Назмула, Балладала, Хапарла - 10

тартыб, тюз юсюне барыб къалырбыз, инша
Аллах.
Мухамматны айтханларын эшитмейми эди
да, Анзор:
- Сен хансланы къалайда джыйгъан эдинг?
- деб сорду.
- Ала кёб джерде тюбейдиле, джангыз,
таныргъа керекди. Ашаргъа джараулу
хансланы, джолда бара-бара, мен сеннге
кёргюзюрме, - деб сансыз-сансыз айтса
да, уланны сорууу къартны тесукъа
этдирди.
- Мен кёб ханс джыярыкъма... табсам, -
деди Анзор къууана.
- Бир джолгъа кёб ханс ашаргъа
джарарыкъ тюлдю,- деди Мухаммат
магъаналы джукъ тюшмей ауузуна.
Айтыргъа излеген сёзлеринден хайыр
болмазын ангыласа да, джашчыкъ бла
ушагъын башлады:
- Хаман ашарыкъны акъылына алыб, аны
юсюнден сагъыш этиб тургъан, кесине
джаулукъ этеди. Юч-тёрт кюнню ауузума
бир къабын алмагъанлыгъыма, аны ючюн
меннге джукъ болмайды. Нек? Мен
ашарыкъны юсюнден чыртда сагъыш
этмейме, джокъ эсенг, тур алай, дейме да
къояма. Менича къартла, менден иги
борбайлары болгъанла, ачдан ёлюб-ёлюб
къалдыла. Нек? Хаман къабдыны юсюнден
сагъыш этиб туруб, - дей, артына, тонуна
ауа: - Аны юсюнден сагъыш этмезге кюреш,
алай бла хорларыкъса юсюнге тюшген
джарсуну... Кёремисе ненча джулдуз
къарайды сеннге,- деб сёзню башха джары
бурур дыгалас этди.
Кёкге къараб туруб, Анзор:
- Джулдузла кёкню кёзлеримидиле?- деб
сорду.
- Тейри, тюз айта болурса! Кёкню
кёзлеридиле джулдузла!
- Ай а?
- Ай да аны эм уллу кёзю болур.
- Ай а таба гырджыннга ушайды, - деди
джашчыкъ, нек эсе да, шыбырдаб.
- Хоу... Уллу таба гырдыннга.
- Сен аны бир джолгъа ашаб бошаяллыкъмы
эдинг?- дей Анзор тюкюрюгюн джутду.
- Къайдам, ант этдир,- деди Мухаммат
сансыз, ушакълары джюрегине къатылса
да.
-Мен а бошарыкъ эдим... – дей, Анзор
къартны джылыууна къысылды…
1V
Анзор уяннгынчын, Мухаммат эртденнги
намазын къылды. Джангыз намазлыкъгъа
кирген кёзюуюнде, келеди аны джюрегине
тынгы. Анга намазлыкъ хуах дунияны
азабындан, зорлугъундан, бир кесек
заманнга болса да, къутхаралгъан
айрымканчыкъды. Ол аны бушуулу,
джарсыулу дуниядан сыйырыб, айырыб, аны
джазыкъсыннган Аллах бла кесин къоюб,
джюрегине себеб келтиреди. Намазлыкъда
айтхан сёзлери, этген тилеклери,
джангыз аладыла, бир Аллахдан сора,
бюгюнлюкде анга таянчакъ. Намазын
бошаб, къатында джукълаб тургъан ёксюз
уланчыкъны юсюнден сагъыш этди. Ол да,
бюгюнден башлаб, Мухамматны тилегине
кирликди.
Къартны сагъышларын бёле, Анзор
илгениб уянды. Кёзлерин ачыб,
Мухамматны кёргенлей, къоба келиб,
башчыгъын аны сыртына салды. Джашчыкъ,
тюшюнде неден эсе да къоркъуб
уяннганын ангылаб, ол:
- Не эсе да бир тюшле кёрдюнг, дейме?-
деб, анга бурулуб, башчыгъын кёкюрегине
къысды.
- Эки къайыр ит ызымдан сюрдюле,- дей,
кёзлерин ууа келиб, Анзор олтурду.
- Сормайма, тутдурмай, къабдырмай
къойдунгму?
- Тутуб, детдомгъа элтирге излей эдиле.
Бурууланы башлары бла секириб къачдым!
- Кесинги тутдуртмадынг эсе, болду!
Энди, Аллах айтса, мен сени алагъа
бермем. "Джашымда не дауугъуз барды?!"-
деб къояма тюшюнгде да къоймагъан
пасыкълагъа.
- Къарт атам да меннге "джашым" дей эди,-
деб Анзор, къайтмаз насыбын
тансыкълагъанча, тыхсыды.
- Мен да "джашым", дейим сеннге.
- Бизде Хасанбий деб бир къарт бар эди.
Хоншубуз. Тийреде сабийле барыбыз да
анга "атам" дей эдик. "Атам" атыды деб
тура эдим, артда, уллу болгъанымда
билген эдим аты Хасанбий болгъанын,-
деб Анзор узакъдан келтириб, хапар
айтды.
