингил санчыкълары бла,
джумушакъ сёзчюклери бла, кюле тургъан
кёзчюклери бла бу къызла, былай эрге
барыб, былай бизге ие болгъанлайларына,
бетлери онгуб, санларын эт тутуб,
сёзлери ачы татыу этиб, кёзлери
чартларгъа хазыр шкок болуб, нек
къаладыла? «А киши, ауруунгу алайым,
сенден алгъа ёлейим, сабийлерими
аталары, кёзлерими джарыгъы, джюрегими
дагъаны, баш ием...» Къаллай ариу сёзле
бардыла! Юйю къурумазлыкъ, аланы бири
тюшсе уа ауузуна! Мен аллай сёз къачан
эшитгеними да унутханма, билмейме, таб,
эшитген да болмам. Тарыгъама дегенимде,
шаркъ деб, тилиме келиб къалдыла.
Термилиб сакълайды ол сёзлени ма бу
джюрек.
Билмейме, биз нек тууабыз бу дуниягъа?
Бюгюннгю акъылым алайды: бир-бирибизге
ариу сёзле айтыргъа, бир-бирибизни,
башха бла болмаса да, асыл сёзле бла
къууандырыргъа. Да нек этеди да бу
тиширыу меннге былай?!
ДОКТОР НАУК БОЛУБ КЪАЙТСАНГ…
- Сёз ораза тутмай эсенг, тюненеден бери
ауузунгу джарыб, тылпыуунгу
чыгъармайса? Мени насыбыма кёре,
сабийле да юйде болмагъандыла да. Ол
джазыкъланы хаталарын кёлтюрмей, бир
къагъын-согъун этиб, ауазынгы
эшитдирлик эсенг да, ала да
кёрюнмейдиле. Къайдадыла кеслери да?
- Бу юйде джазыкъ болмагъан джангыз
менме.
- Да, тюзю да алайды. Мени да
къоркъутаса. Аланы уа... Таякъ тюйюш
этдириб, джанларын аласа. Менден
кёлюнге джетмеген болса да, аланы
тюесе.
- Хо, менден къоркъуб, мен тюйюб,
бир-экигиз ёлген болурсуз.
- Да джанынга, къоркъгъан, тюйюлген ёлюб
барсала, эркишилени асламысы
къатынларындан къоркъгъандан къырылыб
турур эдиле.
- Хо, эркишиле, къоркъа-къоркъа, дагъыда
кёллерине келгенни эте-эте барадыла...
Сенича.
- Джанынга, меннге не сёз табаса? Кел.
Къатыма былай бир олтур. Ёбгелеуню,
тёнгереуню да къояйыкъ да,
«эркишилеча», бир ушакъ этейик.
- Ах, мен эркиши уа болгъа эдим. Сени сау
сюегинги къоймаз эдим.
- Сен мени нелеге юретесе? «Мени тюе нек
турмайсамы», дейсе?
- Тюймейме, дебми тураса? Сени хар
сёзюнг да таякъ болуб тиеди меннге!
- Сени сёзлеринг а – бал-джау, дарман,
балхам!
- Ауузум толу бир сёзюмю эшитмегенлей,
мени бла джыйырма джыл джашадынг.
Сеннге айтыр сёзлерим ичимде къалыб
ёллюк болурма.
- Аз аман сёзле тюлдюле ала!
- Айхай да! Сен иги болсанг, акъылыма бир
аман сёз келлик тюл эди.
Атамдан-анамдан да, сени сайлаб, сыйлы
башымы сеннге салгъанымда, эм иги
умутларымы сени бла байлагъанымда,
джюрек джылыууму сеннге берирге
излесем…
- Тохта-тохта. Меннге кёлюн ача турады!
Эндиге дери этмегенинги - ариу
сёзлеринги айтыргъа айланаса! Айт-айт!
- Не этгеним да, сеннге къарауаш болуб,
сеннге сабийле асыраб турама!
- Терсине кетдинг! Это – скучно!
- Сеннге скучно болмагъан джангыз
китабладыла! Аланы табсанг, сеннге киши
да керек тюлдю! Атанг-ананг да,
сабийинг, юйдегинг да - ала!
