Нарт Эпос - 03
Беш къарындаш болгъанды бир нарт юйюрде — Ёрюзбий, Эльбуздукъ, Таубий,
Тауас, Къарашауай. Ала Алауганны жашларыдыла. Мында, Ынчытты бла Ылгъыбасны
арасында, Кёрюкле сыртында Къарашауайны къол тирмени да барды, дейдиле.
Ол беш къарындаш, Ёрюзмек бла жарашмай, аны ёлтюрюр а мал излейдиле,
алай оноулашадыла: «Той этейик, Ёрюзмекни ары чакъырап, ичирип, кеф этип,
ёлтюрейик»,— деп. Адет бла аны тойгьа чакъырыргъа тамата жаш, Ёрюзбий
барыргьа керек эди. Алай ол тилсиз болгъаны себепли, биргесине Къарашауай
барады. Чакъырадыла.
Айтхан заманларына уллу той къурайдыла. Ёрюзмек да келип, арбазгъа
кирип, атдан тюшеди, ат тизгинин а бермейди. Олтуртадыла Ёрюзмекни. Ашайдыла, ичедиле, жыр айтадыла. Ёрюзмек кеси да уста жырчы болгъанды.
Олтургъан заманда да бёрю тонун тешмей олтургъанды. Ол тон анга, не
хыйла этселе да, билдирип, сездирип болгъанды. Бу жол да нартла аман къууум
этгенлерин билдиргенди. Болса да, Ёрюзмек, жукъ да айтмай, берген сыраларын
женгине къуюп турду.
Иче келгенлеринде, сора айтды нартлагьа: «Келигиз энди ат оюн къурайыкъ»,— деп.
Атын келтиредиле. Той баргьан заманда Ёрюзбий, барып, Ёрюзмекни атыны
айылларын кесген этген эди, былай бир азчыкъ тутуп турурча. Секирип минеди
атына Ёрюзмек, оюн башланнганда уа сакъ ойнайды. Бир кесекден а бёрю
тонуну женглери ол айылланы кесилген жерлерин тутуп къалгьандыла. Ёрюзмек
да атын ёрге, энишге, ары да, бери да чапдырып, къызыу оюн кёрпозтдю. Аны
атыны туякъ тюплеринден чартлагъан дуккулла адамланы къоркъута эдиле. Сора
нартла, ол беш къарындаш, анга жукъ эталмазлыкъларын ангыладыла.
19. ЁРЮЗМЕК БЛА ЖАНГЫЗ КЁЗЛЮ ЭМЕГЕН
Кюнлени биринде Ёрюзмек, ныгьышха барып, мудахланып олтурду. Ныгьышдагъыла аны мудахлыгъын эследиле. Кесине сорургьа базынмай: «Ёрюзмек
нек эсе да мудахды, бир тынгысыз болгъан иши барды»,— деп бир бирлерине
алай айтдыла.
95
Аны мудахлыгьын кесине сормай бир адам да билялмады.
— Ёрюзмек, ауругьанынгмы барды, нек мудахса? — деп сорду Сибилчи.
— Энди,— деди Ерюзмек,— мен къарт болгъанма, ёлюр заманым жетип келеди. Ёлюп кетгинчи, жаш заманымы эсиме тюшюрюп, энтда бир жортууулгъа
айланып келсем эди деп, аны сагъышын этеме.
«Къарт болсам да — нартма!» — деп, Ёрюзмек экинчи кюн жолгъа атланды.
Айлана-жюрюй кетип, эчкиле кюте тургьан, эмегенлени бек таматалары, бир
кёзлю къарт эмегеннге тюбеди.
— Кюн ахшы болсун, чийбыдыр! — деп саламлашды.
— Хыйлачы адам улу, не айланаса, не жюрюйсе? — деп сорады Ёрюзмекге
эмеген.
— Угьай, мен ол сен айтхан хыйлачы адам улуларындан тюйюлме,— деди.
Сора, эмеген эркечине: «Эчкилени тас этмей сюре кел»,— деп, кеси уа
Ёрюзмекни да биргесине алып, дорбуннга барады.
Эмеген, чийли, ийисли этле ашатып, Ёрюзмекни юч кюн тутду. Сора,
тёртюнчю кюн эмеген сюрюуден келип, от этерге тебирегенинде, отлары ёчюлюп
тургьанын кёрдю.
— Адам улу, сиз хыйлагьа уста боласыз, от тамыз,— деп къысды эмеген.
— Мен жаш заманда, бизни отубуз ёчюлсе, нарат терекни кьобарып, кюнню
кёзюне тутуп, кьабындырыучу эдик. Не да, садакъ бла уруп, жулдузну кёкден
тюшюрюп, аны бла от тамызып тургъанбыз. Энди мен къарт болгъанма, ол
затланы этерге къарыуум жетмейди,— деди Ёрюзмек.— Алай бир амал этейик,—
деп, ол, сермеп, къаядан, черенча, бир уллу сыныкъ къобарды. Терек бутакъла
жыйды. Ол къая сыныкъ бла къаяны сермеди. От жилтинле чыгъартып, дунияны
кёк жашнагьанча жарытып башлады. Жилтинлени кёкге учханлары жулдузла
болгьандыла, тюбюне акъгъанлары отунланы жандыргъандыла.
