Назмула, Балладала, Хапарла - 17

тели Домалай орам аягъын сакълагъанча.
Не этерик эдим, сууукъ да, ач да болуб,
кесим да ачыусунуб, ол келгеним бла
хоншума киреме.
-Ий, не айланаса, Захидатны билмеймисе,
юй джумушундан бошаб,
атабызны-анабызны кёре да, джылда бир
кере барады, кесини бели ючюн, юйюнден
чыгъыб айланнган къой эсенг.
-Да, мен аны бели ючюн, сау кюнюмю тас
этиб, нек айланама да сора?
-Аны уа кесинге сор.
-Да сёзюбюз болгъан эди.
-Министрге сёз берген болур эдинг.
-Хар ким кесине министрди, айхай.
-Сен: «Сёзюбюз болгъан эди», - де да,
сёзлеринги кесинге министр эт да айлан,
ол а: «Сёз - бир тылпыу», - деб, келмей
къалды эсе…
-Бар да джылкъысындан тай тутму, дейсе?
– дейме да, ачыудан кюлеме, кюлсем да,
ол айтханлай, алай багъалы кёрген
сёзлерими джоюб айланмайым, дейме да,
кетеме юйюме. Сёзлерин джукъгъа
санамагъанла нени да айта берсинле,
мени уа ауузумдан чыкъгъан сёзюм, мени
бийим болады. Андан таяргъа, чыгъаргъа,
анга башха «кийим» кийдирирге, башха
«табхагъа» салыргъа, сан этмей
къояргъа, менде аллай къарыу джокъду.
Мен сёзюмю къарауашыма!
Сиз а, билемисиз кимни, нени къарауашы
болгъаныгъызны? Билмей эсегиз,
кесигизге къууаныб айланмагъыз да,
халигизге сынаб бир къарачыгъыз!
ЭРКИШИЛЕ АКЪЫЛЛЫДЫЛА
Не аманны да бир игиси болмай
къалмайды. Аны айтама: очередле болуучу
заманлада, кесинги кёзюуюнгю сакълай,
алай сюелсенг, не бир иги хапар эшите
эдинг, не юйдегиле бла этелмез
ушагъынгы этерча бир адамгъа джолугъа
эдинг, къайдам, бир да къурумаса да, бир
сёз нёгер табыла эди тюйюлюб тургъан
сёз тюйюмчегинги бошларча.
Бусагъатда уа не?! Хар ким кеси аллына,
къазакъ бёрюлеча, мыс-мыс этиб
айланадыла, чабышыб-джортушуб.
Бир-бирине ышаргъан джокъ, бир-бирине
ышаннган джокъ…
О хахай, паспорт ауушдуруу, дегендиле
да, барсам, ол биз унута кетген очередь.
Адам - кёб. Бир игиликден къалгъанча!
Паспортну джангыртыб, джашауубузну
джарытырыкъча. Аталарына – налат!
Олтурур джер - джокъ, сюелебиз алай. Бир
къауумланы ачыулары бурунларына
джыйылгъанды, эринлери къыйтыкъларына
кетиб, кёзлеринде – къурулгъан
шкоклары, ауузларында – мизлери…
Сюелебиз. Адамла уа къошулуб баргъан
болмаса, иши тыныб кетген джокъду. Ол
джангы келгенлени ол эртдеден келгенле
ушатмай, алай къарайдыла. Артха келиб,
алгъа ётерик джокъду, къоркъмай,
джангыз хауа солуб, хауаларын аз этесе
да, аны ушатмагъанлыкъ эте болурла.
Мен да сюелеме, насыбха, къабыргъаны
къатында орунчукъ табханма да, сыртымы
анга тиреб, аякъларымы кёзюу-кёзюу
солута. Кёргенсиз да, суу ызында къазла
сюелиучендиле алай, бир аякъларында,
башларын да къанатларына сугъуб. Мени
къанатым болмагъандан сора да, бойнум
да – къысха, башымы сугъар джер
табмайма. Ол ачыулу кёзледен башымы
букъдуралсам, огъай дерик тюл эдим.
Мен да алай онг аягъымы солута, сол
аягъыма миниб тура эдим, Ойдемез
келеди. Эртдеден таныш. Ауузун джарыб,
сёз айтыргъа сюймеген бир, башы бла
саламлашады да, ол да арлакъда сымпаяды
алай. Башха мен таныгъан джан джокъду
алайда. Ариу, бар эсе да, хар ким,
сюелгенлерин кёлтюрмей, ачыудан,
къутлары кетиб, кеслерине ушамай
турадыла. Заманым да кетер, мынга сёз
нёгер болайым, дерча, джумушакъ къарамы
болгъан бет кёрмейме. Къарыуума татый
башлагъанча ангылаб, энди очередден
атыб иймезле, кёргендиле, деб, кесиме
кёл эте, эшик хауагъа башымы атама. Мени
ызымдан бир къауумла да чыгъадыла.
Ойдемез да бирлери болуб.