- Джашаудан чыртда джукъ ангыламай
кёреме. Сен сегиз класс окъууунг бла
бюгюн кимсе? Профессор кишини юй
бийчеси! Акъылтёреге, алай демеклик,
меннге, келгенингде сен ким эдинг? Хо,
кеси кесинден уяла тургъан, др-р-р
дегенден хапары болмагъан бир
къызчыкъ. Хо, ариучукъ эдинг, хо, джаш
эдинг, хочу сказать, энтда ариуса, ну и
всё! Келгенингде да, бир экономист
джашха келген эдинг! Эсингдемиди,
олсагъатда къууанч тыбырлы болуб
тургъанынг! Къара, андан бери ётген
джыйырма джылны ичинде бир китабны
аллындан аягъына дери окъуб
чыкъмагъанса, бир кечени, джукъунгу
бёлюб, билим алыргъа тырмашмагъанса.
Тырмашмасанг да, профессорну, юристни,
финансистни юй бийчесисе!
- Меннге андан не барды, сени кёрюрге да
табмай эсем?
- Огъай. Бийни къатыны – бийче!
Би-и-и-й-ч-ееее!
- Бийче болмай къалайым…
- Тохта. Ичкичи кишини къатыны
болсангмы сюе эдинг?
- Ичкичи да, бир ичмеген кюнюнде, юй
бийчесини бетине къараб, джюрегин
джабсарыр бир сёз айта болур. Сенича,
китаб бла къаламны къатыны болуб
турмай.
- Къара мынга, менми телиме, сенми
акъыллыса!? Мен къаламны къатыны бола
айланнгынчын, сеннге азау тишле чыгъа
тургъан кёреме!
- Тели - менме. Мен! Ансы, тилсиз болуб,
сени къатынгда былай, кёлеккеча, джашаб
турмаз эдим.
- Огъай, менме тели! Сени, быллай уу
джыланны, къатымда юйюрсюндюрюб
тургъан.
- Огъай, мен телиме, сеннге игиси болсун
деб, кесими харам этиб, сени ючюн джашаб
тургъан.
- Огъай! Огъай! Тели - менме! Юйдегиме,
юйюме сый, насыб келтирейим деб, не
джукъу, не солуу билмей, кечесин-кюнюн
да ишлеб ашыргъан.
- Телини уа Аллах кёреди! Сенича, сабий
деб, бийчем деб, истемеген адамгъа,
юйдеги ёсдюрюб кюрешген, мен - тели.
Сеннге китабладан сора джукъ керек
тюлдю! Не эте эдинг бизни да къураб?
- Да, телиден этгенме, дейме да. Телиден!
Не къыйынлыкъ да бу баш чункъул болса
келеди. Башха эркишилеча, «чыкъ да, ачха
эт» деб, ишге сюрсем, ол заманда биллик
эдинг, мени багъамы. Мен джарты уа, юйде
тур, тышындан келлик мени борчумду, деб
джарлы мыйыны къазыб, бир ишни этдим
деб, бирин къоймай...
- Джарты сен тюлсе, менме джарты. Джарты
болмасам, кесими да сылаб, сыйпаб, юйден
чыгъыб, ишге джюрюб, адамлагъа къатыша
турлукъ эдим. Сени къолунга къараб
турмай. Бюгюн а мен кимме?!
- Бюгюн сен профессор джашны, Акъылтёре
улуну бийчесисе! Азмыды ол сеннге?
Аламат сабийлени аналарыса! Джукъ
тюлмюдю ол сеннге?!
- Сен кесинг айлана уа институтлагъа,
аспирантуралагъа кире турмагъа эдинг
да, мени бир институтха салгъа эдинг.
Къолумда дипломум болса...
- Къалала чачарыкъ болур эдинг! Не уа
окъургъа кёзюнг къарай эди эсе,
джыйырма джылны тынгылаб турмай
айтсанг а!
- Айтсам а...
- «Аллахха шукур, джашагъан адамым
миллетни арасында сыйы болгъан бир
эркиши, тюзюуюн сабийлерим! Бир кюнню
бу керек эди, аны алыргъа къайда ачха
деб, тёрт джанымы къармамагъанма,
«алма, биш, башымдан тюш» деб,
джашагъанма, башыбыздан ачха къуюб
турмагъан эсе да», - дер орнуна...
- Ачханы орну - башха, сени орнунг -
башха. Заманынгы, эсинги, акъылынгы,
джюрек джылыуунгу аяйса бизден! Менден!
- Сеннге бермеген заманымы кесиме да
алмагъанма! Ишге, окъуугъа кетгенди
мени заманым.
- Джашаугъа уа къачан берликсе?