Отха къазан асдыла.
— Эт бишгинчи эмегенлени жашауларындан бир хапар айтсанг а ,— деп
тиледи Ёрюзмек эмегенден.
— Виз, эмегенле,— деп башлады ол,— сизнича кийим киерге билмейбиз.
Дорбунлада жашайбыз. Ауругъаныбыз болса, юсюне, тюбюне чырпы, салам,
башына таш жастыкъ этип жатдырабыз. Дарманнга адам къанын жылылай
ичиребиз. Не да адам этни шорпасын ичирип багъабыз. Алай бла эркин жашап
турганбыз. Энди уа бизни ол гитче адам улулары къырып, тауусуп барадыла.
Бу арт кюнледе бизге нарт улулары келечиликге келгенбиз деп, алдап, бир
бирибиз бла тюйюшдюргендиле, бир бирибизни кьырдыргьандыла. Энди аладан,
жаралы болуп, жангыз кесим къалгъанма. Эмегенлени эм арты менме, энди
менден сора, эшта, жер юсюнде эмеген къалгъан болмаз. Кесим да кёп жашагьанма, кёп ачыу сынагьанма.
Сора Ёрюзмек:
— Эмегенле ненча жыл жашайдыла? — деп сорду.
— Орта эсеп бла юч жюз жыл,— деп, эмеген кеси да сорду:
— Ёрюзмек алай къарыулу, батыр болгъанмыды?
— Угьай, ол аллай бир батырладан, тулпарладан да болмагьанды.
Ёрюзмек аны айтып бошагьанда, эмеген жукьлады. Кёзю кьып-кьызыл болгьанда, Ёрюзмек къызгьан шишни эмегенни жангыз кёзюне сугъады.
Эмеген дорбунда, эчкилени ичинде, кесин ары-бери ата, танг атхынчы Ёрюз
мекни излеп турду. Ол да эчкилени ичинде кесин тапдырмады. Эмеген ачыуланып:
— Мен кесим да: «Сен Ёрюзмек болурса»,— деп ишекли болгьан эдим.—
Алай мен сени табарма,— деп эчкилени аякьларыны арасы бла тийип кёрюп,
дорбундан бирем-бирем тышына жиберип башлады.
Ол заманда Ёрюзмек, башчы эркечни тутуп, терисин ариу сыдырып, терини
ичине кирип, дорбундан чыкъды.
Эмеген а, Ёрюзмекни къутулуп кетгенин билмейин, дорбунну эшигине къая
гыйыны салды. Ёрюзмек а тышындан:
— Энди мени дорбунда табаллыгьынгы бир кёр,— деп къычырды.
96
— А, адам улу, сен этген муратынга жетдинг. Энди уа муратынг неди? —
деп сорду эмеген.
Ёрюзмек айтды:
— Мен эмегенлени барысын да тюп этерме деп, алай чыкъгъан эдим жолгъа.
Сен да адам улусун жокъ этерик муратынгы айтхан эдинг манга, сёзюне ким
кертичи болгьаны ачыкъ болду.
Эмеген Ёрюзмекден тиледи:
— Мени бир къара эркечим барды, аны кес да ётюн кесинги кёзлеринге
сюрт. Аны сюртсенг, жерни тюбюнде не болгъанын кёрюрсе. Мени кёзюме уа
жюрек къанын сюртюрча, мен табарча, аны терини юсюне салып кет.
Ёрюзмек, терини юсюне ётню салып, жюрекни кесине къояды. Эмеген к еле
келип, эркеч терини юсюнде ётню алып, кесини кёзюне сюртеди. Ол а аны
кюйдюрюп, мыйысына жетеди.
Эмегенни ол ёт алай кюйдюргенинде, ол не этерин билмей, кесин ары-бери
атып, бир къаядан башха къаягъа урады.
— Манга дертинги жетдирдинг. Сен адам улуну бек хыйлачыларындан болур
эдинг,— деди эмеген.— Сен мени ёлтюрмесенг да, мен кесим ёллюкме. Алай
сенден энтда бир тилеригим барды. Кесген эркечинги чегисини бир къыйырын
кесинги белинге, бирси къыйрын а къара текени мюйюзлерине такъсанг, малла
сени ызынгдан тизилип барлыкъдыла.
Ёрюзмек, эмеген айтханча этмей, эркечни чегисин терекге къысады. Терек
чыкъар-чукъур этип тебирейди. Чыкъырдагъанны Ёрюзмек сунуп, эмеген ары
чабады. Чабып баргъанлай, кесин къаягъа уруп, къаядан кетип ёледи.
Алай бла Ёрюзмек, эмегенлени артларын юзюп, малларын нарт эллеге сюрюп
кетеди.
20. НАРТЁРЮЗМЕК БЛА ЭМЕГЕНЛЕ
Нарт улу Ёрюзмек нартланы ичинде хар не затда да: атышыуда, тутушууда,
тюрлю-тюрлю оюнлада — аты айтылгъан нарт болгъанды. Ол кесини энчи жигитлигин, батырлыгьын да кёп кере кёрпозтюп тургьан белгили нартланы бири
болгъанды.