- Тийре картны сыйын кёрюб, келинле -
аналарыгъыз - юретгендиле сизге алай
айтыгъыз, деб. Къарт кишиге андан башха
ат керек да тюлдю. Къартлагъа андан
ариу ат къайда!
- Мен да джаратама «атам» дегенни. Мен...
неме... Мен да сеннге алай айтайым да?
Тансыкъ болгъанма... - деб андан ары
сёлешалмай тыгъылды.
- Ай, аперим сеннге! Сен мени андан бек
джукъ бла къууандыралмазса! Сен меннге
"атам" де, мен сеннге "джашым" дейим, - деб
Мухаммат гулоч таягъын да болушдура,
орнундан къобду, джашчыкь да аны
ызындан ёрге турду. Къарт узалыб,
уланчыкъны кесине къысыб къучакълады.
- Джашым, джигит бол, - деди къарт.
- Атам, - деб, бу асыл сёзню татыууна
тынгылагъанча, шыбырдады Анзор да.
Джер этегинде, кёк джерге къабланнган
чекде, ала да бир-бирлерин къучакълай,
джер - "балам", кёк да - "атам" дей
тургъанча, кёрюндю Анзорчукъгъа.
Чыгъыб келген сары кюн да, бола
тургъанны эслеб, сейирсиниб
мычыгъаннга ушайды. Мухаммат,
джашчыкъны юсюнден айырыб, бетине
къарагъанында, аны тауушсуз джылай
тургъанын кёрдю.
- Джыла, балам, джыла, - деди ол тонун
джерден ала. - Кёз джашлагъа кёзлеринги
кюйдюртме да, тёгюлме къой. Ашхы бир
тёксенг, джюрегинг да бир басылыр. Эй,
хуах дуния…
У
Анзор бла Мухаммат бирге айланнган юч
ыйыкъгъа, Зариятны юсюнден талай элде
соруулаб чыкъгъандыла. Аз да чык
айыралмасала да, къартны айтханы,
этгени да уланчыкъгъа себеб болуб, ол
анасыны эгечине тюбер умутун тас
этмегенди. Тура туруб, Зарият ёлюб
къалгъан эсе уа, деген къоркъуу
джюрегине келсе да, сабийлиги хорлаб,
эси башха затха бёлюнюб, кюнлерин къарт
бла бирге джолда ашыра барады.
Хар джангы кюннге къабар къабынсыз
тюбеселе да, аны иги умут бла
башлайдыла, хар ингирге ачдан, кёб
джюрюгенден инджилиб, арыб джетселе да,
дагъыда Аллах бир зат буюра, бир джерде
эки кече къалмай, джол къората
барадыла. Зарият джашагъан джерден
узайыб кетиб бара эселе да, билмейдиле.
Кече, ызларындан къалайда джетсе,
алайда тохтаб, танг атдырадыла. Бюгече
да аллай кечелерини бириди. Кюн кёзюн
къысыб, кечеге бийликни берсе, ол
болгъанны къара къанаты бла джабыб,
къарангыда, джарыкъ умутну, иги
джораны да бугъундуруб, такъыр
сагъышлагъа джол ачады.
- Атам, сен анда юйюнге тансыкъ
болгъанмыса? Мен болгъанма… Юйбюзге
да, самыргъа да, ийнегибизге да, аттяны
атларына да…джол джанында къабхакъгъа
да … Ала уа? Ала меннге тансыкъ
болгъанмыдыла? – дей тынгысыз болуб,
Анзор джатыб туралмай, туруб,
тобукъларына сюелди. Джууаб сакъламай,
дагъыда: - Бизни юйлерибизден нек
къыстагъандыла? Таулагъа кёзлери
къараб? – деб къошду. Къарангыда аны
ауанасы намазлыкъда уюгъан къартны
кёлеккесине ушай эди.
- Э-э-й, джигит, ол сорууланы сора биле
эсенг, джууабларын мен этелмезими да
ангылайса. Сен айтханлай, бизни
къыстагъанла, нек къыстагъан эселе да,
муратларына джетелмезле. Джер бизники
да, аланыкъы да тюлдю, джер
Аллахныкъыды. Бизден да, аладан да
къаллыкъды. Кёзю къарагъан эсе, келиб
джашамаймы эди, таула аланы, бизни да
сыйындыраллыкъ эдиле... Сталин
этдиргенди, дейдиле бир къауумла. Мен
анга да ийнаналмайма. Миллетине бу
тукъум зырафлыкъ келтирирге...- дей, бир
къолун башына джастыкъ этиб, кёкге
къараб, терен ахсынды. Нени эсе да эсине
тюшюре тургъанча, бир кесекни мычыб,
сора джашчыкъгъа айланыб: - Бурун
заманда, джашауларыны къыйынлыгъын
кёлтюралмай, ханны аскерчилери,
джыйылыб, ханнга письмо джазгъандыла.