- Алай дегенинг? Ол мен этген джашау
тюлмюдю?
- Тюлдю! Сени джашауунг - бизбиз.
Сабийлеринг! Мен!
- Ма, сау сагъат, биз сёлешгенли.
Бошунакъгъа кетген заман!
- Огъай, ол бошунакъгъа кетмегенди! Мени
бла сёлеширге кетгенди! Алай эте турсам
дамы бир къарамазса кёзюме?
- Тоюб эте тураса!
- Неден тоюб? Сансызлыкъдан? Джанымдан?
- Тойгъан-са!» Той-гъан-са-а-а!
- Сени доцент болгъанынгдан меннге не
барды?
- Къалай?
- Ма алай. Хо, ашар, киер, джашар джерибиз
иги джанына тюрленнгенди. Аладан сора
не зат тюрленнгенди мени джашауумда?
- Ол азмыды?! Тойгъанса! Той-й-гъанса!
- Азды. Кюндюз тагъыб, кече ийиб турлукъ
эдинг эсе да, сан этилсем излейме! Мени
эрсиз къатындан не башхам барды? Мени
да сол джанынга салыб, сабийлени да
аллыбызгъа салыб, кюле-ойнай, бирге бир
кере театргъа, концертге баргъанбызмы?
Элтгенмисе?! Меннге джылыу керекди! Сан
этилсем сюеме!
- Ашар гырджынынгы табмай башласанг,
мени бла театргъа бармайса деб,
тюйюшюрюк тюл эдинг.
- Сёз сёзню айтдырыр, деб гырылдайма
алай, ансы керек эди меннге сени
театрынг. Джашауубуз кесибизни
театрдан да театрды. Мени джюрегими
джаргъан башхады. Билесе! Сени хаман
окъургъа тырмашыб тургъанынг. Бир
институтну бошадынг, экинчини
бошадынг. Ючюнчюню...
- Огъай, ючюнчю аспирантура эди.
- Не эсе да. Меннге не башхасы барды?! Кюн
сайын сенден талай джылны ичинде:
«Бюгюн меннге тиймегиз, ишим бир да
кёбдю» - дегенден башха сёз эштмей
турсам?
- Тохта!
- Огъай, тохтамайма. Джыйырма джылны
сеннге тынгылаб тургъанма. Энди сен
тынгыла! Сени наукаларынгдан сора да,
джашау наука барды. Ма мен - джашау
наукама. «Сен, Сен, Сен!» - деб
тургъанымда, сен да: «Мен! Мен! Мен!», -
деб къалгъанса. Барлыкъ тюлсе бир
джары. Керек тюлдю сени докторлугъунг.
Сабийлеринги ёсдюр. Мындан ары да былай
сансыз ёсселе, сени ёге аталарынча
кёрлюкдюле.
- Анасы бергенни ашарыкъ къатын. Тын.
Джаб ол джабылмагъанны.
- Ол ачылмай, аны бла тургъанды талай
джылны сени тиегинге тиймей, энди
кёрюрсе. Сен бу джол да бизни кесибизни
юйге атыб кет да, экинчи бу юйге эшик
ачалсанг, тамам эркишисе.
- Мен къайтхынчы башынга иш этер
акъылынгмы барды?
- Асылынг а джокъду. Сизни эркишилени
сырларыды ол, тёрт джанына къараб,
энтда бир тиширыуну бир алдаялсам деб
айланнган. Энтда, сенича, бир телиге
алданыб, башымы джарлы этерге, отха
салыргъа, отму ашагъанма?
- Да аллындан да алданмай къаллыкъ
эдинг...
- Да телилигим! Эрге баргъан аламатды,
деб тура эдим.
- Тейри ол кюн а машинагъа асыры ашыгъыб
миннгенден, ызынгдан джеталмай да
къалгъан эдим.
- Мени джетелмезлигинги ангылаб,
наукагъа башынгы салыб къойгъан
болурса, хариб?
- Тейри адамы, тюйюлюр кереклинг барды!
- Тийчин бир къылыма. Тюйюлюрге
тыйыншлы тюйюлсюн, мени не ючюн тюерик
эдинг. Башсыз къарауашынг болуб турама!
- Биринчиси, сени киши башлы, башсыз да,
къарауашча кёрмейди. Алай такъыр кёллю
болма. Сен мени джартымса. Огъай,
джартымса. То биш, юй бийчемсе.