Эркиши-тиширыу да бир сегиз-тогъуз
болабыз. Сёзден сёз чыгъа, кърал
къраллыгъын этелмегенин, хар этгени -
джамагъатны инджитиу деб, тарыгъабыз
бир-бирибизге. Ойдемез а, сёзге
къошулмай, хар кимни айтханына
тынгылайды. Бир кесекден Джакку деб,
бир джаншакъ киши, ёмюрю бизни бла
тургъанча, къургъакъ чамла эте келиб:
-Ойдемез, амалын табыб, ауузунгдан сёз
чыгъармазынгы да билеме, алай болса да,
бир джууаб бер, сен бу тышынгдан
тынгылаб тургъанынгча, ичингден да,
алаймы тураса, огъесе ичингден кеси
аллынга сёлешемисе? – деб, тюлкюча
ышара, хырха кюлдю. Бир-бирин эртдеден
таныгъанла кёре эдим.
-Гыбыт къобуза, бызылдаб, хар кимни
башын аурутуб тургъандан эсе,
тышынгдан, ичингден да тынгылаб
тургъан иги тюлмюдю? – десе боламыды ол
тынч Ойдемез да.
-Къайдам, ант этдир, бир джанынгдан
къарасам, хар къуру да сант адамгъа
ушатама, - деб дагъыда тохтамады ол
биягъы гынтдылы киши.
-Ауузунгдан адамны къулагъына илинир
бир сёз чыкъмагъанлай, къулагъынгдан
къыстасанг, бурнунга къоннган чибинча,
этиб турууну, акъыллылыкъгъа санай
эсенг, джызылдай берликсе…
Ол бир айтды, ол бир айтды. Мени уа
джаным чыгъарлай болду. Кесим да эки
аягъыма бирден сюелдим. Сабий-джаш
болмасала да, «эркиши тилде» сёлешир
къан алыб тохтасала боламыды!
Джумдурукъну джетдире, джагъаланы сёге
башласала…Аллах сакъласын!
Мен сизге айтайым: заман алай дженгил
кетди…Насыбха, Джаккуну кёзюую джетиб
чакъырдыла да, ол кириб кетди… джангы
паспорт алыб… джангы джашау этерге…
Ансы алайгъа нек келгенин да унутхан
эди.
Ойдемезни да нек ойдемез болгъанын
ангыладым. Алай атаб, ауузун тигиб
къойгъандыла, деб тура эдим. Огъай!
Тамам джерине джетдирмесенг, тилин
джутханча, тынгылаб туруучу киши, тёзе
туруб айтса, ёрге турмазлыкъ эте кёре
эдим.
Ойдемез, сени сёзюнгден ауур сёз
чыкъгъанмыды дуниягъа!? Хар сёзюнгю
ауурлугъу тонна болур. Ах, Аллахым, сёз
тюкча дженгил да, ташча ауур да бола
кёреме!
Аны тонна сёзлерини къатында Джаккуну
учхун сёзлери къой, кеси да каскача,
кёрюнюб къалгъан эди. Кеси да, хариб,
эски эшикча, гыжылдай. Ойдемез,
сёзлерини ауурлукъларын билиб, аны бла
баштёбен, тилсиз болуб тура кёреме, деб
къойдум. Сау къаллыкъ. Аны билиб,
ауузуна кирит салыб тургъаны ючюн
бюсюреу этеме, акъыз. Аны сёзюнден
джумдурукъ къой, табан да дженгилди,
бир Аллах.
Артда кеси аллыма айтханма да: ала
тюйюшюр, юлешир зат джокъ эди,
заманыбыз дженгил кетер былай этсек
деб, илиннген болур эдиле
бир-бирлерине. Кертиси да бек дженгил
кетген эди.
Энди… Эркишиле акъыллыдыла. Ала
кеслери биледиле не этерлерин, не
къалырларын. Ма джашауубузну былай
болгъаны да аланы акъылларынданды да…
КИМИ - АНГКЪАУ, КИМИ - ДЖАЛКЪАУ
Тиллери-ауузлары болмагъан хайыуанла
бир-бирлерин ангылаб, тюйюшмей-урушмай,
сен-мен деб, къалай джашаяладыла?
Адамла уа, хар сезимлерине къой,
бурунлары сюйюнюб чючкюргенлерине,
джукъулары келиб эснегенлерине дери
атла атай билген джанла, бир-бирин нек
ангылаялмайдыла? Китабла джазыб,
радиола, телевизорла чыгъарыб да,
бир-бири джюрегини эшиклерин
ачалмагъанлары сейир тюлмюдю? Адам улу
кесине ненча тил къурагъанды! Ненча сёз
барды ол тилледе! Кёкде джулдузладан
кёб болурла сёзле! Дагъыда бир-бирин
ангылагъан джокъду.
Мени да джокъду бу сизге берген
сорууларыма джууабым.
