Назмула, Балладала, Хапарла - 11

- Муну артдагъа къояйыкъ, атам,- деб,
ауузунда къабынын джутхунчу, ашыгъыш,
гырджынны къалгъанчыгъын хызенчигине
сукъду.
- Кёзге туура рысхыгъа Аллах къаратыб
къоймасын, джашым. Ташатын рысхынгы
Аллах аз этмесин. Кёрдюнг, бизни
танымагъан, билмеген къазахлыны къолу
бла халал азыкъ келиб къалгъанын.
Аллахха болсун шукурла,- дей артына,
тонуна, ауду. Кёзлерин да къысыб:
-Хаман да былай болуб турмаз, Аллах
айтса. Бюгюн ичибизни бушуу алыб турса
да, тамбласында сен джетген джаш болуб,
туугъан элинге къайтыб, Дуутну
башындан къараб, мийикбаш юйлерине,
терек бачхаларына, арбазла толу
сабийлерине, гёзенле толу
мюрзеулерине, стауат толу малларына
къууанырса. Джайлыкълада къой, тууар,
джылкъы сюрюулени кёрюб, байлыгъыбыз
деб, ёхтемленирсе. Анда - аджирле
кишней, мында - къойла къозуларына
макъыра, тёбентин - джелинлери къызыб
келген ийнекле ёкюре, арбазладан
джарыкь сабий ауазла чыгъа, элни иги
тауушлагъа бёлерле. Сен да, бай
колхозну присидатели, таб-тюз оноуунг
бла, джамагъатынгы кёлюн таба джашай
билирсе. Къартла сеннге саулукъ-насыб
теджей, джашла сеннге ушаргъа тырмаша,
Аллах айтса, къартлыкъгъа джашарса, -
дей кёзлерин ачды.
Къатында джатыб тургъан джашчыкъгъа,
Мухамматны мураты, ол айтыучу ариу
таурухланы бири эди.
У11
Джолоучула кёчгюнчюле джашагъан
тийреге джетерге, къараннгыдан кёз
байлана башлады.
- Энди бизге ким эшигин ачар? Кеч этиб
къойгъаныбызны аман этдик, - дегени бла
тенг ызларындан джетиб келген биреу,
бети къарангыда кёрюнмесе да, ауазы бла
илешдире:
- Джолугъуз болсун!- деб салам берди.
- Сау бол!- деди Мухаммат да, арыгъаны
солууундан таныла.
- Ассалам алейкум!- деди биягъы ауаз
къол узатырча болмаса да.
- Алейкум ассалам!- деб джууаб бергенден
ары, ауазына илешсе да, бетин
кёралмагъаны амалтын, Мухаммат анга
джукъ айталмады. Аны орнуна, къарангыда
сёзлери узакъгъа эшитиле, Анзор:
- Биз мени анамы эгечи Зариятны излеб
айланабыз. Бу элде, юч сабийи бла Зарият
деб, киши джашамаймыды?- деб хапарын
тизди.
- Тейри, мен Зарият аты бла, юч сабийи
бла мында тиширыу билмейме,- деди
биягъы ауаз.- Аны тамбла сорууларбыз...
бюгече излеб табарыгъыз джокъду, таб,
бу тёгерекде джашай эсе да...бизге
келигиз да, эртденбла буюрулгъанны
кёрюрсюз...
- Алай десенг, бизни онгдуруб да къояса,-
деб разылыгъын билдирди къарт.
- Къысылыр джер табыллыкъды, башха
хайырыбыз болалырмы ансы. Ауругъаныбыз
да барды,- деб эркиши, кечмеклик
тилегенча сёлеше, орам бла ёрге
тебреди. Эки-юч юйден ётдюрюб,
терезелеринден тунакы джарыкъ
чыкъгъан юйню алаша эшигин ачыб, ичкери
чакъырды. Эки бёлмеден къуралгъан
юйчюкню бирине джыйылыб тура эди
юйдеги. Мюйюшде, алаша орундукъда,
джатыб тургъан тиширыу, эшикден
киргенле таба къарай, рахын ауаз бла:
- Джашчыкъ, сенмисе?- деб сорду.
- Менме, Ёлмезхан. Сеннге къонакъла да
алыб келеме,- деди эркиши.
Юйге игилик теджеб кирген кьарт, орунда
тёшек болуб джатхан тиширыугъа джууукъ
бармай, узакъдан саламлашды. Лампаны
тёгерегине олтуруб, къол иш бла кюреше
тургъан юч джаш тиширыу да,
орунларындан къобуб, алларына атлаб,
эки къонакъны да къолларын тутдула. Хар
ким олтуруб джарашханларында,
Ёлмезхан:
- "Эртденнги къонакъ - джаншаргъа,
кечеги къонакъ - ашаргъа", - дегенлей,
къонакъ келтиргенинг игиди,
къонакъбайлыкъгъа не этгин ансы?- деб
тыхсыды.