Экинчиси, тюерге излегеннге чурум,
сылтау, амал табхан къыйын тюлдю. Сёз
ючюн, мен сеннге тюнене къууанч хапар
алыб келгенме! Мени алты айгъа окъургъа
иедиле, деб. Москвагъа! Джолуму, ашымы
да боюнларына алыб. Анда мен илмуланы
доктору боллукъма! Ол сёзлеге бир
тынгыла. Илмуланы доктору. Тохта! Тохта!
Сен а къаллайла этдинг?! Бурнунгу
ары-бери джюздюрюб.
- Сени докторлугъунг ма ол сёлеше
билгенинге кёреди. Бурнунгу джюздюрюб,
деб. Сени патчах этиб салсала да,
къошдан тюшгенча, сёлешгенлей
турлукъса.
- Мен - интеллегент в первом поколении!
Ариу сёлеше биле болмам, алай а...
- Сандырама. Сен башхалагъа интеллегент
бол...
- О-о-о, узакъ ёмюрледе къалгъан эски
заман! Мен нек туумагъан эдим эркишиле
сыйлы кёзюуледе? Мен анамдан 20-чы
ёмюрню ортасында туумай, аны анасыны
анасыны, анасыны, анасыны, анасыны
атасы болуб, 19-чу ёмюрню ал сюреминде
туусам не къан джауарыкъ эди?! Бу башым
бла къаллай сыйым боллукъ эди! Тёрт-беш
юй бийчем, эки джыйырма сабийим! Бары
да, не айтама деб, ауузума къараб!
Сёзюмю къой, кёзлеримден ангылаб, не
айтырымы, не излегеними, тёгерегиме
чабыб! «Тамбла кёлюне не келирге
боллукъду? Тамбла уа джанына не бла
джарайыкъ», - деб, кечеле бла
джукъламай, сагъыш этиб чыгъарыкъ
эдиле ала...
- Хо, кече бла тюклюбаш чабырларынгы
отджагъада кебдирирге кёзлери къыймай,
тёрт-беш къатынынг, сени эки чабырынг
ючюн, бир-бирлерин тюйюб, хорлаялгъан
чабырларынгы кёкюрегине салыб, джан
тылпыулары бла джылытыб кебдире,
джашатырыкъ эдиле сени.
Сен а... Сен а отджагъадан кёкге къараб,
джулдузла бла ушакъ эте: «Бюгече уа
къайсы къаракъашымы ийнакъ сёзлерине
тынгылайым?» - деб, алагъа сора,
джукъугъа кете турлукъ эдинг.
- Ай юйюнге, сен поэтсе да! Андан арысын
да айт. Айт!
- Къалгъанын, доктор наук болуб
къайтсанг, айтырма…
ХОНШУЛА
Зулий бла Апас татлы хоншуладыла. Кюн
сайын, бир-бирлерине тюбеб, бир джангы
хапар айтмасала, ол кюнлери джашау
тергеулерине кирмейди. Бычакъны билеб
турмасанг, дуппукъ болгъанча,
акъылларыны джитилигин аны бла
сакълайдыла. Джангы хапарлары болуб,
бир-бири ауузларына чаба, аны айтсала,
ол кюн насыблыдыла. Хоншулукъларын
татлы этген да ол насыбларыды. Алагъа,
къабыргъа хоншула болсала да, джангы
хапарла бир джол бла келмейдиле.
Зулийге уа хапар къуру джер бла келиб
да къалмай, кёк бла да джюрюйдю, деб
ишек этеди Апас. Ала, ма талай джыл,
бир-бирине хоншулукъгъа да джангы
хапарла джюрютедиле.
Этлерине-бетлерине джукъ
къошмагъанлыкъгъа, джюреклерин
байындырыргъа уа неден да бек ол
джарайды. Бюгюн да ортада хоншулукъ
джюрюген кюнлерини бириди.
- «Айсанагъа Шет-Къалада кёнчеклик бау
табылмады», - дегенлей, Хаджи-Осман ол
тобатар джашына бизни элде къыз
табалмай, тентиреб айлана кёреме,- дей,
тюшдю Зулий хоншусуну босагъасындан.
- Алай дегенинг? – деб, джаулукъ тюбюнде
къалгъан къулакълары ёрге тура, хапар
алыргъа ашыкъды Апас.
- Ий, тюб джанлары болмаса, баш джанлары
ишлемеген къауумдан шойду да Хасан? –
дей, Зулий эки бурма къашын тюйдю.