Тиллени юсюнден сагъыш этсем а, башым,
кюнню тёгерегине джер айланнганча,
тёгерек айланыб къалады, кесин да бир
мазаллыча сеземе. Аны айтама, аз
ангылагъанларын да тохтатыр ючюн
къурамагъан эселе, адамлагъа быллай
бир тил неге керек эди? Алай
айтханлыгъыма, къоркъа турама: энтда не
болабыз, не къалабыз, «Хар элни къой
союуу – башха», дегенлей, «Хар элни
кесини энчи тили болургъа керекди»,
дерик хайырсёлемезле, хангокла энтда
чыгъыб къалыргъа боллукъдула. Сёз ючюн,
бизни ненча элибиз барды? Таулула
джарым джюз тилде сёлешселе! Ма ол
заманда боллукъду да базар!
Тюзю, бир аманны, бир игиси да болмай
къалмайды. Сёз ючюн, къатын даулашда,
тюйюшде бир-бирин не къадар да
ангыламасынла. Бир папуас къатын бла
бир таулу къатын, сёзден, эркиши ючюн,
тюйюшселе. Таулу къатын ол бирине:
- Къарабет къанчыкъ, мени эркишиме кёз
атмасанг, башынга таш атыламыды? - десе,
сёз ючюн, папуас тиширыу аны ангыласа,
ол да:
- Сен а не айланаса, кёкбет, - дерикди,
зат дерикди. Кесигиз билесиз,
тиширыуланы къаргъыш-бедиш тиллери,
эркишилени джумдурукъ тиллерине
ушамайды. Ангыламаса уа, ол къарабет ол
кёкбетге: «хеллоу!» дерикди да
кетерикди. Ол бири да къаллыкъды алай, «
ий, халисизми, деди?» - дей.
Оюн анда да тюлдю, оюн башхадады – бир
тилде сёлеше тургъанлай, «тюе десенг,
бие дейд», деб, эртде къазах къатын
айтханлай, хар сёзню хар адам кеси
сюйгенича ангылагъанындады. Ол бир кюн
мен Бабуш бла Джумшакъны бир
«ушакъларына» тынгыладым, аллай
«ушакъгъа», ресторанда джырны заказ
этгенча, ачха тёлеб къарар эдинг.
Насыбха, мен ачха да тёлемедим, ала да
мени ачхам къайгъылы болмадыла. Ол
Джумшакъ… Пародасы къатыладан болуб,
Джумшакъ десек, джумшар эсе уа, деб,
атагъан болур эдиле, хариб, джумшакъны
къой, салтаны темирича, къаты адам,
тиллинден сёзле снаряддан тобла
чартлагъанча, аллай чыгъа эдиле. Ол
Бабуш а, кесини аууна кеси тюшген
гыбыча, тили сёзлени араларында
аджашыб, тилин чайнай… Ала
бир-бирлерине айтхан сёзлени
къайтарыб, иманымдан чыгъарым джокъду,
ёзге бир тилде сёлешгеннге да ушамай
эдиле, бир-бирин ангылагъанны къаты бла
да ётмедиле. Ий, адам урушуб-тюйюшюб,
нек кюрешеди, бир-бирин ангылар ючюн
тюл эсе?
- Ачы-ачы сёлешдинг, Джумшакъ, не
табдынг? Бир-бири сёзюгюзге тынгыламай,
башха эшитсе, уялырма демей. Хай хай,
сизни юсюгюзде кёрдюм: «Ачыу келсе,
акъыл къачар», - тюз болгъанын, – дейме
да акъылы орнуна келгенинде. Не джууаб
этгенин билсегиз:
-Табыб а, тюйюшейим да, ол меннге бир
медал такъсын, дебми тюйюшгенме. Мен
аны сёзюн, айтдырмай къоймай эсенг,
кесими дауурумдан озуб, эшитген да
этмегенме! Кёлюмдегин а, барын да
айтдым! Эталлыгъын аямасын! Не этсе да,
бюгюн мен аны джюрегине салгъан
догъраланы, ол мени башыма да
чыгъараллыкъ тюлдю. Шамдарий, кёлюмю уа
бир къандырдым! – деб къойду.
- Аллай бир сёз сыйыннган кёл аз уллу, аз
терен тюлдю. Бир кюн бир ары кесинг
кёмюлюб кетме, - дедим мен да.
Эм сейири неди десегиз: бир-бирин
ангыларгъа кереклиге да санамайдыла.
Тюйюшген нек тюйюшеди? Ол айтхан, ол
этген тюз болгъанын ангылатыргъа излеб
тюйюшмеймиди? Ий-ха?
Бир ишексиз, сёзле асыры кёб болгъандан
адамла аланы орталарында
аджашыб-аджашыб къалгъандыла. Кеслери
тюл, акъыллары. Кеслери уа турадыла
майна: кими - ангкъау, кими - джалкъау
болуб.
ТЮЕ ТЮКЮРГЕНЧА…
Кимни да болуб къалады, тиши кичиген
кючюкча, тёрт джанын сермеб, кимге
болса да миз чанчыргъа излеб къалгъан
кюню. Алай а, Аллах кёрген ишди, бюгюн
мени киши бла чачдан-башдан болур
акъылым джокъ эди.
Ол бошалыргъа унамагъан юй джумушладан
къача барыб, Пазлийлеге киреме да…
Шайтан сюрюб элтген болур эди, ансы,
шорпа чолпуча, сугъулуб айланмай,
турмаймамы юйюмде!