Муну къарыууну, саныны уллулугьу да нартлагьа белгили кибих, нартланы
жаулары эмегенлеге да туура болгъанды. Эмегенле Ёрюзмек бла сермешген
заманда, ол аланы кёбюсюн ёлтюргенди. Нарт улу Ёрюзмек жортууулгъа чыгьып,
мураты толмай къайтхан кезиую бир да болмагьанды. Тюрлю-тюрлю амалла
къурап, ол не уллу къоркъууладан да чырмаусуз къутулуп тургьанды. Аны
себепли нартланы ичинде Ёрюзмекни даражасы ёседен ёсе баргьанды.
Ёрюзмек кёп кере эмегенле бла, кёбюсюнде жашыракълары бла, нарт нёгерлери биргесине болуп да, кеси жангыз тюбеген заманда да аланы къырып
тургьанды.
Ёрюзмекни да, нёгерлерини да садакъладан башха сауутлары болмагьанды.
Садакъ атышыуда эмегенле аны жеталмазлыкъларын Ёрюзмек бек уста биле
эди. Эмегенле бла тюбемей къалгьан кечесин бла кюнюн Ёрюзмек бек жарсыулу
кезиуге санай эди.
Къалай эсе да ушкок деген сауут нарт Ёрюзмекни къолуна биринчи тюшюп,
ол кеси аны сынап кёргенде, ушкокну юсюнден эмегенлени хапарлары болмагьанын билип, ол кеси бла ойлаша кетип, къарындашларына, нарт нёгерлерине
да билдирмей, бёлек душманла бла окъуна сермешсе да, азлыкъ этмезча окъла
да алып, ушкогун да имбашына атып, кеси жангыз жортууулгъа чыкъгьанды.
Бара барып, бир къалын агьачдан ётюп, бир ёзеннге кирип, анда кийикледен
кёп ёлтюргенди. Алайдан бир сыртха чыгьып, тёгерегине къарап, жол кёрмей,
алайда кечге дери мычыгъанды.
Ёрюзмек кеч болгьанда, эки агьачны бирин бирине ышый кетип, от тамызып,
этлеринден шишлик этип, ашап жукълагьанды. Экинчи кюн, танг атханлай,
отну кёмюп, бир башха уллу ёзеннге тюшгенди.
4 Заказ 3877
97
Езен ичи бла суу ызны ёрге бара барып, кюн батаргъа жууукълашханлай,
Ёрюзмек, сауутун-сабасын тешмегенлей, отун жыйып, от къайгъылы болуп
башлагьанды. Тамам ол заманда аны кьулагьына бир мурулдагъан таууш эшитилгенди. Ёрюзмек, арлакъгьа кетип, къая кибик бир уллу ташны артында
бугьуп, ол мурулдагъанны излеп къарагьанды.
Бир замандан Ёрюзмек, жыйгьан отунлары таба бара тургъан, юч башлы бир
къарт эмеген ни кёргенди. «Бу не этерик болур, былайлада тохтарыкьмы болур,
огьесе кетерикми болур, жангызмы болур, нёгерлери бламы болур?» — деп сагьыш
эте тургьанлай, ол юч башлы эмеген, бек арыгьанын таныта, отунлагьа жете-жетмез,
келтирип келгенин атып: «Ох-ох-ох»,— деп жерге чёкгенди.
Былайда Ёрюзмек: «Ох-ох-ох-ну сен къайдан билесе? Ол менме. Не болгъанды,
харип? Не керекди? Мени атымы, бек онгсуз болмаса, киши да сагьыныр амалы
жокъду. Айт, не болгъанды?» — деп, юсюне чыкъгъанды.
— Эй, адам улу! Бу тийреге адам аягъы басмаучу эди. Сен къайдан чыкъдынг?
Бу кьолунгдагьы уа не затды? — деди эмеген. Бу соруулагьа тюз жууап бермей,
эмеген бла тюбешгенине къууанып, Ёрюзмек:
— Эй, шуёхум, манга соруула бергенни къой да, мени атымы нек сагьындынг,
аны айт. Кереклинг бар эсе, менден уялма, къоркъма,— дегенди.
Эмеген Ёрюзмекни сауутларына къарап, жууап берирни орнуна биягьы:
— Бу не затды? — деп ушкокну кёрпозтгенди.
— Б у,— дегенди Ёрюзмек,— ким да болсун арыгьанны арыгьанын кетереди,
не кереклиси болса да тапдырчыучу дарманды, муну иеси менме, атым да
Ох-ох-ох-ду. Мени атымы ким сагьынса, ма муну алып келип, атымы айтханнга
бир кере ёкюртеме. Аны эси тайып, сора, эс жыйып, минг жыл жашаса да,
къарт болмай, арымай-талмай, къыйынлыкълагъа да тюбемей, тюбесе да, не
кючлю душманын да хорлагьанлай ёмюрюн алай ашырады. Ма муну аты «тешиклиди». Къарайма да, сен муну бла шагъырей тюйюлсе, да аны ючюн арыгьанса
да, кесинг да билмей, менден болушлукъ излейсе. Къарыусуз болгьан эсенг,
айт, мен санга бу тешиклини ёкюртюп, къарыулу этейим.