- Аны ючюн чыртда джарсымагъыз, бюгюн
биз ауузланнган да этгенбиз, алай
болмаса да, барыбызгъа да бир
джарлылыкь джетгенди, бир-бирибизни
ангыламаз зат джокъду. Тангнга дери бир
къысылыр джер болса, сиз айыбдан
чыкъдыгъыз,- деди кьарт.
- Анамы джюреги бурунча турады, бурунча
излейди,- деб тиширыучукъланы бири
сёзге къошулду.
- Была меннге ёлме, джаша, деб
кюрешедиле. Ахыр къабынларын, дыгалас
этиб, меннге теджегенликге, меннге
джашау энди неге керекди?- дей Ёлмезхан,
чынасын санларына тиреу этиб, башын
джастыкъдан алды.- "Киши элинде - киштик"
деб, мен не кюнюме джашау излерикме?
Джуртумдан, элимден чыкъгъан кюнюмден
бери да излемейме джашаргъа, Аллахха
оноу этелмейме ансы. Кишини ачыуун
кёрмегенлей, бир кетсем деб, анга
таралама.
- Ма энди тюзюн айтдынг! - дей биягъы
къыз, ишин къоюб, анасыны къатына бара,
Мухамматха къараб, тарыкъгъанча: -
Кесинден алгъа киши ёледи, деб
къоркъады... – деди.
- Бу къыйынлыкъда акъылым да азгъанды,
саным да тауусулгъанды, къызыл къымыжа
болгъанбыз! Къарыуунг да болуб, кёзюнг
да джылтыраб, башхалагъа да хайырынг
тие джашамасанг, кюнюнгден чыгъыб, аман
сагъатлы болуб, ай-ыйыкь ётдюргенден не
барды? Бизге бу къыйынлыкъны
джетдиргенни Аллах иманын алсын, къара
кёмюр этсин! - деб башын андан ары
кёлтюрюб туралмай, джастыгъына ауду.
Дагъыда джюрегин басалмай: - Элингден,
джерингден айыралсанг;
джууугъунгу-тенгинги тас этсенг;
сыйынгы, рысхынгы сыйыртсанг, къуу
башынгы кёлтюрюб айланнган, джашаумуду
сора?! Бизни ит терисине джыйгъандыла,
насыбыбызны ёлтюрюб, джаныбызны учуз
этгендиле… "Кючге тёре джокъду", - деб
Ёлмезхан, кесин тыялмай, къычырыкъ этиб
джылады.
- Анам, этме былай, къонакъла да
тургъанлай, былай оюлуб, къалай
къалдынг,- деб къатына келиб, къызлары
ариу айтыргъа кюрешдиле. Мухаммат а,
Анзор къарт тиширыуну алай джылагъанын
кёрюб, джюреги чыкъмасын деб, аны башын
кесине буруб, кёкюрегине къысды. Ол
башын къартны кёкюрегинден акъыртын
алыб, къатында тургъан хызенчигинден
кюндюзден къалгъан гырджын кесекчикни
чыгъарыб, туруб барыб, джылай тургъан
Ёлмезханнга узатды. Ол джылагъанын
тохтатыб, эки азгъын къолу бла бирден
узалыб, уланны кесине чакъырыб:
- Халал джанынга къурман болайым.
Хурджунунга салыб къой, сени да
ишчигинги бушуу алыб, сабийге ушамай
тураса, - деб, эки къолу бла
башчыгъындан тутуб, мангылайындан ба
этгени бла тенг, джан берди. Анзор, не
этерге билмей, гырджын кесекчигин
амманы кёкюрегине, орун джабыууну
юсюне салды. Бусагъатда аны бла сёлеше
тургъан Ёлмезханны тылпыусуз болуб
къалгъанына:
- Ёлдю! Ёлдю!- деб къычырыкъ этди. Юйню
ичиндегилени ёрге турур къарыулары
болмагъанча, орунларындан къобмадыла.
Джангыз Мухаммат, Ёлмезханны къатына
келиб, иман чакъыртды. Дахир да болушуб,
джаякъларын къысыб, келиб орнуна
олтургъанында, Анзордан сора джылагъан
джокь эди. Ол да тауушсуз, ичин тартыб
джылай эди. Сууну, аллын тыйыб туруб,
ийгенча, анасыны бетин сылаб, къызланы
бири кесин тыялмай:
- Ой, анам! Излегенингча болдунг, хариб.
Дунияны тауусурукъма, дебми тура эдинг?
-деб сарнады. Сора Мухамматха айланыб: -
Къарт атабыз джолда, бери келе, ауушхан
эди да, къабыр къаздырыргъа кьоймай,
поезд джолну джанында къоюб кетген
эдик... Анам ол кюн табхан эди бу
аурууну... Энди "ох" десин, излегенича
болду, - деб таралды.
- Къутулду, хариб, къутулду, - деди
Ёлмезханны къайыны Дахир да.
- Ання да, мени мангылайымдан уппа этиб,
ёлюб къалгъан эди,- деб Анзор джангыдан
къозгъалыб джылады.