Айхай, кесинги юй джумушланы тюблерине
салыб, джанынг саулай, кесинги багуш
кюреучю кюрек этиб да, къалай къойгъун?
Бирин къоюб, бирин айтама, ол бир кюн
юйдегими юсюне алыныб къалгъанма:
- Эртденбла кетесиз, ингирде къайтасыз,
мен да мюйюшде сымпайгъан эски
джуугъан машнагъа нёгер болуб, сизни
ызыгъыздан джыйыучу, сыйпалаучу!.. –
деб да. Ой, тиширыу болуб туума, ансы не
да бол!..
Хы, аны айта эдим: Пазлийлеге киреме.
Ауруйма-ёлеме деб, орунда къошакъланыб
джатады. Оноу-муноу. Умутлагъа да
джетдик, булутлагъа да ётдюк, кесибизни
иги этдик, башхаланы аман этдик.
Къысхасы, хар неге багъа бичдик, бир шай
кибикни да ичдик, сора кетеме деб
тебресем, Пазлий:
- Ий, Шамдарий, сенден бир тилерим бар
эди, - деб, ол сёз этген кёзюуюндеча
болмай, былай иги да ынгычхаб,
ауруб-инджилиб тургъанын да кёргюзе
болур эди, джастыгъын да туудугъуна
мийигирек салдырта, - Бир ачхачыкъ
керек эди, - дегенни айтды. – Билесе,
джаш ачхалы-бочхалы да болуб тургъанды.
Бусагъатда да рысхысы барды, Аллахха
болсун шукурла. Амалсыз ачхачыкъ
керекди деб, тесукъа этиб айлана эди
да, мен да ана тёренчи, болушсам дегенме
да, сагъыш этиб, сени табханма. Бюгюн
былай кесинг келиб къалмасанг,
ауруй-ёле эсем да, сеннге бир тюберме,
деб тура эдим. Ауруу кючлеб тургъан бу
джарлы санланы Аллах джазыкъсынды
болур… Энди…сендеча, ёлюмдюк кюнюме
деб, ачхачыгъым мени да барды.
Мендегичикни берсем, ол кесин анасына
эркелейме деб, ызына къайтармай
къояргъа боллукъду, анга къоркъама. Бир
къыстыргъан ачхачыгъынг болмагъанлай,
айхай, къалай ёлгюн? Сеникин а бермей не
этерикди?! – дейди да тохтайды.
- Аллах айтса, ёлген сеннге къараб тура
болмаз, джашынгдан къызгъаныб айланма
да, бер да, джумушун этдир, сен ёлген кюн
да, айыбынг аны къолундады. Къоркъа
эсенг а, менден алыб бергенме де да
къой, ачханы сеники-меники деб,
белгисими барды? Мен излейме, дерсе да,
алырса бир кюн ызына.
- О, эшта-эшта, аны, бермесенг ёлеме деб,
созулса да, бераллыкъ тюлме. Кесини да
къалайдагъысын унута кетгенме: джюн
тёшекни ичиндеди талай джылдан бери.
Мен аны ары салгъанлы, ачхагъа ненча
тюрлю тюрсюн бердиле, тюрсюнлери
бузуллукъла! Джангыз меникиле турадыла
биягъынлай, бурунча.
- Оу, кюнюм - кече. Ёлюмдюк кюнюме деб,
эски ачхаланы салыбмы тураса?
Бусагъатда ала ачха тюлдюле, бош
къагъытчыкъладыла! Ол заманладан бери
асырала эселе… джюнню ичинде… кюе
джурун-джурун этген бо…
- Хо-хо! Сёлеш алай, джаш да бир затла
сандырагъан эди. Гырт – сизге! Ачха бош
къагъытчыкъла болмай а! Кърал сизни
алай айтыб ашагъанды да! Къралгъа
асыратыргъа беребиз деб, бир тёшек
къыйыр къуругъанча, - деб Пазлийни
меннге этгенин къой. Дагъыда алай
айтады хариб: - Ёлген кюнюме дери аланы
бир адамны кёзюне кёргюзюрюк тюйюлме.
Ёлген кюнюмде, алыб, кесим къолум бла
береме. Кесими джумушларыма
джоюллугъун биле, тынчлыкълы болурча.
Ансы ёлген кюнюмде: «ачхамы беремисе?»
деб, кимге сора айланныкъма?..
Тохта, ёлген кюнюнде да ачхагъа оноула
этер акъылы барды, серине кете айлана
кёреме деб, ичимден джазыкъсына
тургъанлай, къатында кружкасындан
суучукъ да уртлаб, бери айланыб, меннге
къобан болуб къуюлса боламыды:
- Сен а бош бермейсе! Мен сени бла хоншу
болуб джашагъанлы отуз джыл, бир джукъ
тилеб, босагъангдан атламагъанма.
Сёзюмю учуз этсенг, мен да билирме сени
учуз эте! – деди да тохтады. Андан
арысын сизге къалай айтайым… Джюрегим
джарылыб ёлгенме… Айтханларын
джашырмай бир айтайым да, сиз да бир
джарылыб ёлюгюз, ха.