— Д а,— дегенди эмеген,— мен керти да, сен айтханча, къарт болгъанма, юч
жюз жылны жашайма, а мал, мадар да кёп билеме, алай а бу сен айтханланы
эшитмегенме. Мени эки тамата къарындашым барды, ала да, мен да кёп хазна
да жыйгъанбыз, бек байбыз, тёртюшер жашыбыз да барды. Биз ючюбюз да,
жашларыбызны юйретирге деп, чыгъып айланнганлы тамам жюз жыл болады.
Ийнан, кючюбюз да аз болгъанды. Сен бизни къартлыгьыбызны кетерип, ёмюрюбюзню узакъ этип, жашларыбызны да алай этсенг, ёмюрюнгде бир затдан
къыйналмай турурча хазна берирбиз.
— Эй, шуёхум, сен мени айтханымы тюз а ангыламадынг. Мени атымы
эскергеннге болушургъа деп жашайма. Алай болмаса, мен санга да тюбемез
эдим. Манга хазнагъызны кереги жокъду. Алай кьарындашларынг бла жашларыгьыз къайдадыла? Ала кьыйналып жюрюй эселе, мени атымы бир нек сагьынмайдыла? Энди, сен алагьа жолукъсанг, болумну айтырса, Мен а биреуге
болмаса, талайгьа угьай, экеуге да жолукъмайма,— дегенди Ёрюзмек.
— Ай, Ох-ох-ох, бу сени бу сёлешген заманыма окъуна солудум, санларыма
кюч кирди, анга мен къууанама. Бу тешиклини манга бир екюртюп, къартлыгьымы, арыгьанымы да кетерсенг эди,— деп тилегенди эмеген.
— Энди, сен мени айтханыма керти ийнандынг эсе, мен санга бусагъатдан
арыгьанынгы кетерип, кюч-къарыу берсем, сен, кесинг да билмей тургьанлай,
кесигиз жашагъан жерге ашыгьырыкъса. Сиз, эмегенле, ёлпончю душманыгъызны, артыкъ да нартланы хорларгьа жаратылгъансыз. Ол манга туурады. Сизни
кетип айланнганыгьызны билип, кёп жыйын болуп, нартла сермеширге деп келе
турадыла, ол да манга туурады. Алай а сизни жашагъан жеригизни мен арталлы
да билмейме, аны айт, андан сора сени кьарындашларынг бла сени да, аланы
да жашларыгъыз кьалайтын жюрюйдюле? — деп соргьанды Ёрюзмек.
— Кёп айланып, жюрюп, арыгьан да, талгъан да этип, мен былайгъа келгеними кёресе, мен ачыкъ айтайым: биз барыбыз да ма былайчыкъда тюбеширге
98
оноулашып, мен, от этерге деп, алгьаракъ келгенме, ала да кёп турмай жетерикдиле. Уугьа айланып, ёлтюрген кийиклерибизни мен этген отда шишлик
этип, ашап, тоюп, былайдан бир кюн бла бир кече жюрюп, юйге алай жетерикбиз.
Ала келир болжал кёп къалмай жетеди. Энди сен бу тешиклини манга ёкюрт
да, тири жюрюрча эт, къартлыкъдан да кьутулт, бир жукъ да кьапдыр, этлеринг
кёп кёрюнеди,— деп тилегенди.
Ёрюзмек ушкогун бир кере атдыргьанды, алай бла эмегенни тынгылы элгендиргенди. Эмеген асыры ийнаннгандан, керти да тири кибик болуп кёлленди.
Аны алайлыгьын кёрюп, Ерюзмек:
— Да энди, сен айтханда, сиз онбеш эмеген боласыз. Бир ёкюртген бла
болуп къалмаз. Мен айтханымча, талайгьа, экеуге бирден кёрюнмейме. Андан
эсе ма, этле ашап той да, нёгерлеринги келген келгенин ашатып, болумну да
къысха айтып, бирем-бирем мен баргъан жолну жибер. Ал ёкюргенин эшитирса,
айтама да, келген келгенин алайгъа, ол ёкюрген тауушха, айландырып жибер,—
деп кетгенди Ёрюзмек.
Кюн ортасы болгъунчу окъуна Ёрюзмек айтхан жерине барып кесин бегитгенди. Эмегенле да от этилген жерге, керти да бек арып, онбешишер кийик
кётюрюшюп жетгендиле. Алайгъа алгъа келген эмегеннге:
— Ай, сен бизден эсе жигит болуп, отун этип, от этип, кийикле да ёлтюрюп,
эт хазырлап тура кёреме,— деп махтагьандыла.
Къарт эмеген нёгерлерин тынгылы сыйлап, тойдургьандан сора, Ёрюзмекни
юсюнден айтханды:
— Былайда бизни къайсыбыздан да уллу, ариу сёзлю, бек акъыллы биреулен
тюбеп, аламат затла айтханды. Да кёресиз отун да жыйгъанды, от да этгенди,
бу къадар кийикни да манга къоюп, сизни тойдур деп кетгенди. Ай, аны бир
ёкюртюучю тешиклиси барды. Ол аны жангыз бир кере ёкюртген эди да мени
арыгьаным да кетип, тири болдум, кёресиз, къалай болуп къалгьанымы. Энди,
ол айтханнга кёре, сизни хар биригиз бирем-бирем ма былай ары барлыкъсыз.