- Джашым, сени ба этгенлери ючюн
ёлмейдиле, сен аны ючюн къыйналма,- деди
Мухаммат анга. - Кете тебрегенлерин
сезиб, сени сюйгенлерин, сеннге бек
къайгъыргъанларын, сеннге
саулукъ-насыб теджегенлерин
айтханлыкъларыды.
Мухамматны алай айтырын сакълагъанча,
джюрексине келиб, кёб да турмагъанлай,
Анзор олтуруб тургъан джеринде кесин
джукъугъа хорлатды. Къалгъанла, айтыр
сёзлери тауусулгъанча, шош болдула.
Ёлген аналары умутларын, къарыуларын
да алыбмы кетди, огъесе джукълаб
къалгъан сабийни джукъусунму сакълай
эдиле, иги кесекни Анзорну рахат
солууундан башха джукъ эштилмей турду.
Юйню ичин алайсыз да къарыусуз
джарытхан лампа, кёбге бармай
джукъланныгъын, къурум ийис этгени бла
билдиреди. Аны мутхуз джарыгъы
олтургъанланы артыкъ мугур кёргюзеди.
Анзор Ёлмезханнга теджеген гырджын
кесекчик, ёлюкнго юсюнде, джашчыкъ
салгъанча къалыб тура эди. Мухамматха
къызланы ючюсюню да кёзлери, аналарна
тюл, тёрт-беш къабын боллукъ
гырджынчыкъгъа аралыб тургъанча
кёрюндю.
V111
Мухаммат намаз къылгъанын
тохтатханлыкъгъа, танг аласында,
намазгъа сюелиучю кёзюуюнде,
джукъусундан аязыб къалыучанды. Былай,
тышында, къалгъан кечелеринде, хар
къуру да Анзор бла этелмеген
ушакъларын этиученди. Эски тону, тюгю
иги джукъарса да, къаты джерге, джабыу
болуб, джолоучулукъда алкъын джарайды.
Аны этегин Анзорну юсюне тарта, къарт
акъырын къоба келиб, сыртын терекге
тиреб олтурду. Эмен терекни тюбюнден
къараб: "Эшта, бу менден эки къатха
тамада болур. Джюз бла джарымны уа
атханды артха. Кеси джангыз бу тюзде...
Муну тюбюнде бизден сора да танг
атдыргъанла болгъан болурла",- деб
келди кёлюне. Анзор бла тереклени
юслеринден этген ушакълары да тюшдю
эсине:
- Терек ненча джашаса да, ёсюб бара эсе,
адам да алай этсе, иги эди да!?
- Адамгъа Аллах алай буюрмагъанды. Алай
буюрса, кёзюнге кёргюз, мен юч джыйырма
бла он джылгъа къаллай боллукъ эдим!
- Охо!
- Андан эсе хар адамны кесине ушагъан
бирер тереги болса эди. Адамны
халисине, адамлыгъына, болумуна кёре:
ариу, субай неда къынгыр, къотурлу... 0л
заманда, терегине былай къарагъанлай,
кимни ненча мысхал тартханы
ангылашыныб къаллыкъ эди.
- Эм ариу терек анняныкъы боллукъ эди,-
деген эди джашчыкъ ахсына.
-Аннянгыкъы, хариб, энди - сары топуракъ,
- деди Мухаммат кеси аллына ол
ушакъларын тамамлай. Арт кёзюуде аны
джанын аурутхан джарсыу акъылына
келсе, кёзлерине джыламукъ урмайды,
алагъа ау чабханча болуб, джукъ кёрмей
къалады. Анзор джукълагъан кёзюуде
болмаса, ол ауур сагъышлагъа кесин
хорлатмайды. "Керти тенг къыйынлыкъда
табылыр", дегенлей, бушууундан къачыб
баргъан джолунда тюбеб къалгъан
уланчыкь, бюгюн олду аны къайгъырыуу.
Олду кеси джарсыуларында
тунчукъдуртуб къоймай, аны джашаугъа
къайтаргъан да.
- Бу сабийни джазыуу болур мени
кёлтюрюб айланнган, - дейди ол кеси
кесине, аны сагъышларына
тынгылагъанча, шыкъыртсыз тургъан эмен
терекни базыкъ бутакьларына кёзю
джете, - ансы мени быллай
джолоучулукъгъа къарыуум
къалмагъанды.
Анга бусагъатда бир джанындан
къарагъан, аны ауруб тургъан уллу
къанатлыгъа ушатырыкъды. Танг къанат
кере, дунияны кёксюл нюрге бёлеген
хауада аны чыммакъ башы бла акъ
сакъалы, айырылыб, кескин кёрюнедиле.
Заман муккур этелмеген сыртында
мугурлукъну эни эсленеди…
Анзор тюшюнде кюлюб, къартны эсин
кесине бурду. Аны кюлгенинде иги ышан
таныб, Мухаммат онгсунду. Кеси да
тангны бу кёзюучюгюн хар къуру да бек
сюйюученди, кюн тууа келгенича, аны
мутхуз кёзлеринде джашау джилтин
уянады. Не бир чыпчыкъ сызгъыргъан, не
бир къанат таууш эштилмегенине
сейирсине, табигъатны уюб къалгъаннга
ушатды. Шошлукъ да, адамны джюрек
халына кёре, сагъышлы, зауукълу,
къоркъуулу, ауур, эрикдирген,
сууукъсуратхан, ушакъгъа чакъыргъан,
умутла туудургъан да болады. Къартны
джюреги аланы барын да таныйды.