Къыш кёзюуде болгъанды. Хан келгенди
да, аскерин сафха тизиб, ийилиб, джерден
къар алыб, иги уллу джуммакъ этиб,
биринчи сюелген аскерчиге узата:
"Бир-биринге бериб барыгъыз, "- дегенди.
Ол къар джуммакъ бир къолдан бирине
ёте, сафны къыйырына джетерге, эриб
тауусула кетгенди. Сора ол: "Мен
чыгъаргъан законла, мен этген оноула,
къолдан къолгъа тюше, сизге бу къар
джуммакъча джетедиле", - деб
аскерчилени письмоларына аллай джууаб
бергенди... - деб Анзорну къыйын
соруууна эски хапарда джууаб изледи. -
Аллайын болгъан эсе да билмейбиз,
джашым. Алай болмай, кесибиз Аллахны
чамландыргъан эсек да, ким биледи. Арт
джыллада аллахсызла кёб болгъан эдиле,
не межгит къоймай, не намазны унамай.
Къуру бизни элде тёрт межгит бар эди.
Аланы, тышындан келиб, киши
чачмагъанды. Кесибизни имансызла
тюк-тюк этген эдиле… Алай айтханым
ючюн, аллахсызла къайда да джетише
болурла...
Бу къыйынлыкъны тамыры сен-мен
ангылардан теренди, бала. "Адамны
насыбы Ата джуртуду". Сен аны чыртда
унутма. "Джеринден айырылгъан джети
джыл джылар, джуртундан айырылгъан
ёлгюнчю джылар",- деген къарачайлы,
башындан ётдюрюб айта тургъан болур,
хариб. Дунияны джаратхан сыйлы Аллах,
саулай миллетни былай джылатыб турмаз,
джазыкъсыныр. 0л заманда тауларыбызгъа
къайтсанг, "тау бла таулу - джан бла
тёнгек" болгъанларын ангыларса, менден
да салам айтырса,- деди Мухаммат. Анзор
бауурундан джатыб, эки къолун
сакъалына тиреу этиб:
- Сен бармай, мындамы къаллыкъса?- деб
сейир болду. Къарт анга джууаб бере
айланмай:
- Кёремисе кёкде джулдузланы, алагъа,
Бийчесындан къарасанг да, ма былайдан
кёрюннгенча кёрюнедиле. Алай а андан
къарасанг, джюрегинги джылыта эдиле,
былайдан къараб а, ол джокъду, - деди.
- Аття бла къошда къалсакъ,
джулдузладан кёб хапар айтыучан эди,-
деди Анзор кёкге сынаб къарай.
- Быллай чууакъ кечеде кёк саулай да
хапарды, джашко. Эм джарыкъ джулдуз -
Чолпан джулдуз. Ол танг атар заманда
къыбла джанындан, Айча, джарытыб
чыгъады. "Чолпан Джулдуз, джулдузланы
башыды, Темиркьазакъ кёкню тебмез
ташыды», - дегендиле буруннгула.
Дагъыда, майна Джетегейле! Кёремисе?
"Джетегейле - джети джулдуз,
Темиркъазакъ - кеси джулдуз. Джетегейле
джети айланмай, танг атмаз",- дегендиле.
Темиркъазакъ Джетегейлеге тагъылаб
турады. Темиркъазакъ джулдуз бла шимал
джаны къайда болгъанын билгендиле.
Джетегейлеге ол шимал джанындан
тагъылады. Дагъыда: Сюйюмчю джулдуз, ол
ингирде биринчи чыгъады. Боюнсхала уа,
майна, тюз кёкню арасында ючюшер-ючюшер
болуб, тогъуз джулдуз,- деб Мухаммат
джукъусун да, сагъышларын да унутуб,
уланчыкъгъа билгенин юретеди.
- «Къой джол» деб да барды да?
- Барды. "Къой джолгъа" къараб, кечени
къайсы кёзюую болгъанын билгендиле:
кече арасымыды, танг аласымыды? Ала
талай джулдуздула. "Тизилиб, джерлерин
ауушдурадыла",- деучен эдиле алагъа. Мен
эшитгенле дагъыда: Ючкъочхар, Кериуан
къыргъан, Эгиз джулдуз, Алтыайгъыр,
Илкер, Байрым джулдуз, Сюрюучю джулдуз,
Сарыгъайла…
- Сен кёб билесе,- деди Анзор сукълана.
-Билгеними да унутханма, джашым. Энди
джукъласакъ, къалай кёресе? Кеч
болгъанды, джукълаб, бир кесек къарыу
алсакъ, джолубузда джарар, не?
- Нек эсе да, бюгече эшикде къалырым
келмейди,- деди Анзор джууаб орнуна.-
Кесим айланнган заманымда, кече бир
къыргъыз юйде къалгъанымда, къыргъыз
къатын меннге локъум бла шай да берген
эди, джатханымда уа, мени аягъымы джиб
бла кесини уллу джашыны аягъына тагъыб,
алай джукълатхан эди. Алай нек этгенин
соргъанымда, кече туруб, джукъну урлаб
кетмезча, деген эди.