Тюбегенигиз: «Ох-ох-ох»,— деп къычырса, ол чыгьып, тешиклисин ёкюртюп,
хар бирибиз не къарт болмазча, не кёп жюрюсек да арымазча, не тилегибиз да
болуп барырча, алай этерикди,— деп Ёрюзмекден эшитгенича хапар айтханды.
Бары да былайдагъы къарт эмегенни сёзлерин къабыл кёрюп, кеси да ыразы
болуп, тирилигине да сейир эте, бир жашыракъ эмегенни Ёрюзмекге жибергендиле.
Ол Ёрюзмекге келип, «Ох-ох-ох», — деп къычыргьанды. Ёрюзмек чыгьып, терк
окъуна жерленип тургьан ушкогун аны юсюне жандыргьанды. Жаш эмеген алайда
окъуна сойланнганды. Эмегенле ушкокну тауушун эшитип, элгеннгендиле да арыгьанлары кетгенча кёрюннгенди. Ол себепден, къауум-кьауум барыргьа тилеселе да,
къарт эмеген унамай, аланы бирем-бирем жиберип, бек артда кеси къалгьанды.
Ёрюзмек а келген келгенни уруп ёлтюрюп баргьанды. Аланы бири да артха
къайтмагьанды.
Онбешинчи юч башлы эмеген кеси къалгьанды, ашны къалгъанындан да иги
тоюп, ушкок «ёкюрген» жерге бара тургъанлай, Ёрюзмек аны аллына чыгьып:
— Сен керти да, эмегенлени биз сюйгенча жюрютгенсе, тап ёсдюргенсе, энди
жашларынг да, къарындашларынг да, аланы жашлары да жерлерин тапхандыла.
Сен да жеринги табарыкьса, ийнан. Кёресе, сизни себепли мен кёп къыйналдым
эсе да, сизге къолумдан келгенни аямадым. Энтда да аямазлыгъыма сен да ийнан,
алай а жангыз кесинги жибермейме. Ол нёгерлеринги да сау-саламат кьайтханларын
кёрийик да, сора хазнагьызгьа да къарайым, кёрейим да, сени бла да, ала бла да
саламлашып кетерме, бирге барайыкь,— деп уллу къалаларына жетгенлеринде,
алайда эмегенлени тапмагьандыла. Ёрюзмек сейирсиннген кибик этип:
— Сизни дагъыда бу тийреде, не да арлакълада нёгерлеригиз бармы эдиле?
Сени нёгерлеринг ары кетген болурламы? — деп соргъанды.
— Угьай,— дегенди эмеген,— бу жерлеге жууукъда эмегенле жашамайдыла. Ма
былай ары барып, он кюн бла он кече жюрюсенг башха эмегенлени къалаларына
тюберге боллукьду. Ала, чабыууллукъ этип, къыйнай туруучудула деп, уллу бел гили
99
тулпарладан хапарла эшите тургьанбыз,— деп башлагьанлай, Ёрюзмек анга: «Ол
тулпарладан сен кесинг кёргснинг а болгьанмыды?» — деп соргъанды.
— Хо,— дегенди юч башлы эмеген,— кёплерин кёргенме, сермешген да эггенмс,
кёбюсюнде ала хорлап келгендиле. Ма, мени, кесим кибик бары да менден тамата
болуп, онтогьуз къарындашым бар эди. Бизни тукъумубузну нартла юзерге жетишдиргендиле. Кертисин айтсам, мен билип, тулпарла бла бизни тюбешгенибиздсн
сора биз хорлап къутулгъан заманыбыз болмагьанды. Ахырында уа .биз бир жерде
юч къарындаш къалгъан эдик да, санлап бир кере уугьа чыгьып, кийик ёлтюрсек
да, аны этин тансыкъгъа ашап, бир заманыбызда уа адам эти бла кечиннгенбиз.
Энди уа, кёресе, къуру онбешибиз къалгьанды. Къалгъанларыбыз ма нартла бла
сермешгенде къырылгьандыла,— деп, хапар айтды. Сора: «Ёкюртчю, бир кёрейим,
къалай ёкюреди тешиклиш»,— деп тилегенди.
Ёрюзмек артхаракъ секирип:
— Боллукъду энди юргенинг, сиз тукъумдан артха къалгъан сен болгьанынгы
билдим, бирсилеригиз да къалайда болгъанларын табарма, энди хазналарыгьызны
да кёрдюм,— деп, ушкогун аны юсюне айландыргъанында, къарт эмеген къоркъуп,
титиреп, къалтырап, терлегени терен кёл болгьан эди. Ала алай эте тургьанлай,
Рачикъау бла Сибилчи Ёрюзмекни излей алайчыкъгьа келгендиле.
Ерюзмек, болумну былагъа айтып, тюшюндюрюп, ол къарт эмегенни да
алайда уруп, болгьан хазналарын да атларына жюклеп, элтип нартлагьа юлешгендиле. Кёп турмай, ала ол къарт эмеген айтхан жерни излерге жортууулгъа
чыгьып кетгендиле, дсп хапарда айтылгьаны алайды.