- Ары ёт да, олтур, Зулий. Кесинг да
джарашдырыб хапар айт, не тюб-баш
санайса, акъыз, - деб, эркелетди Апас
хоншусун.
- Ий, огъаргъы орамда, Хаджи-Османны
тобну ызындан сюрюб айланыучу Хасаны.
Анга къыз излейдиле, тыйыншлы къыз! –
Зулий эки къолун бир-бирине ура, кёлюн
кюлдюрдю.
- Шпортсмен Хасаннгамы айтаса? Анга нек
кюлесе, ол ёчле алыб айланнган джаш
шойду да!
- Отуз джылына дери тобну сюрюб
айланнганды, мындан ары итлени суугъа
сюрлюк болур, ансы джукъгъа джарар, деб
билмейме. Тюнене, ол тели атасы, кеч эте
келгенди да: «Элде кеслерин теджегенле
да бардыла, алай а сени эгечингден
туугъанны кесибизге тенг кёрюб, анга
кёзюбюз къарайды,» - дейди. «Бу уллу
элде сизге тенглик этерге киши
табылмай, мындан ары, башха ёзеннге
узалыб, мени эгечимден туугъанны
къайдан табдыгъыз?» - дегенме. Сёзмю
ангылайды! Тилин чайнай, сёзюню арты
болмай, джюрегими джаргъанды. Сора
айтханма: « Ий, мени тилемей шойсуз да,
къызны кеси бла сёлешигиз, кесине
тюбегиз. Бусагъатдагъы къызла
джазыуларын кеслери джазадыла. Мен-сен
айтхан джарарыкъ тюлдю,» - десем, аны
меннге этген джууабын бир эшитге эдинг,
Апас! Айтханын мен уллу къулакъгъа
алмагъанча кёргенинде: «Кеч, Аллах
ючюн, башынгы сууун къайнатдым», - деб,
кетиб барады. Башда джукъ болса, не
къайнар, не къалыр, чыртда къуру аманды
ансы, дедим ичимден…
- Акъыз, къызны тилегенни не сыныгъы
барды? Не къадар да тилеге эдиле…
- Аллах сакъласын, кесими заманымда да
адетим эди, джюрегим алмагъан адам аууз
ачса, ыйлыгъыб, аны кишиге айтмай
къоюучан эдим. Тыйыншлы адам болмаса,
сени кесине тенг кёрюб тилесе, ол сени
сындыргъан къой, алай сындырады. Сеннге
айтама ансы, ауузумдан бир адамгъа
чыгъарлыкъ тюлме ол кирсиз сабийни
тобатар Хасан тилегенди деб.
- Тоба-тоба, сени джауунгу да къызына
киши аууз ачмагъа эди, - деб, Апас
тобагъа къайтды. – Биз кёрген джерде,
бери айланыб, къызгъа гугурукку
къараса да, къызыбыз тиленнгенди, деб
махтанадыла ахлулары. Сен къошакълана
тураса, хоншум, ма мен айтайым сеннге
сейир хапар. Къайын къызымы
къайынларында болгъан ишди. Къыз,
къайдам, къаллай бир бола эсе да, бир
джаш бла тюбеше-сёлеше тургъанды.
Бараман-келемен хапар да джюрюй. Эки
джаны да, къыз бериу, келин алыу деб,
тёгереклерине къарай, хазырлана
айланнган кёзюу. Къыхасы, иш
къызкъачханнга джетиб. Ма мындан алда.
Бир кюн кюеулюк келинликге ишлеген
джерине келгенди да, олтуруб, ушакъ эте
тургъанлай, къыз: «Тур, кет, хайда!» -
дегенди да тохтагъанды.
- Джаш, къошакъланыб, къызны джюрегин
джаргъан болур эди. Бусагъатдагъы
джашлада бир учхаралыкъ барды, - деб,
Зулий башын эки джанына ата,
хурджунундан чёплеу чыгъарыб,
къабукъларын ууучуна тюкюре башлады.
– Аллах сакъласын!
- Эшта-эшта. Тынгыла! «Терк къора!» - деб
тохтаса къыз, не айтыргъа, не этерге
билмей, джаш джунчуйду. «Нек? Не ючюн?» -
«Алай керекди!» - «Къыстагъанмы этесе?»
-«Хоу, къыстагъан этеме!» - « Кетсем,
ызыма къайтмам!» - « Мен да къайтма,
дейме!» Ахыр ушакълары ол болгъанды.