- Туздамын да ашаб, орнунда да
тынчайыб, дагъыда джугъун урласанг,
уллу гюнах иш этерик эдинг,- деди
Мухаммат.- Тамбла ингирде кимге болса
да башыбызны салырбыз, бюгече уа,
джашым, бери къысыл да джукъла.
Анзорну джукълар акъылы джокъ эди:
- Бизде ёгюзлени джекгенча, мында
ийнеклени нек джегедиле? Ийнеклени
джекген иги тюлдю да?! Айтайым, нек?
Ийнек сют береди! 0л анады. Мени ийнегим
болса, мен джегерик тюлме, - деб
ийнеклени джазыкъсынды..
- Сен тюз болурса,- деди Мухаммат, басыб
келген джукъуну хорларгъа кюреше, аны
сёзюн сансыз этмей. - Хар миллетни адети
- кесича, ансы ийнекни джекген терс
ишди. Таулулада джюрюген адет тюлдю ол.
- Сютюн ичгенлери азмыды?!
- Сен аны юсюнден сагъыш этме. Андан эсе,
джукъларгъа да къоймайса сора, мен
сеннге хапар айтайым.
-Атланы юслеринден айтырма деген эдинг
тюнене. Мени атым болса, анга
Джулдузкъашха атарыкь эдим.
- Нек?
- Аттяны атыны аты алай эди.
- Аны къашхасында джулдузу болур эди?
- Хо!
- Къашхасы болмаса, башха ат атаргъа
дурусду. Бизде уа джулдузкъашха бугъа
бар эди. Мен аны хапарын айтайым сеннге.
Джашла эки сюрюуню бугъаларын
тутушдурургъа ёч эдиле. Экиси да кючлю
бугъала болсала, сау кюнню джагъалашыб
турургъа бола эдиле. Джулдузкъашхагъа
базманлыкъ этеллик бугъаны джашла
сюрюб келедиле да, ала бир-бирине
къарыу этелмей, ингирге джетиб
къаладыла. Сора сау ыйыкъны, экиси да,
эс джыялмай, джатыб турдула. Кесим
кёрген зат.
Бугъала бир-бирлерин хорлаялмай, кюнню
джартысын кюрешгенлери уа, кёб бола
эди. Арыгъанларындан сора да,
айырылышыб кетелмей, дагъыда талайны
бара эдиле. Тутушхан джерлери уа,
сюрюлген сабанча, бола эди. Къырдышны
джырыб чыгъа эдиле. Сора хорланнган
бугъа къачхан этеди…
Анзор Мухамматны айтхан хапарын кёзюне
кёргюзте, кеси ол тутушха къараб
тургъанча, орнунда тёншюй, къууаныб
тынгылайды. Халын да, джолун да
унутханды. Сабийлигине берилиб, арыкъ
къолчукъларын бир-бирине ышый да,
тобукъчукъларына сала, хапарладан
эрикмегенин кёргюзе:
- Атланы уа нек тутушдурмайдыла?- деди.
- Ат тутушдургъан адет джокъду,
оюнда-къууанчлада атланы чаришге
иедиле. "Ат - эркишини къанаты", - дегенди
таулу киши. Андан акъыллы, андан эсли
джаныуар джокъду. Атларын, тенглеринча,
сюе эдиле таулу джашла. Атсыз таулуну
не джашауу барды?! Аллай джашла бар
эдиле, атны терисича.
Хызыр деб, бир джашны таный эдим. 0л,
джюгенни-джерни билмеген, алты-джети
джыл болгъан аджирге эртденбла, кюн
аллы бла, джукълаб тургъанлай, къысыла
барыб, секириб, юсюне миннген эди да...
Джюген джокъ, джер джокъ! Аджир секириб
турады да, джылкъыдан къачыб чыгъады.
Дагъыда, джылкъыны къоюб кетерге кёзю
къыймай, талай кере ызына киреди.
Чыртда Хызырны юсюнден
тюшюрелмегенинде, алыб кетиб къалады.
Бир заманда джигит киши атны, онгун
алыб бошаб, кесине бойсундуруб, ызына
алай алыб келген эди.
Аллай аджирле бар эдиле, тайланы
джылкъыдан тышына чыгъармай, сау
кечени джылкъыны тёгерегинде айланыб
чыгъыучу.
- Бёрюден къоркъубму чыгъармай эдиле?-
деб соруб, Анзор Мухамматха къысылды.
- Иги да, дейсе! Атла джукъларгъа
джаллыдан къоркъуб, танг атыб, кюн
чыгъыб, бери къараса, алай солуйдула.
Аякълары кючлю ат, сюелиб тургъанлай
джукълаб къалады.
Аджир джюрютеди джылкъыны. Ол джыйын
джаллыны джылкъыгъа къоймайды. Бёрю уа,
тюлкюча этиб, омакъланыб, чёгюб,
къуйругъун булгъаргъа болады. Ат а
джаныуарны ийисгерге ёчдю. Ол кёзюуде,
бёрю сермеб, атны хамхотундан тутады.