Анзор уяныб, Мухамматха къараб, иги
кесекни турду. Къартны неге эсе да
тынгылаб тургъанча кёрюб, башын
джерден айырыб, къулакъ ийди. Аны кёрюб,
къарт:
- Уяндынгмы, джашым! Кюнню чыгъыб
келгенине къарачы,- деб джашчыкъны
джукъусундан аязыгъанын онгсунду. -
Джигит, табигъатха бир къарачы. Биреу
джерде хар не да къууатсыз, сюйюмсюз
кёрюнеди, джюрегинги джылытмайды,
акъылынгы, эсинги кесине байламайды
ансы, джерни-кёкню да джаратхан сыйлы
Аллах, табигъатда хар нени да былай
болсун дерча, аламат тукъум
джаратханды…- дей, кюн къыздыргъынчы
бир кесек джол къоратыр дыгаласда ёрге
къобду. - Джерге бир къарачын, джазны
джылы тылпыуун сезгенлей, чёпчюкге,
терекге да кесини ана къайгъырыуун
теджеб башлайды. Анга уруннганны, аны
джаны болгъанын унутмай, анга тынгылай,
аны аяй, анга джарай, болуша билгенни,
аны солууун эшитгенни, джер сансыз
къоймайды, къыйынын къайтарыргьа
кюрешеди...
- Джерни джаны бармыды?- деб сорду
эндиге дери таурухха тынгылагъанча, эс
ийиб келген Анзор.
- Айхай да! Джерни джаны болмаса,
джанлары болгъанла аны юсюнде
джашаялмаз эдиле. Джерди бизни анабыз.
Адам баласы бир-бирине къатылыкъ эте,
джерге да зорлукъ джетдиреди.
Артыкълыкъ къуру бизге этиле турмайды,
бала. Бизни джыламугъубуз акъгъан,
ёлюгюбюз асыралгъан джер да, бизни бла
тенгликге кюеди... Будай себерни, терек
орнатырны орнуна, джерни къабыр
юлюшлеге юлешиб барсанг, ол джарлы
болмай не этсин? Урушла баргъан
джерледе уа? 0къ-тоб кюйдюрюб, кюл-кёмюр
этиб. Бизни джюрек джараларыбыз,
джашым, джерде да къойгъандыла
табларын. Аллаху тагъала аланы кёрюрге
бизге буюрмагъанды ансы... Джер, адамча,
къычырыб джылаялмайды, ачыуланыб
кёргюзмейди, тёзюмлю анача, эринлерин
къаты къысыб, тылпыуун чыгъармай,
тынгылаб турады.
Биз аны бла джюз тюрлю байланыббыз,
джашым. Артыкъ да бек туугъан джеринг
бла. Сени юсюнгден айтсакъ, сёз ючюн,
сен дуутчу джашса, ол сени дуния
джарыгъын биринчи кёрген джерингди.
Биринчи атламынгы да аны бауурунда
этгенсе. Ол сеннге атангы-анангы,
ата-бабаларынгы туугъан джуртларыды,
аланы терлери акъгъан, аланы къоллары
сылагъан джерди. Адамгъа эм багъалы
киндик къаны тамгъан тыбырыды. Сени
тыбырынг Дуутду.
- Сени уа, атам?
- Мени уа, "тау бла таулу - джан бла
тёнгек", деб, къарачай таула бары да
меннге тыбырым эдиле. Алада, Аллахды
билген, мен танымагъан ёзен, сырт,
джайлыкъ, къулакъ, суу, чегет къалгъан
болмаз,- деб Мухамматны бети джарыды.-
Тауланы баш джитилери, къулакъ
сызгъылары, аланы къабыргъаларын,
этеклерин кючлеген наратла... Ийнели,
чапракълы чегетлени ырджылары
узакъдан таныла... Сен меннге ийнан,
джашым, бизни суула бизни тилде джырлай
эдиле,- деди къарт алларына тюртюлген
гитче къобан суучукъгъа тохтай.- Кёб
ичме джараусуз эсе да, билмейбиз,
къол-бет а джууайыкъ. Суу да Аллахны
саугъасыды,- дей суугъа узалды. Ауузун
чайкъагъандан озуб, ичерге базмай, ёрге
къоба:
- Эй, джашко, бизде бар эдиле зем-зем
суула! Джерден чыкъгъан. Джай - сууукъ,
кьыш джылы кёрюннген чокъуракь суула.