Сен кёрген, ма алай сюеле тургъан иш,
чурумсуз, сылтаусуз оюлуб къалгъанды.
- Сен-мен билмеген бир къыйынлыкъ барды
алайда! – деб Зулий джашауну Апасдан
теренирек ангылагъанын чертирге
кюрешди.
- Ах, тели, хапарымы эм аламаты алдады.
Къайын къызыма ол къыз кеси айтханды:
«Олтуруб ушакъ эте тургъанлайыкъгъа…»
- Оу, кюнюм, джаш бурнун къазыб башлар
да…- дей Зулий, эки къолун бир-бирине
уруб, кеси айтханнга кеси кюле, артына
ауду.
- Асто, - деб Апас да анга къараб кюлдю. –
Акъыз, хапарымы айтыб бошамагъа бир
къой. «Олтуруб, ушакъ эте
тургъанлайыбызгъа, - дегенди, - бизни
бир юй болуб, бирге джашарыбызны кёзюме
кёргюздюм да… Бир тюрлю халгъа тюшген
эдим, кёрюрюм-зат келмей къалгъан эди.
Аны ючюн къыстаб ийдим, джаратама,
сюеме деб тура эдим, бош алдагъан кёре
эдим кесими», деб айта эди, дейд.
- Атанга - голия, дегин. Бир юй болурунг
келмей эсе, къызкъачханнга джетдирмей,
ишни аллындан огъуна сёкмейми эдинг!
Келин келтиребиз деб, аракъыларын,
нелерин да алыб тындыргъан болур эдиле,
хариб, - деб джарсыды Зулий. Дагъыда
кесин эсгериб, Апасдан алгъа джангы
хапарын башлады: - Бу сюйген деген
къартха, джашха да тынгы бермеген бир
зат болур, дейме, акъыз. Мени сартын,
Аллах мени андан сакълагъанды,
башхалагъа къарасанг а, тоба-асто деб,
сейирсиниб къаласа. Ол кюн, атамладан
келе, вокзалда олтуруб турама.
Джууукълугъу да болгъан, къыз-джаш
кёзюуюбюзде бир-бирибизге ички
сёзюбюзню айтыучу бир къарнашым келиб
къалады. Окъууну-билимни ызларындан
сюрген адам эди да, ариу да
сакъланнганды. Джылларыбыз бирча болса
да, менден туугъан кибик эди. Аны бла
сёлеше келебиз да, джаш-сабий
кёзюуюбюзге джетебиз, ол джаратхан
къызланы да сагъынабыз.
- Да не болду эсе да, иги заманларыбыз
кетдиле, - дейме.
- Да тейри, Зулий, мени кёлюм а алай
тюлдю. Эндиге дери джашай билмегенме,
мындан арыды сюерим-кюерим да, деб
турама, - десе, боламыды, кюлген да этиб.
– Уянсам, акъылымда тиширыу бла
уянама. Сюйюб турурум келеди. Башха
сагъыш этерик тюл эдим, амалын табыб… -
деб ол бир затла айта эди. Ана тилибизде
сёлешсе да, кёб айтханын ангыламадым.
- Ой, гяур, биягъынлай тураса, джыйырма
кёзюнг болса, джыйырма джары къарарыкъ
эдиле, - дедим. Анга башха тюрлю сёз
нёгер болур къарыуумму бар эди!
Билмейме, ол сюйгенмиди, хаулеликмиди?
Таб, сукъланыб къалдым, деем, башха
затлагъа кесин хорлатмай,
сюерге-кюерге ууланыб тургъанына.
- Къайдам, хариб, хауле киши сюерге
ууланныкъды, ансы кюйюб кюреширик
тюлдю. Кёблени сюе билгенле, кюе
билмейдиле - заманлары къалмайды кюе
турургъа, - деб Апас бу затдан иги
хапарлы болгъанын билдирди. – Ичингде
къалгъан сёз болсун - юйюмде эркишимден
билеме, - деб шош къошду. Алай а Зулий
хоншусуну ичги сёзю къайгъылы тюлдю,
джангы хапарыны ал сёзю аны тилин дыгъы
эте турады…
ГУДУЧУЛА
Ханифаны бюгюн туугъан кюнюдю.