Сора ат бёрюню ёрге алады, хамхотун
ычхындырталмаса, тёгерек бурулуб
башлайды. Атны башы тёгерек айланыб, ат
джыгъылгъанлай, бёрю атны, хамхотун
ийиб, богъурдагъына къадалады. Бёрюню
уа тишлери бычакъдыла, тутхан
джерлерин бери алыб къоядыла.
Юйдеги сакълагъан уста аджирле уа, бёрю
бурнундан тутханлай, шын туруб, башы
бла бёрюню, тюбюне уруб, аякълары бла
теблеб къоя эдиле...- деб хапар айта,
джашаууну иги заманын эсине тюшюртген
уланчыкъгъа разы болуб, Мухаммат
Анзорну башын сылады.- «Асыл ат - азмаз,
гемха ат - тозмаз», - дегендиле
буруннгула. «Атны ариуу хора болур»,
дей эдиле. Къаллай чариш атла бар эдиле!
«Атны таджалы – тарпан», дей эдиле...
- Къарт атам хаман бир атны хапарын айта
эди: отлай тургъан джеринде, буз
джаугъанында, андан къоркъгъандан,
къаядан секириб кетгенин,- деб Анзор
хапарладан алкъын эрикмегенин билдире,
эшитгенин айтды.
- Атны териси-тюгю джукъадыла, джашым.
Аны амалтын, ат джангурда, сууукьда
къалтыраб башлайды. Къаты джангур, буз
джауса уа, кёзлерин ачыб къайры
баргъанын кёрюр амалтын, къаядан
секириб кетгени болады. Джангур, буз
джауарыкъ болса, малла тесукъа этиб
тебрейдиле.
- Къалай биледиле аны?
- Къалай биле эселе да, биледиле, аны
билдирген кёб ышан барды.
- Сен да билесе да аланы?
- Мен да бир къауумларын биле болурма…
Кёкню булут басыб, джангур тамчы
таммагъанлай, кырдык хансны, чёбню да
ушчукъларында суу тамчыла,
джыламукълача, токъмакъчыкълача болуб,
агъыб да кетмей турсала, кёб бармай,
джангур къуярын бил... Хы... Айны
тёгереги кюрен тартса, кюн бузулмай
къалмайды. Кюрен кенгирек болса уа,
эки-юч кюнден бузуллугъун бил. Кюн
къызарыб батса, тамбласы ариу чууакъ
кюн болады. Кюн къызарыб чыкъса, кюн
бузулады. Боюнсха джулдузла тюз
тизилселе, кюн бузулмайды, къынгыр неда
башха тюрлю тизилселе, кюн бузулады.
Дагъыда не ышанла бардыла? Ышанла бек
кёбдюле, бу гъалим боллукъ джашха
айтырча, мен билген дагъыда не барды? -
деб эс ийиб тынгылагъан Анзоргъа
къарады. - Хы. Къайын терекни таныймыса?
0л къачда, чапракъ атхан кёзюуде, эслеб,
чапракълары джерге къайсы джанлары бла
тюшедиле деб къарасанг, джууукълашыб
келген къышны джылы бла сууукъ
боллугъун билирге боллукъса:
чапракъланы бет джанлары кёкге айланыб
тюше эселе, сууукъ къыш боллукъду, терс
джанлары бла тюше эселе уа - джылы къыш.
Некди алай?! Билген Аллахды. Къой джол
кёкде ачыкъ, ариу кёрюннген джылны
огъурлу джыл боллукъгъа санагъандыла.
Джаз башында кёк биринчи кере къыбла
джанындан кюкюресе, битимли джыл
боллукъду, дегендиле…
Анзор Мухамматны хапарларына кече да,
кюн да тынгылаб турлукъ эди.
Окъур-билир кёзюуюнде атыла-сатыла
айланнган сабийни ашхыны азыгъын
кюсегенча, тюзюуюн акъылы да кесине
билим излей эди. Джолда тюбеб, къол
узатхан онгсуз къарт бла табигъатдан
сора, анга билим берирге киши чыкъмазын
ангылагъан джюрекчиги, Мухамматха,
атасынача, илешдиргенди. Айны мындан
алгъа танышханча тюл, ол аны къолунда
ёсгенча, кёлю алайды. Джангыз Анзор
анга соралмагъан: биринчи тюбеген
кюнлеринде, Мухаммат къайры бара тура
эди, джолундан къайтыб, аны бла нек
кетди? 0л Анзорну ары дери танымай эди
да.
Джарсыуларыны юслеринден а аны энди
сёлешири келмейди. Ол огъай эсенг,
ауругъанын, инджилгенин да айтмайды.
Тамам джанына джетсе, кёзчюклерине да,
ау чабханча болуб, рахын джюджекнича,
башчыгъы имбашчыкъларындан къараб
къалады. Анзорну аллай кюнлеринде
Мухамматха да къоркъуу киреди: «Сыйлы
Аллах, адам ёлюб кетгинчи, къоркъургъа
сылтау чыгъыб тура кёреме», - дейди ол
джашчыкъгъа джарсый.