21. НАРТЛА ЭМЕГЕНЛЕНИ КЪЫРАДЫЛА
Нартла, жорта, Кёсе таугьа жетдиле,
Тёбелеча, эмегенле кёрдюле.
Нарт батырла садакълагьа болдула,
Садакъларын алагьа терк бурдула.
5 Нарт батырла тёгерекни алдыла,
Эмегенле къаяланы ойдула.
Гыйыланы алып атдыла,
Нарт батырла къауум-къауум чапдыла.
Эмегенле, ачыуланып, къая ташла къапдыла,
10 Кёсе таудан къула тюзге къачдыла.
Деу Ёрюзмек къычыргьанды, хахайлап:
— Эмегенни тауусугьуз! — деп, туайлап.
Нарт Ерюзмек сырпынын булгъай эди,
Аууз жели булутланы чача эди.
15 Сырпыны да элияча чакъгьанды,
Эмегенни бир ургъанлай жыкъгъанды.
Сырпыны да къулач-къулач созулгъанды,
Керек болса, ол ызына жыйылгьанды.
Алф Ёрюзмек токъсан кюнню урушханды,
20 Тейри, бары къалмай анга болушханды.
Эмегенни къоймай, артын этгенди.
Нарт элине сора тынчлыкъ келгенди.
100
22. ЁРЮЗМЕК БЛА НОГЪАЙЧЫКЪ
Ногъайчыкъ Ёрюзмекге баргьанды,
— Эй, юйде ким барды? — деп соргъанды.
Ёрюзмекни жашы эшикге чыкъгьанды.
— Къонакъ аламысыз? — деди Ногъайчыкъ.
5 — Айхай, алабыз, тюш атынгдан! — деди жашчыкъ,
Эй, жууукъ бол, къонакъ! — деп айтханды.
— Да, мен сизге жыл къонакъгъа келгенме,
Журтугъузгьа хурметими береме.
Хар кюн сайын бир ирик ашарыкъма,
10 Атым кюнден бир гебенни бошарыкъды.
Ж аш, къайтып, юйлерине киргенди,
Ногьайчыкъны хапарын билдиргенди.
Нарт Ёрюзмек къонакъны аллына чыкъды,
— Кел, жууукъ бол! — деп, къонакъгьа къууанды.
15 Ногьайчыкъны ол юйнюне чакъырды,
Сауутларын илкичге такъдырды.
«Айтханыча ашармы»,— дсп сынады,
Ирикни биширип аллына. салды.
Атына да гебен биченни берди,
20 — Ашаялырламы, кёрейим,— деди.
Сау ирикни Ногьайчыкь ашагьанды,
Алашасы гебенни бошагьанды.
Ол багъыуда бир жылны сакълагьанды,
Бир кюн Ёрюзмек къонагьына баргьанды.
25 — Къалайса, эригемисе? — деп соргъанды.
— Сен аман эрик суула ичгин! — дейди къонакъ.
— Ай таланнган! Ачмы болгъанса, къонакъ?
Не къозудунг, не болгъанды да санга?
Не айыбынг барды къонакъбайынга?
30 — Мен ашарыкъ излей келмегенме,
Не да кийим тилей да келмегенме.
Нарт батырса деп, андан келгенме санга.
Сени бла сюйгенме айланыргъа.
Алай эсе, айхай, къонагъым, кёзюм,
35 Айланырбыз, болмаз ол затха сёзюм.
Эки батыр жортууулгьа чыкъдыла,
Муратха терк жетерге ашыкъдыла.
Узакъ, къыйын эди аланы жоллары,
Батырланы темир юзгсн къоллары.
40 Ат тылпыулары туман бола эди,
Туякълары жерни сыдыра эди.
Эки батыр жорта, чаба кетдиле,
Ат солутур бир къонушха жетдиле.
Нарт Ёрюзмек айтды: «Энди тюшейик,
45 Къапхынланы бу жерледен сюрейик».
Унамады Ногъайчыкъ: «Угьай,— деди,—
Къатынладан потдю урлагьанча»,— деди.
Ёрюзмек Ногъайчыкъгьа былай айтды:
— Шагъырей жерлени тауусдум энди!
50 Ногъайчыкъ Ёрюзмекге жууап берди:
— Алай эсе, ызымдан келчи! — деди,
Алып барып, жылкъы къошха тиреди.
Тёгереги темир буруу этилип,
Ачылмазча, эшиги къаты бегитилип.
55 Сора ала къапхын оноу этдиле.
Ёрюзмекге Ногъайчыкъ былай деди:
— Мында барды юч къарындаш эмеген,
Барды алада къуш жетер бир ажир.
Эмегенлени бирин сен ёлтюрсенг,
60 Экинчисин ол ажир алып жетер.
Аны да ёлтюрсенг, ючюнчюсюн алып жетер.
Ючюнчюсюн да ёлтюрсенг, ол ажир,
Кишнеп келир да, жылкъыгъа къошулур.
Ёрюзмекге къарап, Ногъайчыкъ айтды:
65 — Темир бурууну эшигин ач кери!
Кёп сыгъынды Ёрюзмек, ачалмады.
Ногъайчыкъ табаны бла эшикни урду,
Эшикни къылычы чыртлады да кетди.