Ма аладан бир уртлам этерге табха эдим,-
дей барыб, ханслагъа олтурду. - Къутлу
Къызда, - деб, тансыкълыкъ сезими
къозгъалыб, къарт энтда бир хапарны
башлады,- аллай аты бла дуппур барды, да,
аны тюбюнден суула чыгъадыла. Ол суула,
экиге бёлюнюб, бири, тогъай эте келиб,
Минги Тау таба джол тутуб, Гум суугъа
тюшеди. Экинчи этеги уа - Джёгетей
суугъа. Гумгъа тюшгени, Каспий тенгизге
къошулады, Джёгетейге саркъгъаны уа -
Къара тенгизге,- деб Анзоргъа башын
бургъанында, аны джукълаб тургъанын
кёрюб: - Сен этген тюз болур, дейме,
джашым, - деб къатына таянды.
Бир заманда, экиси да джукълаб, кюн да
энишге кетиб тургъанына уяныб,
Мухаммат, ёрге къоба:
- Джашым, экибиз да джукъуну бойнун
бурдукъ, дейме, тур, асыры кёб солуб
ийдик, эл къыйыргъа джыйылайыкъ,- деб
ашыкъдырды. Ингирги хауаны чарсында,
юйлени башларын кёрюб: «Мында бир иги
хапар къалай эшитмезбиз?» - деб, энтда
умутлу болдула. Элни къыйырындан
киргенлей, алаша юйчюкден къобуз таууш,
къулакъларына чалышыб, эшитгенлерине
ийнаналмай, сир къатдыла. Къобуз таууш
а, ийнанмай эсегиз, сирелигиз алай,
дегенча, юзюлмей барады.
- Сен тартыу согъулгъанны эшитемисе,
огъесе мени къулагъымамы келеди? - деб
Мухаммат сескекли бола, Анзоргъа
бурулду.
- Къобуз таууш андан келеди!- деб
къууана, Анзор алаша юйчюкню кёргюздю.
Ары айланыб чабарлай болуб: - Кел,
барайыкъ, ашарыкълары да болур! – деб
къошду.
- Къобуз согъа эселе, ач болмазламы,
дейсе? Къайдам. Ол болмаса да,
къобузгъа тынгылатырла. Туугъан
джуртубузну тауушуна...- дей, кишини
арбазына сюйюб кирмеучю къарт, къобуз
чакъыра, юй таба таукел атлады.
Анзор мутхуз терезечикни ашыгъыш
къакъды. Олсагъатлай, къобуз таууш
тохтаб, тот безгилери гъыжылдай, эшик
ачылды.
- Ассалам алейкум!
- Алейкум ассалам!
- Къобуз тауушну эшитгеникде, бир хапар
да сорайыкь, джюрегибиз, къулагъыбыз да
тансыкъ болгъан тау тартыулагъа да бир
тынгылайыкъ, деб бурулгъанбыз, - деди
Мухаммат.
- Хата джокъду. Келигиз, джууукъ
болугъуз. "Арыгъан къош чамчы болур",
дегенлей, эте турадыла, - дей уллайгъан
эркиши джолоучуланы ичкери чакъыра,
эшикни кенгине ачды.
- Юйге игилик! - дей ингирги къонакъла
босагъадан ичине атладыла.
- Келгеннге да - игилик! - дей тунакы
джарыкъчыкъдан бетлери иги
танылмагъан тёрт-беш адам олтургъан
джерлеринден ёрге къобдула. Бирини
къолунда къобуз, гызылдаб, къобузчу
къайсы болгъанын танытды. Эшикни ачхан
эркиши, Мухаммат бла Анзоргъа олтурур
джерлерин кёргюзе:
- Къобуз бла быланы ачлыкъны хорлар
муратлары барды. Ашаргъа джукъ табмай
къалгъан кюнлеринде, къадалыб, той
этедиле,- деб юйдегисин джазыкъсыныб
сёлешди.
- Олтуруб, ачдан къачан ёлебиз, деб
сакълабмы турайыкъ, аття?- деди
къолунда къобузу бла олтургъан къыз,
терслиги болгъанча, кеслерин
ариуларгъа кюреше.
- Булутдан тутуб, къаядан салыннганча
эте турадыла,- деб биягъы киши чам
этерге кюрешди.
- Иги амал табхансыз,- деди Мухаммат,
къонакъбайларына сукълана. "Амал
билген, амал бла, амал билмеген, аман
бла", - деб, аны ючюн айтхандыла.
Ашхылыкъгъа ууланнган, ашхылыкъгъа
тюбейди.
- Аллахха болсун шукурла, инджилселе да,
башлары сауду. Мугурлукгъа кеслерин
хорлатмай, къобузну тёгерегине
джыйылыб, тебсей, джырлай
кечиннгенлери джарай огъуна болур, -
деди аталары.
- Джарамай а! Къобузну биргегизге
тебретгенигиз а!- деб Мухаммат
сейирсиннгенин, сукъланнганын да
джашырмады.
- Джукъларгъа тебресе да, къобузун
биргесине алыб айланыучу къыз, сора аны
къоюб кетеми эди? Андан эсе, джолгъа
джарар, джолда кереклини ал, дей
тургъанлайыкъгъа, ол да керекди деб,
юйден аны кёлтюрюб чыкъгъан эди.