Хы, алай айтады:
-Ма бу джатхан орнумдан турмагъанлай,
элге атынгы аман бла айтдырайым?!
Унутханды дебми тураса, бу шиндикде
олтуруб, ненча адамны сёзюн этгенинги?
– деб олтуруб тургъан шиндигими
кёргюзеди.
- Хо-да, мен бедишле санагъан кёзюуде,
сен ауузунгу да, оймакъ этиб, къубулуб
олтура болур эдинг, джети атанга налат,
- дерге уа уллу хатерин этдим.
Ол а тохтамай барады:
-Эсингдемиди, бачхангы аягъында Гыжыны
тауукъларын тахталарынгдан
тыялмагъанынгда, ырджы бла от къуюб,
тауукъларын къыргъанынг? Не уа, майна,
Хурайматны къызы, некяхсыз сабий
табханды деб, тобагъа къайтыб
айланнганынг? Сен унутхан эсенг да,
мени бек эсимдеди: «Хоча ол уллукъарын
джашын уллу ачха бла окъургъа
салгъанды», - деб кюлгенинг. Чийкёз
Харшымны джашлары «бачхамда кёгет
къоймайдыла», деб тарыгъыб келгенинг,
бек джазылыб турады былайыма, - деб къуу
бармагъын башына чанча, бир-бири
ызындан, ауузуму ачаргъа да къоймай,
аурууун-талауун да унутуб, саб-сау
болуб, ол меннге бир чотла этди. «Таякъ
этден ётеди, тил а – сюекден», дегенни
сынадым. Бурнун да эски арба чархча,
гыжылдата, ауруйма деб, кърау ургъан
каскача, тёнгереб тургъан къатын,
сарыубек болуб, юсюме сюелсе боламыды.
Ды-ды-ды-ды!
Ол ёмюрюнде не сабий, не къыз болгъан
болмаз. Туугъан кюнюнде да, хазыр
къатын болуб туугъан болур эди. Аман
къатын. «Къыз дегенинг мияла табакъ»
дегенлей, мени сартын, аны къыз этиб,
кёзюме кёргюзалмайма.
- Хорламагъан хорлатхан этеди,- дедим
да, мен да кёлюме келгенни артха
салмадым. - «Джолну букъусу кёкге
къонмаз», - дедим да кетдим. Алай а
адамланы артларындан аз учхара сёзмю
айтханма джашауумда, онг-сол
джанларындан да. Мен да хар кимча…
«Аууз сакълагъан, джан сакълар», деб
менича бир кюйген айтхан болур.
Айхай, хаманда орунлу сёзню табыб айтыб
баралсанг а. Ачыуунгу къабындырыргъа
бир чурум чыкъса, мыйынг чайкъалыб
башлайды, терсине чайкъалды эсе уа, тюз
къалайдан сёлешириксе!?
Къачан эсе да ауузумдан чыкъгъан
сёзлерим ючюн, ол сер къатыннга тюгюмю
къыркъдырыб келеме! Адеб деб да барды,
ансы, тюе тюкюргенча, юсюне тюкюрюб
кетерге да боллукъ эдим. Шо, меннге
былай иги сынаб къарагъыз да, бир
айтыгъыз, мен биреуню тауукъларына от
къуяллыкъгъа ушаймамы? Сёзден ары
бармагъаныма Аллах кеси шагъатды!
Кесген терегинг юсюнге аугъанча,
айтхан сёзюнг, кесинге асмакъ болуб,
тылпыусуз этиб къоярыкъ кёреме. Не уа
«чийкёзлени, уллукъарынланы» санаб,
айланыучу чакъмакъетек къатынлагъа
ушаймамы? «Суугъа тюшген таш къармар»
дегенлей, Пазлийни амалсыз иши болуб,
шашыб, оруннга кирген болур, кимни да
шашхынлы баласы этеди, алай а менден,
къоркъутуб, ачха алыргъа излегени, олду
да оюн? Къартлыгъында рекит бола
айланмай эсе, хариб.
«БЕЛ КЪАТДЫР...»
Мен редакцияда ишлегенли эки-юч ыйыкъ
бола эди. Кесим джангыз кабинетде
олтуруб, джаза тургъанлайыма, эшикни
кенгине ачыб, бир токъ бет бла бир
джукъа бет къарадыла. Бири - мийикден,
бири - иги тюбюрекден. Мийикден
къарагъан тиширыу, эшикден ётелликмиди
эке, дерча тууушлу эди. Ол бир
тиширыучукъ а, къатангычыкъ,
джукъачыкъ. Мен ауузуму ачхынчы, ол
кеме тиширыу:
- Бу редакция шойду да? - деб хыныракъ
эмда хырха сорду.
- Хо, деб, мен орнумдан къобаргъа, ала
келиб, туурамда шиндиклеге олтурдула.
- Да алай эсе, иги къыз, хар кимге оноу
этиб тургъанынгча, мени оноууму да кёр!
- Айыб этмегиз, мен кишиге...