Ногъайчыкъ жылкъыны къатына жетди.
70 — Энди, Ёрюзмек, сюйсенг жылкъыны къыста,
Сюйсенг а эшикден жолгъа айландыр.
Нарт Ёрюзмек эшикни сакълап турду,
Ногъайчыкъ жылкъыланы къууду.
Ала жылкъыны жолгъа терк салдыла.
75 Ызларындан жауун, жел жетгенди.
— Аха,— деди,— душман жетип келеди!
Энди, Ёрюзмек, ызыбыздан жау жетер.
Мени къанжыгьамда кебинлик барды.
Ёлсем, мени ол кебиннге салырса.
80 Атыма байлап, къыстап кьоярса.
Алай эталмаеанг, жерге салырса.
Бу ургьан жел — душманны ат тылпыууду,
Ж аууну уа — бурун тешик шытысыды.
Юсюндеги болур биркёз эмеген.
85 Алай аны ёлтюрсенг, ажир кетер,
Дагьыда ол бирин алыр да жетер,
Алай этгенлей турур ол тохтамай.
Ёрюзмекни жауну сакъларгьа къойду,
Кеси уа жылкъыны аяусуз къууду.
90 Алай Ёрюзмек а тенг болалмады,
Ажирни жел и не чыдаялмады:
Аллай ахырзаман уллу жел жетди,
Ёрюзмекни учуруп жылкъыгьа элтди.
Ногьайчыкъ айтды: «Аха, Ёрюзмек, нек келдинг?»
95 — Да, тейри, жели бла сюргенде ажир,
Аякъларым бир да туталмадыла жер.
— Алай эсе, осуятымы унутма!
Сен жылкъыны сюр, мен а жауну сакъларма,—
Деп Ногьайчыкъ келген жауну сакълады.
100 Эмегенни жангыз кёзюнден урду.
Ажир, къутулуп, ызына терк кетгенди,
Экинчи эмегенни да алып жетгенди.
Эр Ногьайчыкъ аны да ёлтюргенди.
Ажир ючюнчю кере да келгенди,
105 Кичи эмегенни да келтиргенди.
Туякьлары жерни къыртыши бла сыдырып,
Шытылары сакъ жауунла жаудуруп,
Тылпыуу бла тереклени аудуруп,
Ногьайчыкъгьа жетди эмеген, къутуруп.
110 Деменгили сермешиуге кирдиле,
Эки батыр бир бирге бой бермелле.
Кюкюретип сауут-саба тартдыла,
Садакьланы бир бирине атдыла.
Эмегенни садакъ кирди кёзюне,
115 Ногьайчыкьны чанчылды киндигине.
Деу эмеген аууп тюшдю дыркъыгьа,
Ажир, кишнеп, чабып келди жылкъыгьа.
Ногъайчыкъ да тартып алды башлыгъын,
Окъну алып, къаты байлады къарнын.
120 Ерюзмекге ёлмей-къалмайын келди,
Жетер-жетмез мычымагъанлай ёлдю.
Айтхан осуятын Ёрюзмек этди:
Кебин салып, атха байлап жиберди.
Андан нарт Ёрюзмек тебиреди,
125 Жылкъыны да сюрюп, юйюне кетди.
— Ол Ногъайчыкъ ким болур эди,— деди.—
Аны бир билмей къоймам,— деп, жол алды,
Кёп заманны айланды, узакъ барды.
Бир кюн бир эски юйге кирди,
130 Жаппа-жангыз бир къарт къатынны кёрдю.
— Кюнюнг ахшы болсун,— деп саламлашды,—
Кимсе сен, жангыз нексе? — деп сурады.
Къатын айтды: «Юч уланым бар элле,
Эмегенле суу, жашау бермей элле.
135 Ж ашла ала бла кюреше элле.
Аланы бир ажирлери болгъанды,
Аны аягъын жер да тутмагьанды.
Жашла эмегенле бла кюрешгендиле,
Ишексиз, эмегенле ёлтюргендиле.
140 Эки абадан хапарсызлай ёлгенди,
Кичилери уа сал болуп келгенди.
Батыр Ерюзмекни излей кетген эди,
Андан бир болушлукъ умут этген эди».
— Анам, менме ол Ёрюзмек дегенинг.
145 — Излегеними тапдым, кесинг келдинг!
Тарыкъгъанды къарт къатын, къучакълагъанды,
Жылагъанды, сытылгъанды, ийнакълагьанды.
Ёрюзмекни кёргенде, жарыгъанды,
Балалары келген кибик, болгъанды.
150 Нарт Ёрюзмек анга ашау бергенди,
Сора къайтып юйюне келгенди.
23. САТАНАЙ ТЕМ ИР-КЪАПУНУ
АСКЕРИН ХОРЛАЙДЫ
Сатанай нарт Ёрюзмекни къатыныды. Кеси — ариуланы ариуу, акъыллыланы
акьыллысы, жигерлени жигери, усталаны устасы болгъанды. Аны ёсдюрген, нарт
эллени баш къуртхасы, Тохана деген къатын болгъанды.
104
Сатанайгъа деричи нарт эллени тиширыулары тигиу-бичиу эте билмегсндилс.