- Къайда, бир согъугъуз, марджа! Бизге
къарамай, этиучюгюзча, тебсеген,
джырлагъан да этигиз да, бир
къууандырыгъыз,- деб тиледи Мухаммат.
Аны алай айтырын сакълагъанча,
къобузчу согъуб башлады. Буруннгу узун
тартыу, юйню ичин толтура келиб,
Мухамматны да алыб, узакъ джуртха -
туугъан тауларына кетди. Джулдузлу
кёкню тюбюнде, кёк бла джер бир-бирине
джууукълашхан тау мийигинде орналгъан
элинде барыучу арбаз тойла кёзюне
кёрюндюле. Тартыу бла харсха эжиу
этиучю тау сууну шоркъулдагъаны да
къулагъына келе, тойчу къызла бла тенг
джашларын кёзюне кёргюздю. Парча, пай,
герхана чепкенли къызла, юслерине
тёгюлген чилле джаулукълары бла, нарат
отну джарыгъында, айтыулада, нарт
таурухлада айтылгъан Сатанайгъа,
Акъбилекге, Боюнчакъгъа, Сулахатха
ушай, кёз аллы бла тебсей ётдюле.
Туугъан джерин эркелете: "Джулдузлагъа
джууукъ джуртум", - деб шыбырдады.
1Х
Озгъан тёрт-беш кюнде Анзорну тюнкеси
тауусулгъаннга ушайды. Эки мыдах
кёзюнде къоркъгъан кьоркъууу мухурун
салгъанды. Къачан эсе да мор бетли
кёлекчиги, кюн кюйдюрюб, джер бет
алгъанды, кесини да джер-джери,
титиу-титиу болуб, арыкь санчыкъларын
ачады. Ол иги кесекден бери, тилсиз
сабийча, тылпыуун чыгъармай келеди.
Башчыгъын терен сагъыш басыбды. Джити
имбашчыгъына къолун сала, Мухаммат аны
ол халындан чыгъарыр дыгаласда:
- Джашым, былай мыдах болсанг, унарыкъ
тюлме, - деб сёз башлады. Эндиге дери
тургъанынгча, таукел джюрюсенг,
муратынга да тынч, дженгил джетериксе.
Кёрдюнг да ол кече, ала да хар кимча,
ачдан, зорлукъдан инджилгенликлерине,
той этиб, джанларын сакълаб
тургъанланы. Бушуугъа кеслерин
хорлатмай, иги джора, иги мурат этиб,
сау къаллыкъла...
- Иги мурат неди? - деб, къартны сёзюн
бёле, анга мыдах къарады.
-"Джаны барны - мураты бар",- деб
буруннгула бош айтмагъандыла. Сени да
бардыла, джашым, муратларынг, джангыз
аланы муратла болгъанларын сен билмей
тураса.
- Джокъду мени джугъум да… - дей Анзор
сакъалы къалтырай, башын бир джары
бурду.
-Огъай! Къолунг-аягъынг - сау, акъылынг
а, ючеуленнге да берилмейди аллай бир,
саулугъунг - бар, къарыуунг - бар! Алай
эсе, джашауунг барды аллынгда! Кесинг
барда, хар ненг да боллукъду, Аллах
айтса…
- Анам да боллукъмуду?! – Анзор бекден
бек бузула барады.
- Анангы… Аллах джандетли этсин. Анангы
сен кёрмегенликге, ол сени кёрюб
турады, сени кёзюнгден кетгенликге,
джюрегингден кетмегенича, аны джаны да
сени сакълаб айланады. Сени былай
джылаб, бузулуб кёрсе, къалай къыйнала
болур? Келиб, башынгы сыларгъа уа, амалы
джокъ. Аны да къыйнама, мени да
къыйнама, кесинги джюрекчигинги да ая,
бала. Ма, анангы эгечин табарыкъбыз деб,
мурат этиб айланабыз…
- Хаман да ашаргъа гырджын табыб турсам
деген да муратмыды? – деб сорду Анзор
джюрегин басаргъа кюреше.
- Ол да муратды, джашым, - деб терен
ахсынды Мухаммат.- Ол муратынга Аллах
кьысха джетдирсин, бала. Башха
муратланы башларын кесиб тургъан олду
бусагъатда...
- Аття къазауатдан сау келсе, деб
сагъыш этген, ол да муратмыды?
- Ол... Аттянг, Аллах айтса, сау келир. Ол
муратды, тилекди. Мурат келлик кюнле
бла байланады.
- Сора мен не затла муратлайым?
- Не иги бар эсе, барын да «муратла»,
джашым, - деб Мухаммат бюгюнлю бери
биринчи кере мыдах ышарды. Кюн
кюйдюрген, кюн кебдирген, азгъын бети
ышаргъанын уллу огъурамагъанча сезди.
- Муратны туудургъан джашау кесиди.