Аны ачлыкь эмген джукъа
джаякъчыкълары, кюнде кюйген мийик
мангылайчыгъы, аяз кебдирген кургъакъ
эринчиклери - бары да инджиу кесин анга
бюгюн танытмагъанын, сабий джюреги бла
ачыу, джарсыу да ётгенлерин толу
кёгюзтедиле.
- Ата-ана къолунда инджилмей ёссенг,
къаллай адам боллукъ эдинг… Джашко,
сеннге джол нёгерге мен керек тюл эдим,
бир гъалим адам керек эди, не сорууунга
да джууаб табыб барырча. Эртдерек
туруб, салкъында бир кесек джол
къоратмасакь, кюн иссиде, суудан тышына
атылгъан чабакълача, болуб къалабыз,
джукъла, джукълайыкъ, - деди Мухаммат
Анзоргъа.
Y1
Джерни бауурунда джашау ызлача
кёрюнючю джолла, Мухамматха энди джара
таблачадыла. Ала джолоучулагъа джан
аурутмайдыла. Анзорну анасыны эгечине
элтирик джол, аланы кёб элни, кёб сууну
юслери бла ётдюрсе да, айланыгъыз алай
дегенча, тюзюне тартмайды, чакъырмайды.
Эки айдан бери Пахта-Аралдан
Сары-Агъачха, Баяуутха, Чалдаваргъа…
элтген узакъ джолда ала кёб адамдан
хапар соргъандыла. Былай ары барыгъыз,
деб, юретирик, алагъа тюбемейди. Алай
болса да, Зариятны табылырына
ышандыргъан умут къартдан алкъын
ёнгелемегенди. Къоллары ауузларына
барырча, бир амал чыкъса, ол Анзорну
джюрегин джабсара:
- Кёремисе, аз-кёб болса да, халал азыкъ
табылады. Ол сени насыбынгды. Сени
джашауунг аллынгдады. Кёлюнгю мыдах
этме, умутунгу тас этме. Кёзюу джетмей
турады ансы, кёзюу джетгенлей, 3ариятны
къайдагъысын айтырыкъ адам аллыбызгъа
келиб къаллыкъды, - дерге ёчдю.
Джол джанлада, биреу арбазлада, кече
ызларындан къалайда джетсе, алайда
къала, тангнга джукълаб тюл, арыгъан
санларыны джылагъанларына тынгылаб
чыгъыб турса да, бу сабийге тюбетген
Аллахха Мухаммат шукур этеди. "Анзорну
анасыны эгечини къолуна салгъынчы,
Аллах, джанымы алма", - деб тилейди. Кеси
къалгъанлы юйдегисини картлары бла,
кюн бла, ай бла сёлеширге юрениб, ала
бла кёб ушакъ этгенликге, анга башын
салгъан бу ёксюз сабий бла сёлешген
сёзлери, аны джанына дармандыла.
Анзоргъа хапар, таурух айта, ол ненча да
туугъан джуртуна, сыйырылгъан тыбырына
барыб къайтыучанды. Халкъыны таурух
кюбюрюню, айтыу гёзенини башларын,
эшиклерин Анзоргъа ача, кеси да
ичлерине тансыкълай къарайды, Минги
Тауну башына чыгъыб тюшгенча,
чокъуракъ сууланы толкъунларындан
уртлагъанча болады. Бюгюн да алайды
ушакълары:
- Атам, бюгече тюнене айтхан
таурухунгдан эсе узун таурух айтырса
да.
- Джукълаб къалмасанг айтырма.
- Мен иш этиб джукъламайма, кеси аллына
джукъланыб иеди,- деб сейирсинеди
Анзор.
- Джукъудан таурухдан къайсы татлыды,
билемисе?
- Билеме! Таурух татлыды.
- Джукъу татлыды, джашым. Джукъуну
болдургъан Аллахха, минг кере шукур.
Джангыз олду адамгъа къыйынлыгъын
унутдургъан. Джарсыуну орамгъа
къыстаб, эшикни джабханча, джукъу
келсе, хар не да артха турадыла. Ол
кёзюуде санынг, джанынг да солуйдула, -
десе да Мухаммат, Анзор, эси таурухха
кетиб, къартны сёзлерин эшитмеди.
- Мен эрикмей, джюз таурухха
тынгыларыкъ эдим, джукълаб къаламасам,
- деб къыйналды.
- Мен джюз таурух билсем, сен да
джукълаб къалмай тынгыласанг, айхай.
Джашым, билгеними да унута кетгенме.
Мен билген бош эди, 0русладан Дидиу деб
болгъанды. Ол алай айтханды: "Сау джылны
ичинде хар кече сайын юч джомакъ,
таурух айтыб барыргъа боллукъма",- деб.
- Сау джылны ичинде?! Аллай бир таурух
бармыды?
- Болмай а!
- Таурухланы ким къурайды? Сабийле?
- Сабийлеге деб, мен акъыл этген бла,
таурухланы къартла къурайдыла, джигит.