-Огъай, огъай! Былай чакъмакъетек
кёрюннгенлигиме, сизни ишигизден да
хапарлыма, - деб, сёзлерине да,
къолларын къоша - силкиндире, ачылыб
къалгъан ауузумдан джукъ излегенча
джити да, хыны да къарай, тарыгъыуун
айтыб бошады. Мени олтурургъа унутуб
тургъанымы эслеб, «олтур, ары» деб,
ауузумдан сёз чыгъартыргъа къоймай,
дагъыда къошду:
- Мен излегеними этмей къоймагъан
къатынма. Сени сыйынг да - тёппемде,
юйде эркишим мени бла кёлкъалды болуб,
тюйюшюб, кетеме деб чыгъыб
тебрегенинде, кетме, кетсенг, ма бу
сабийни ичине бычакъны сугъуб
къоярыкъма, деб, къолума бычакъ алгъан
къатынма мен:
- Кетмей къалдымы да? - деб ауазым кючден
чыгъа сордум.
- Мени биледи да, къайры кетерик эди! Бу
джашаууда не да бол, онгсуз болма!
- Кетсе, бычакъны сабийге сугъубму
иерик эдигиз?
- Ха-ха-ха! - деб, эт тутхан бетинде
алайсыз да кючден кёрюннген кёзлери да
джабылыб кюлдю. Эгечим, озгъан ишден
тюш иги, энди аны къояйыкъ. Мени
бюгюннгю джарлыллыгъыма къайтайыкъ...
Бу тиширыуну болгъан хапарындан да мен
ангылагъан хоншусу бла гурий балала
ючюн тюйюшгени эди.
- Аны бла меннге бир тийреде къой, бир
элде, таб, бир районда да боллукъ тюлдю
джашаргъа, - дей эди ол.
- Сибирге ашырсакъмы, дейсиз? - деб анга
джан аурутхан ауаз бла сордум.
-Сибирин-мибирин билмейме, сибирилиб
кетерикни, къабырым да кенг болсун
аллайдан. Сен а, иги къыз, мен билгенча,
иги бурса къарнынг, ол ишни аламат
тындырлыкъса. Сизден милициядан
къоркъгъандан эсе бек къоркъадыла. Ким
сюеди бедиши газетге чыкъса! Хоншуму
юсюнден башха айтыр затларым да
кёбдюле, бедишле табыллыкъдыла. Алай а
мен игисин-аманын да излемейме,
къорасын къатымдан!
- Менденми къоркъадыла? - ауазым тас
болур халгъа джууукълашханды.
- Сеничаладан! - деб кесди биягъы. -
Атыгъыз да неди? - Ауузу бла къалмай,
башы бла да, къоллары бла да сёлешгени
амалтын, башындагъы дарий джаулугъу,
хаман джелкесине тюшюб, ол да аны бери
тартхандан бошамайды, насыбха. Ансы,
ачыусунуб, сёз ючюн, джундуругъу бла
столну урса, ол столдан не къаллыкъды?
Аны газетде ишлегенлени атлары къалай
болгъанын табмай соргъан соруууна,
нёгери джууаб береме деб, мени
илгендирди. Ол:
- Карриспандетле, - деб къатангы
санларына келишмеген базыкъ аууаз бла
иги къычырыракъ айтды.
- Хо, хо! Карриспандет эсенг да, не эсенг
да, ишими тындыр! Къолума бычакъ, балта
алдырма! Артда сен терс боллукъса!
- Хо, сени джанынг ючюн, - дедим мен да
ичимден.
- Сеннге кърал быллай джарыкъ кабинетни
да, джумушакъ шиндикни да, сен алай
омакъчыкъ кийин да, уф-чуф этиб айлан
деб, бермегенди!
- Хо, сен берген кийимле бла омакъ
болгъанма, - дерик эдим къоркъмасам.
- Меничалагъа болушургъа, меничалагъа
джакъ болургъа! - деб къакъды ол кенг
кёкюрегин.
- Хо, сенича, къарыусузчукълагъа! - дейме
биягъы мен ичимден. - Да, тамадаларыма
да хапарынгы бир айтайым, не оноу
этерлерин эшитейим, - деб анга, сёзню
башхагъа бурур дыгаласда, нёгерине
айланыб:
- Сизни уа не джумушугъуз болуб
келгенсиз? - деб сордум.
- Мынга нёгерге! - деб биягъы гюрбе ауаз
бла джууаб берди. Мени анга къарарымы
эртдеден сакълаб тура болур эди, саулай
сыртын джабхан уллу джаулугъу бла
башын байлаб турса да, бир къулагъы
ачылыб эди – ол аны, къулагъыны арты
бла къысыб, уллу къызыл ташылы
сыргъасын джылтыратыб олтура эди.
Сыргъасынмы кёргюзе эди, къулакълары
бегирек болуб, биринми ачхан эди,
билелмедим.
Кёб затларын ангылаялмай эдим...
Джангыз, биягъы мен ичимден: бу
мазаллыны -къарамындан, бу бурхуну да -
базыкъ ауазындан, менича бир залими
болмаса, къоркъгъандан, кёлюне кириб,
тёнгерерик эди, - деб, кесиме кёл этдим.