Анга кёре боладыла муратла. Мени, сер
къартны, ол затда сеннге оноуум
джарамаз, ёнге сенден тилерим: не тюрлю
да амал чыкъгъанлай, Аллах насыб бериб,
джашау тюзелсе, билим алыр джанындан
болурса. Ма бу зорлукъда, тарлыкъда да,
билимлери болгъанла, майна, башларына
амал этелиб, хыйсаблары къалгъанладан
башха тюрлюдю. Билим бла ойнагъанмы
этесе! Къагъытха къара тарта билмесенг,
сени сёзюнгю, оюмунгу киши тёрге
ётдюрлюк тюлдю. Ыз, къылыкь билгеннге
да тергелмегенлей, мен джаш заманда,
Хурус деб, биреу бар эди, къара
таныгъаны себебли, бай, джарлы да аны
аллына келе эдиле. Сени уа акъылдан
юлюшюнг игиди, сора билим алмасанг
джарамаз. Аллах айтса, джашым, дуния
джашаудан да юлюшюнгю ала, багъалы,
тергелиулю адам болурса.
- Аття меннге алим этерикме сени, дей
эди. Кеси иги окъуй биле эди, мени да ол
юретген эди окъургъа,- деб джюрекчиги
джылына атасын сагъынды.
- Аны ючюн айтама: баш муратха билим
алгъанны сал, деб...
- Толмай къалыргъа боламыды мурат?
- "Этген муратына насыблы джетер, " - деб
сёз барды, алай а муратынга джетер
ючюн, не къарыуунгу да салыб,
къаджыкъмай кюреширге керексе. Ансы:
"Муратым, тол!"- деб джатаб турсанг, ол
кеси сени аллынга келмез.
- Толмай къалгъан мурат къыйнала болур,
не?- деб ахсынды Анзор бурунчугъун ууа.
- Иги да, дейсе. Чагъыб келген
терекчикни, кесиб алгъанча болады
толмагъан мурат.
- Мен муратларымы барын да
толтурлукъма.
- Аллах айтса, джашым.
- Биринчи муратла юч болургъа
боллукъмудула?
- Айхай да.
- Зариятны табхан, аттягъа тюбеген,
школда окъугъан, элибизге къайтхан,-
деб арыкъ узун бармакъчыкълары бла
санай келиб,- охо, тёрт болуб кетдиле,-
деб сейирсинди.
X
Джюреклеринде умут бла къоркъуу
бир-бирин хорлай, бир-бирин
джыгъа,бир-бирин алмашдыра, Мухаммат
бла Анзор энтда бир элни къыйырындан
кирдиле. Джолучулагъа тюбеген биринчи
адам, чыбыкъча, узун иничге джашчыкъ,
айтхан хапаргъа кёре, мында, Зурият деб,
бир тиширыу джашайды.
- Джыл да болады, ала бери кёчгенли,
эрини да буту – сакъат… Башха
хапарларын айта биллик тюлме, бир
сабийчиклери да болур дейме… узакъ
бармай, орам аягъындадыла, ары
теренирек кирсегиз , - дей, толу хапар
айталмагъанына айыблы болгъанча
джунчуй, ол джолуна кетди. Андан
айырылгъанлай, Мухаммат: «Сыйлы Аллах,
бу къуджур аты бла бу гитче элчикде
бугъундурубму тураса бу сабийни
насыбын? – деб узакъ, къыйын
джолоучулукъ джукълатхан умут
джилтинни уята тебрегени бла тенг: -
Биз излеген Зарият тюл эсе уа? – деген
соруу, саламгъа тюшген отча, джюрегинде
къоркъуу отну терк джандырды. Ауур
сезим джюрегине къатыла башлагъанын
ангылаб, андан «къачар» умут бла, ол
«Иоганесдорф» деб, элни атын
къайтарыргъа кюрешди, къыйын сёз
тилине джарашмады. «Бу джерни сууу,
джери, сёзю да джарашмайды бизге», -
десе да ичинден, Анзордан сагъышларын
джашыра:
- Джашым, «уюгъанла» дегенча бу ат неди,
эллерине ат атай билгенлерине
ушасынла. Къыргъыз, къазах сёз а тюлдю.
Курдай, Сарыагъач, Кант, Беловод,
Токъмакъ, Къарабалта, Къаратёбе,
Чалдавар, Шверник, Пик, Мерке, Мунке,
десенг, хо. «Уюгъанла!» бу не хапар
болду, - деб кеслери баргъан эллени
эсинде къалгъанларын тизди. Джашчыкъ,
аны бери айтмагъан сагъышларын
билгенча:
- Бизни Зарият болмаса...- дей,
башлагъанлай, Мухаммат Анзоргъа андан
арысын айтдыртмай:
- Болургъа керекди, Аллах айтса, ол
джашко тюз хапар берди эсе, анангы
эгечине тартыб келиб къалгъанбыз, - дей,
Анзор бла бирге кесин да ийнандырыргъа
кюреше, башы джамбашына кетерек болуб
тургъан бир къарыусуз юйчюкню аллына
келиб тохтадыла. – Къарт айтырыкъны,
кеси ангылаб этиучю джашчыкъ, ашыгъыб,
эшикни къагъаргъа, аллына атлаялмады.