Тиширыугъа уа туугъан кюн неди? Насыбы
алай, олтуртуб, тёгерегинеми
чабарыкъдыла?! Хазна-ходжа бла
саугъалаб, аллына татлы хантладан
тепси къураб, той-оюн бла, кёзюнмю
ачарыкъдыла!? Сау кюнню эки аягъы да,
тоблукълача болуб, печ джанында
ашырлыкъды, ингирде да, арыб-тозуб
тургъанлай, келген къонакъланы
къургъакъ сёзлерине тынгылай, аланы
сыйлар къайгъылы боллукъду.
Къайсы бир тиширыуча, Ханифа да биледи
аны. Аны амалтын, туугъан кюнюм деб,
уллу багъалатмайды. Насыб болуб, киши
келмей къалса, дер эди, алай а биргесине
ишлеген устазланы халилерин биледи.
Аланы насыбларына Ханифаны юйю да
школну къатындады. Эл - гитче, школ –
гитче, устазла – онджети адам.
«Бизни чакъырлыкъмыса? - деб соргъан
адет джокъду. Ма талай джыл, туугъан
кюнюнде, хар кюндеча, ишине келсе, «сау
кел» орнуна, Ханифа завучдан:
- Бар юйюнге, бюгюн сени иш кюнюнг
болмагъанын билмеймисе? Бар,
ашынга-сууунга къара! Бизни да ненчада
сакъларынгы оноуун эте кет, - деген
сёзлени эшитеди.
- Къой, сау къаллыкъ, дерслериме
келгенме. Сабийле сакълаб турадыла, -
деб Ханифа туугъан кюнюн уллу
къырылтмагъанын билдиреди.
- Сабийле ючюн, сен къайгъылы болма.
Къызла ол ишинги тындырлыкъдыла, -
дейди биягъы Азнаур. - Керек эсе, маммат
да иейим биргенге.
- Не этерикме маммат бла?! Ёгюз
кесерикди, деб тура эсенг, джангыласа.
Юч къатдырма хычынны кесим да бишириб
саллыкъма аллыгъызгъа, - деб Ханифа да
андан артха къалмайды. Алай
болгъанлыкъгъа, харх эте, кесине да бир
нёгер алыб, терк огъуна юйге къайтады.
Чакъырылмагъан къонакълары, харх-хурх
эте, ууакъ накъырдалары тохтамай, ингир
эте босагъадан тюшедиле.
- Юйге игилик!
- Келгеннге да игилик! Хош келигиз!
Келигиз, джууукъ болугъуз, сыйлы
къонакъла! - деб Ханифа къууанч тыбырлы
болгъанча, джарыкъ тюбейди устазлагъа.
- Сен таралыб сакълагъан сыйлы
къонакъла, «топ» деб, босагъангдан
тюшселе уа, къууанырса, эгечим, - деб
завуч Ханифагъа тиш илиндиреди.
- Сыйлы къонакъла сизге къор болсунла,
ойнаб айтсанг да, сыйлысыз меннге
кимден да, - дей, Ханифа къонакъланы
джасалыб тургъан тепсиге ётдюрдю.
Ашагъанны неден да бек сюйючю Маджир,
тепсилени юслериндегин кёрюб:
-Ханифа, сени айлыкъ хакъынга быллай
стол къураяллыкъ тюл эдинг, кюеуню
хурджунуна да джюзгенсе, тейри, - деб
эки къол аязын бир-бирине ышый, къалай
зауукъ эте ашарын кёзюне кёргюзе кюлдю.
- Кюеуню хурджуну аныкъы болгъанын ол
эртде унутханды, эсине салыб, кёлюн аз
этме, ай юйюнге, - деб Ханифаны баш иеси
Хыйса да сёзге къошулду.
- Алайчыгъын таб айтмадынг, Хыйса. Ол
кеси унутханы тюлдю эм сейири. Эм
аламаты хурджунларыбыз аланыкъы
болгъанын бизге сингдирелгенлериди, -
деб къууандырды Назир тиширыуланы.
Алай эте, устазла хантла бла джасалгъан
узун столну тёгерегине къуршоу къураб
олтурдула. Ханифа бла баш иеси,
къонакъла бла олтуруб къалмай, бирси
бёлмеге чыкъгъанлай, биягъы Азнаур,
Маджирге айланыб:
- Къайсы къолунг къайсы къолунгу тутуб
джибермей турады?- деб мыдах сорду.
- Алай дегенинг?
-Бир къолунг ашарыкъгъа узалыры келиб,