- Мени къатымда мен сюймеген джашарыкъ
тюлдю, башха умут этме! – дей, нёгерин
да ашыкъдыра, алауган къатын
кабинетден, киргенича, терк чыгъыб
кетди.
Аладан къутулуб, арыгъан башымы
столгъа сала, кёзлерими къысханымда,
кабинетиме гурий балала тизилиб кириб
келгенча болдум. Хар бирини
мангылайында бирер хариф джазылыб эди.
Аланы бир-бирине къоша, эджиклегенимде:
«Бел къатдыр! Кёрлюгюнг аллынгдады!» -
деб окъудум.
СЕН МЕНДЕН АКЪЫЛЛЫСА
- Биягъы мен келеме, Салам алейкум! - деб,
узакъдан огъуна сёлеше, Джумукъ
Шелебейни арбазындан кирди.
- Алейкум салам. Кел, кел, - деди Шелебей
хоншусуна онгсуннганын,
онгсунмагъанын да танытмагъан сансыз
ауазы бла.
- Билеме да, мен келмесем, сен мени
джокъламазынгы. Сен кеси кесинг бла
болалгъан бир зауукъ адам. Мен а, ючюнчю
аякъ къошулгъанында да, туралмайма
арбазыма сыйыныб. Ол аман къатын,
джыйырмаланы санаб, меннге джюген
салыргъа кюрешеди, юч джыйырма, тёрт
джыйырма, деб. «Аякълагъа тёрт джыйырма
болгъанлыкъгъа, джюрекге, тилге, бир
сорчун, ненчашар болгъан эсе да», - деб
келеме. Къабакъ эшигингден тышына
атлаялмай башладынг эсенг, кесинги
дуппур башына хазырла. Алай тюлмюдю?!
- Дуппур башы. Энди ары хазырлансакъ да,
айыб джокъду, - дей Шелебей, Джумукъну
арбазда кеси олтуруучу эски шиндикге
чакъырды. - Биз таныгъанла бары ары
чыкъгъандыла, экибизден къалгъанла. Бу
орамда эм къарт экибизбиз.
- Алайды, алай, - деб эки къолун гулч
таягъына, сакъалын да эки къолуну
юслерине салыб, Джумукъ, кёзлери чыракъ
бара, ётген заманына «къарайды». Бюгюн
сеннге не деб келеме, билемисе!? Сени
менден акъыллы болгъанынгы айтыргъа.
Аллахха туру зат - бюгюннге дери кесими
сенден акъыллыракъгъа санай эдим. Биз
хоншу болуб джашагъанлы, ненча тёлю
ёсюб джетди, ненча суу саркъды. Эки
джыйырма джылдан артыкъ болду. Сени
ангыламагъанлай, сеннге
сейирсиннгенлей, ачыуланнганлай
келгенме. Тейри адамы, Шелебей, «бу
адамны джаны болмагъанча», «къарау
сокъурча», «таш джюрекча», «джетмегени
болгъанча» деб, мен сеннге айтмагъан
къалмагъанды, ант этдир. Джукъгъа
къууанмагъанча, джукъгъа
къыйналмагъанча, сансызча, кёрюб, кесим
кесимден къабыныб, кёб ачыуланыб
чамланнганма, хоншум.
- Сёзюнгю арты къайры барлыкъды деб,
къулакъ салыб турама, - деб Шелебей
тюбегенли биринчи кере ышарды.
- Тюненеден бери сагъыш этгенме да,
заманым кёб, озгъан джашауубуз бла ары -
бери да ётюб, бюгюн кюннге да къараб,
кесими телилигим бла сени
акъыллылыгъынгы ангылагъанма. «Ой,
юйюнг къурумагъан, ётген джолунгу да,
этген ишлеринги да, аякъ тюбге
атхандыла», - деб кеси кесими
джазыкъсыннганма. Мен заманымы да,
саулугъуму да бериб, сюеб кюрешген ишле
оюлгъандыла, оюлмагъаны да
бюгюннгюлеге керекли болмай
къалгъандыла. Биз «иги» дегеннге,
бусагъатда «аман» дейдиле, туура
«аман» деб къоялмасала да,
«джараусузду», дейдиле. Хар кюнде
десем, ант этдирсенг, ант этерме, алайда
ол оюлмасын, былайда бу зыраф болмасын
деб, ёсюб келгенле айыбны-бюсюреуню
билсинле, игиге кёлленсинле,
адамлыкъгъа бёленсинле деб, кечебизни
да, кюн этиб, джюрегибизни кюл-кёмюр
этиб, ишлеб туруб, ызыбызгъа айланыб
къарасакъ, сен саулай акъылынгы да,
джашауунгу да берген затла учуз
болгъанларын кёресе...
Тейри адамы, быллай къартлыкъгъа
джетерикме деб а, турмай эдим!
Джумукъну сёзюн башха джары бурур
ючюнмю этди да, Шелебей, анга къошулуб,
ётген джашаууна ёкюнюб кюрешмей,
хоншусуна:
- Мени сенден акъыллы нечик болгъанымы
юсюнден да бир айтсанг, алайчыгъын
эшитирим келе эди, - деб хыйла ышарды.