Адам джашаууну аягъына джете, этелир
игилигин этиб, ашар ашын ашаб, джырлар
джырын джырлаб, джангылырын джангылыб
бошагъандан сора, аманны, игини да
татыуларын чайнаб, къыйынлыкъ бла,
зауукълукъ бла да талай кере
къазанлашхандан сора, къартлыкъ
чагъына джетсе, неден да бек таурухну
сюерге керекди. Билемисе нек?
Джашауунда джетелмей къалгъан
муратларына, таурухунда джетерге
болады. Джашауунда этелмеген
джигитлигин, таурухунда этеди.
Чыгъалмагъан таууна, таурухунда
ёрлейди, айны, джулдузну джерлейди,
джаныуарны, къанатлыны тиллендиреди,
тилин ангылайды, терсни барын
хорлайды... - Мухамматны кёзю батаргъа
джууукълашхан кюннге джетиб, кеси
кесини сёзюн бёлдю. - Билемисе, кюн
батарыны аллы бла нек тохтайды?- деб
соруб, джашчыкъ джууаб этгинчи,
таурухну башлады: "Эртде, бек эртде
заманлада, Сатанай бийче деб, бир къыз
джашагъанды. Ол къол ишге тамам уста
болгъанды. Асыры джигерден а ол хар
кюнде бир сайлама кийим тикгенди. Бу
ишге андан уста нарт тиширыу
болмагъанды. Нартланы араларында да
атджер этиучю уста джашны хапары чыгъа
тургъанды. Ол да кюн сайын бир атджерни
хабба-хазыр этелгенди.
Сатанайны джигерлигин нартла бары
билгенлери себебли, кюнлени биринде ол
джаш, анга келиб:
- Тигерге къайсыбыз уста болгъаныбызны
хар ким да бир кёрсюнле, кел, бир
эришейик, - дегенди. Сатанай бийче:
- Мен бир кюннге бир чепкен тигеме, -
дегенди. Джаш да:
- Мен да бир кюннге атджер этеме,-
дегенди.
Экинчи кюн эртденбла кюнню кёзю
къараргъа, экиси да ишлерин къолларына
алгъанлыла. Бири бирине ал бермей, къыз
да, джаш да сау кюнню баш кёлтюрмей
кюрешгендиле: къыз чепкен тигиб, джаш
атджер этиб. Сатанайны ийнеси асыры
дженгил джюрюгенден, къызыб, чепкенни
джилтинлендире, алай къызыу ишлегенди.
Ингирге, кюнню кёзю ташайыргъа, джаш
атджерни несин да, толу этиб, бошадым
деб, ёрге къобханды. Сатанай бийче уа
чепкенин тюгел битдириб къоялмагъанды.
Кюн батаргъа, бошаялмай къалырма да,
деб, кьоркъуб, кюннге айланыб:
- Бизге насыбха джаратылгъан, о сыйлы
кюн, мени къачым ючюн, бир кесекчик
тохта! - деб тилегенди.
Кюн, батыб кетмей, Сатанайны кёзюне
битиб, бираз тургъанды. 0л да, кёб
мычымай, чепкенни битдириб, юсюне
кийгенди.
-Джаратамыса?- деб, ары-бери бурула,
джашха кёргюзгенди. Джаш, чепкенни
тамам джаратыб, Сатанайны джигерлигине
бек сейирсиннгенди.
- Ма, «он бармагъындан бал тамгъан» деб,
быллай тиширыугъа айтадыла,- дегенни
айтыб, Сатанай бийчеге уллу махтау
бергенди…
Ингир сайын кюн терк батыб кетмей, бир
кесек артха туракълаб мычыгъаны, ол
кюнден бери болады, дейдиле, - деб
Мухаммат таурухун бошады. Анзор да,
керти алаймыд дегенча, батыб баргъан
кюннге сынаб къарады.- Энди, джашым,
акъырын-акъырын бара барайыкъ да, кече
эл къыйырда къалайыкъ, танг атханлай,
сау-эсен чыкъсакъ, биягъы биз
сорууларбыз, - дей орнундан акъырын
къобду. Джашчыкъны да къыйналыб
къымылдагъанча кёре, кёл этерге
кюрешди: - Джол нёгерибиз да
биргебизгеди да, аны да къыздыра,
кесибиз да эслемегенлей, элге джетиб
къаллыкъбыз.
- Кимди джол нёгерибиз, - деб, сескекли
бола, тёгерегине да къараб, сорду Анзор.
- Сен сюйген хапарла, таурухла! Сен
акъыллы джашны ала бла алдаб айланама, -
деди уюгъан бутларын сылай.
- Мен джырланы да сюеме,- деди Анзор,
джолгъа чыгъыб, ёрге тебрегенлеринде.
-Ання да бек сюе эди, джумуш эте турса
да, джашыртын джырлаб турургъа.
- Акъыртын дегенлигинг болур?
- Хо!- деб ахсынды джашчыкъ.