Эшиклени Мухаммат кеси къакъды. Ол терк
ачылыб, босагъадан бери къызчыкъ
къарады. Сорууну сакълай турмай:
- Юйде киши джокду, ання хоншулагъа
кетгенди, аття да ишдеди, мен гыккагъа
къарайма, - деб джолоучула джукъ
айтхынчы, ызына кириб кетди.
- Таныдынгмы!?- деб Мухаммат Анзоргъа
къарагъанында, ол джукъ айтхынчы,
джашны халын ангылаб: - Тохта, ашыкъма.
Сен аны кёрмегенли юч-тёрт джыл бола
турады, ол ёсгенди, тюрсюню
тюрленнгенди, - деб джашчыкьны кёлюн
басаргъа кюрешди.
- Зариятны эки къызы бла бир джашы бар
эди, ала башха тюрлюле эдиле,- деб Анзор
бурулуб кетерлей болду.
- Эки-юч джылны мындан алгъа сен да
башха тюрлю эдинг. 0л да, сен да андан
бери азмы тюрленнгенсиз, сиз ёсе
турасыз! - деб кёл этерге кюрешди къарт.
- Билмейме,- дей, сюелиб туралмай, Анзор
джерге чёгеледи. Сакъларгъа къарыуу
къалмагъанын кёзлери джашыралмайдыла.
Юч айдан бери джолоучулукъда чекген
инджиулери, бирден юсюнден басханча,
джанына джетиб, джюрекчигин
тырнагъанча, ол да джерни ташчыкъ бла
тырнаб башлады.
- Къыйынлыкъ, зарлукъ адамланы
тюрсюнлерин, джюрек халларын да
бузгъанды, адамла кеслерине ушамай
къалгъандыла. Бери тюшгенли
тюбемегенле, бир-бирин таныялмай
къалсала да, айыб джокъду, - дей
Мухаммат артмагъын, имбашындан
тюшюрюб, джерге салды. Къызчыкъны
анасын къайсы джанындан сакъларгъа
билмей, орнунда тебчилдей тургъанлай,
орта бойлу къуу тиширыучукъ, къолунда
да пиаласы бла, онг джанларындан
чыкъды. Ол кёк кёзлери бла къартха да,
чёгелеб тургъан джашчыкъгъа да, иги эс
ийиб къарай, къатларына джууукълашды.
Анзорну къымылдамай, кёзлери чыракъ
кетгенча, къараб тургъаны, Мухамматны
сескекли этсе да, не боллугъун бир
кёрейим дегенча, экисине кёзюу къарай
сюелди.
- Ах, мен джарлы, Анзор сенмисе?!- деб
Зарият, солууу тыйыла шыбырдады.
Къолунда пиланы джерге салама деб,
энишге ийилгени бла, санлары къыйылыб,
ёрге туралмай, бир кесекни мычыды.
Къобуб кетелмегенинде, къолларын
Анзоргъа узатыб, къычырыкъ этиб
джылады. Сёлеширге, джыларгъа да
тылпыуу джетмеген джашчыкъ, анасыны
эгечини къатына келиб, билеклеринден
тутуб, ёрге тургъузургъа кюрешди.
Тилсиз сабийча, ауузундан сёз
чыгъармагъанлай, башчыгъын кёкюрегине
салыб, къаты къучакълады. Зарият
эгечинден туугъанны бетине тузлу
джыламукъларын джагъа, кёзюн-башын да
ба эте эди. Кёзлерине ийнанмай,
кёкюреги бла, джюреги бла сезерге
излегенча, Анзорну кесине къысыб,
талайны турду. Сансыз къалыб, алагъа
бир джанларындан къараб тургъан къарт,
сёз къошмай, кёлеккеча сюеле эди. Аны
джюрегинде бола тургъанда кишини иши
джокъ эди. Алай а ол, бусагъатда,
эртдеден бери болмагъаныча, насыблы
эди - бу тилегин Аллах эшитиб,
джашчыкъны анасыны эгечини къатында
кёрдю.
Зарият, Анзорну Анзор болгъанына да, ол
былайда, аны къатында тургъанына да
толу ийнаныб бошагъанында, Мухамматха
айланыб:
- Анзорну къайдан табыб алыб келесиз?
Сиз ким болдугъуз, ашхы адам?- деб
кёзлерин сюрте сорду.
- Кюнюгюз ашхы болсун, эгечим,- деди
къарт джууаб орнуна.
- Ашхылыкъ кёрюгюз, Аллах ючюн, айыб
этмегиз, сауду деб турмай эдим,- дей,
аллына атлаб, Мухамматны къолун тутду.
- Аллах айыб этмесин. Сен да башха
Зарият бола эсенг, не этебиз, къалай
болабыз деб, бек къоркъуб тура эдим.
Аллахха болсун шукурла, - деб
къууаннганын билдирди.
- Мен таныучу Анзорчукъдан джугъунг
къалмагъанды, хариб, джангыз бу эки