- Аны айтыргъа келгенме, эки голошуму
сюйрей, сеннге аны айтыб, бир
къууандырайым деб, бюгюн сеннге
сюйюмчюм олду, - деб ахсынады Джумукъ. -
Аны айтама: мен, тирмен къакъкъышча,
кесими аяй билмей, онгсузгъа билек
болургъа, къазыллыкъ сабаннга, кюрек
болуб, хорлагъаннга, къууаныб,
инджилгеннге, къыйналыб, чырахтанча
джарый-эрий айланнган кёзюуде, сен,
хоншум, бир тюрлю бир тынч джашай билиб
турдунг. Кишиде ишинг джокъ, кишиге
ауурулугъунгу тийиргенинг джокъ,
кишини джюгюн сыртынга салгъанынг
джокъ. Кесинг кесинг бла. Дыгалас
этгенинг джокъ. Барынг - бар, джогъун -
джокъ. Киши ючюн да терлемединг, кишини
да терлетмединг. Къысхасы, тюз джашай
билдинг. Ма бусагъатда да арбазынга
сыйыныб, сагъышларынг кеси
джарлылыгъынгы тёгерегинде, кишиде
къайгъынг джокъ, джашайса. Мен да -
биягъынлай. Харшымны джашындан
туугъан, шахарда джашагъан Хусинни
джашы, наркомания болгъанды деб,
эшитгенме да, къыйналгъанма. Биз джарлы
миллетге, ол а не ёлюр от болду дегенме
да, чамланнганма. Ол аман къатын а,
«сени анда не ишинг къалгъанды, дунияда
аз тюрлю къыйынлыкъ джокъду. Сен, былай
къарт кишича, намазынгы этиб,
мынчагъынгы тартыб, тынч турмаймыса,
сен ачыуланнганлыкъгъа джукъ
тюрленмезин билмеймисе», деб кюрешеди.
Орнунгда тур, дейди. Мени орнум
къайдады? Неди? Къалайдады? Бармы эди
мени орнум? Болгъан эсе, къайда, къачан
тас этгенме? Мени орнум энди дуппур
башында болур, эшта. Къарт къатын
айтханда, бир тюз оюм барды: мен не
этсем да, джукъ тюрленник тюлдю…
Джангы джашауну джангы адетлерин бизге
ангылагъан къыйынды. Асланкир
чортакъыл, орам башында джашайды,
таныйса (Хыйса тюнене алай келген эди
да, ол хапар айтханды), джууукъ юйюне
къурманлыкъгъа эчки алыб баргъанды.
Ёмюрледен бери да, таулу киши
къурманлыкъгъа эчкини джюрютмегенди!
Эчки элтге эди да, кесиники болгъа эди:
Къулакъсыз улуну эчкисин урлаб
элтгенди. Ол тели ишге бир къара:
джууукъ юйю да, эчкисин урлагъан юйю да,
кеси да биз элде джашайдыла.
- Тоба-тоба!
-Къулакъсыз улу, келиб, эчкисин алыб
кетгинчин, Асланкирлеге джангы
джууукълары къой салгъандыла да
ийгендиле, экинчи кюн а эчкини иеси,
соруулай кетиб, эчкисини къайдагъысын
табыб, барыб, сыйырыб кетгенди. Аллай
хапар эшитгенмисе?!
- Мен сеннге эски замандан андан да
къуджур хапар айтайым, - деб Шелебей
ышарды. Сен да, мен да таныгъан
Хамбаляттю, керти дуниягъа кетгенди,
Аллах джандетли этсин, шайтан от бла
иги эди. Кесинг билесе. Ол эсириб келсе,
Джюджей джазыкъны алай олтуртуб, кече
сайын:
- Эрмакны джырын джырла! Ол бизге Совет
властны келтиргенди! - деб, унамаса,
тюйюшюб, аманнга кетиб, джырлатыб
тургъанды. Эри джукълагъынчы Джюджей
хариб олтуруб джырлай эди, дей эдиле.
Шелебей Джумукъгъа Джюджей джазыкъны
кече арасына дери, джукъу джугъусу
болуб, Эрмакны джырын къалай
джырлагъанын айтыб кюрешсе да,
хоншусуну кишини джазыкъсыныр къарыуу
къалмагъанды. Ол бусагъатда кесине кюе,
биягъы сёзюне къайтады:
-Шелебей, сени менден акъыллылыгъынг
недеди десенг, мен ёлюр тюгюм
чыкъгъанында да башыма джыйыб, мен
джукъну тюрлендиреллик тюлме, сора бош
кесими къыйнамайым, деб айталмагъанны,
сен джашлай айталгъанса, джюрегинги
алайгъа бегителгенсе. Ма андады сени
менден акъыллылыгъынг - сени бегиминг
барды, акъыл болмагъан джерде бегимге
да орун табылмагъанындады оюн.
Бу арт кёзюуде кеси кесиме: «Эй, тели
къарт, неден да не барды энди сеннге?