Эл-джамагъат болгъан джерде джыргъа
уста джаш-къыз кёб тюбейди. Бир джырны
эки къатламай джырлаучу усталагъа да
тынгылагъанма джашауумда. Джыр адамны
джюрек халын танытхан бир затды, аны
асламысына джаш адамла къурайдыла. Сен
да джырла къураб тебрерик эсенг да
билмейсе, джигит,- деб Анзоргъа кёл
этди.
0лтурсала, тюб джастыкъ, таянсала
тёшеклери болуучу эски тону кюнден
кюннге ауурдан ауур кёрюне барады.
Бюгюн да, имбашын энгишге тартыб,
инджитир ючюн къалмайды. Алай а, кеч
болгъунчу, узакъда кёрюннген элге
джетиб, 3ариятны да соруулаб, кече
къалыр джер да табар муратлыдыла. Ол
себебден ызларындан келген арбаны
тауушуна, иги хапар эшитгенча къууана,
аллына къарадыла. Арбачы, къазах киши,
джол джанына туракълаб, аны сакълаб
тургъан къарт бла уланчыкъны,
туураларына джетиб, атыны джюгенинден
тарта:
- Аке, арбагъа минигиз, - дей, джарыкъ
саламлашды. Къайры баргъанларын соруб
да айланмай, секириб, арбасындан тюшюб,
онгсуз болуб айланнганлагъа минерге
болушду. Атлагъа къамчини кёргюзе,
аланы алыб баргъан къазахлы билмей эди,
бу аке бла баланы джюреклеринде аны
эски арбасы къаллай тансыкълыкъ
сезимлени уятханын. Аякъ тюблеринде
къорамаучу джолну артха къоя баргъан
джоргъа атны джюрюшю Анзоргъа, поездде
баргъанча, дженгил кёрюндю. Арбачы уа
кюнде да этиучю ишин эте, элни
къыйырына дери элтирге боллугъун, элде
кёчгюнчюле да джашагъанларын айтды.
Алагъа къатышмагъанын, аланы къайсы
миллетден болгъанларын да билмегенин
черте:
- Аке, аланы джашаулары - осал, къыйын,
менде алагъа болушур хыйсаб - джокъ,
кесибиз да кючден джетишиб джашайбыз,
сора кенг турсам - ашхы, - деб кёлюндегин
джашырмады. Бир-эки кере да, ызына
бурулуб, уланчыкъгъа къараб,
джазыкъсыннганмы этди да, арбаны
кюбюрюню ал мюйюшюнде, аякъларыны
къатында тургъан хызенден, гырджын
туурагъанны чыгъарыб, Анзоргъа узатды.
Сокъураныб, ызына салыб къояр да,
дегенча, джукъа гырджын кесекни
джашчыкъ гузаба алды. Аны ауузуна терк
элтирик эсе да, кёлю такъыр болуб,
джылары келиб, къолундагъын къартха
узатды. Аны ачдан инджилиб тургъанын
ангылагъан арбачы:
- Бир джолгъа къол аязчыгъынг чакълы
бирин аша. Артда дагъыда ашарса, - деди
джаны ауруй.
- Бизге бу эки кюннге да джетерикди,-
деди ол Мухамматха къарай.
Ашаб къояргъа бек кёзю къараса да,
артдагъа аяргъа юреннген уланчыкъгъа
арбачы сейирсинди.
- Меннге, джукъ берселе, мени джыларым
келеди, мен иш этиб этмейме, - деб халын
ангылатыргъа кюреше, Анзор кёзлерин
сюртдю.
- Джыламукъ, эркишиге нёгер тюлдю, аны
къызлагъа къой, ол алагъа джарашады.
Сен а, эркишисе. Иги джаш болгъанынг
ючюн а, сеннге ма энтда - бышлакъ,- деб
арбачы, биягъы хызенинден, чыгъарыб,
къой бышлакь кесекни узатды. Сора
Мухамматха айланыб: - Аке, сизни былайда
тюшюрейим, мен башха джары кетеме, сиз
а, айтханымча, ёрге бир кесек барыгъыз
да, солгъа бурулурсуз. Кёчгюнчюлеге ол
джанында тюбериксиз, - деб, экисине да
арбадан тюшерге болушуб, джолуна кетди.
Ала джолдан ётюб, барыб къырдышха
олтурдула. Мухаммат джукъ айтмаса да,
джашчыкъ аны халын таб кёрмей, ауруб
къалды дебми къоркъду да, къатына
къысылыб олтура:
- Атам, биз ёллюк тюлбюз да? - деб
тыхсыды.
- Къайда, гырджынынг бла бышлагъынгы
бери ал, аллай азыгъыбыз бла къайры
ёлебиз, хандан-бийден бир башхабыз
джокъду, - деб кесин къатдырыргъа
кюреше, чам эте, гырджынчыкъгъа узалды.
Хар къабынны тюл, хар умурну
санагъанча, эки-юч къабды. Бышлакъдан
да бир къабынны сындырыб, ауузуна
салыб, чайнаб джутуб иймей, дарманны
тутханча, Анзор ашаб бошагъынчы,
ауузунда тутуб турду.