Андан сора да, нарт эллери этни ачыкъ отха салып, шишлик этип ашагьандыла.
Аны орунуна Сатанай къазан этип, сууда къайнатып ашатыргьа юйритгснди.
Мирзеуню тёгерск бюртюклей ашагьандын башха затны билмсген нартлагьа,
къол тирмен бла ун этип, нарт бюртюкден гыржын биширип ашаргьа жарарыгьын
кёрпозтгенди.
Сатанай хар кюн сайын, элге чыгьып, бир жангы зат юйретмей къоймагъанды.
Кюнлени биринде, Сатанай чепкен сокъгьан тауат, урчукъ, жыя, таракъ этип,
нартланы тиширыуларына кёрпозтгенди.
Обур Сатанай жер юсюнде чыкъгьан кырдыкланы, хансланы, терсклени тиллерин билгенди. Аны себепли, ауругьан нартлагьа кырдыкладан дарманла этип
болгъанды. Сатанай, адам улу ашаса, ёлмезча, аллай кырдык тапханды, алай
аны кеси да ашамагьанды, башха адамгъа да ашатмагьанды деп, айтадыла.
Бир жол кечени ушхууур заманында нарт элине ачы къуугъун келгенди.
Сатанай аны билгенди. Болса да киши келип: «Иш былайды, не этебиз?»— деп
сормагьанды.
Сатанай, нарт аскерни азыгъы болса да, къылычлары, садакълары аз болгъанын
билгенди. Кийимлери андан да осал болгьанын сезгенди.
Ёрюзмек келип бир зат айтмагьанына бютюн да ачыуу чыгьып, темирлени
бузча, жауча эритген Дебет устагьа чабып, минг къылыч, минг садакъ, жыйырма
минг садакъ окъ, бир кече бла кюннге битдирирге сапариш этгенди. «Садакъ
окъланы уу бла къатдыр»,— дегенди. Дебет: «Мен уу не зат болгъанын билмейме»,—
дегенди. Сатанай: «Алай болса, мен кесим уу табарма, мен ууну келтиргинчи,
ишлегенлеринги къатдырмай тур»,— деп къула тюзге ашыгьышлы кетгенди.
Ол къула тюзде дарман, уу чапыракъла жыйып, аланы сууларын алгъанды.
Андан сора да, тенгиз жагъада къамишли кёллеге барып, уу жилянланы
тутханды. Аланы, боюнларындан буууп, ууларын жыйгъанды. Къысха алып
келип, Дебет темир устагьа бергенди.
Дебет ишлеген окъларыны, къылычларыны ауузларына ол ууладан сюртюп
къатдыргъанды. Ол окъладан, къылычладан не аз да жара тюшген зат, кёбюп,
кёгерип, кьаралып ёлюрча этгенди. Сатанай берген сапаришлени Дебет кече
бла кюннге хазырлагьанды.
Сатанай, аланы хазырлатып, кеси аскерге кийимле этерге олтургьанды. Кече
бла кюннге бир тюмен аскерге кийим тикгенди. Аланы элтип, Ёрюзмекни
аскерлерине бергенди.
Сора Ёрюзмекни излерге къара кюбюрден обур, къуртха Тохана аналыгьындан
къалгъан жекни алгъанды. Аны жерге салып къарагъанды. Кюнчыгъыш жанында
Темир-Къапуну аскерлери жолгъа чыгьа тургъанларын кёргенди. Андан жекни
тюзлеге айландырып къарагъанды, Ёрюзмекни кёрмегенди. Дагьыда таулагьа
айландырып, къарай кетип, бир дорбунда ауруп, амалсыз болуп тургъанын
кёрюп, тамата жашын жибергенди. Абадан жашы желкъанат ат бла атасын алып
жетгенди. Сатанай дарман чапыракъладан дарманла этип: «Мен келгинчи, юйден
чыкъма, мен аскерни кесим алып чыгъайым»,— деп, Ёрюзмекни кийимлерин
кийгенди, атына миннгенди, сауутун-сабасын такъгъанды, кесин Ерюзмекге ушатып, быргъы бла къычырып, аскерлерин жыйгъанды. Сора аскерлеге айтханды:
«Нарт батырла! Бизге кюнчыгъыш жанындан Темир Къапуну аскери келеди.
Сиз керти нарт улулары болсагъыз, аланы нарт элине иймезсиз!»— деп, душманны
аллына атланнганды.
Аскерлери бла бара барып, Хазна суууна жетгенди. Алайда аскерлерин тохтатып солутханды. Сора, дагьыда, аскерлени алып, Аргъын сууну жагьасында
чек салып тохтагьанды.
Танг атып, кюн тиерни аллы бла, Темир-Къапуну эмеген аскерлери кёрюндюле, ала онушар къулач узунлукълары болгьан узун къурукъланы бирер жанларын жарып, сыйыртхычла этип, алагьа жютю ташланы къапдырып, сыртларында да бирер тууар тулукъ жюклери, ичлери да ташдан толуп, аман ийис
этип, бирер кёзлерин жандыргьанлай келе эдиле.
105
Къарап, нарт аскерни кёргенлей, узакъдан къурукъ сыйыртхычлары бла таш
жауунну нарт аскерлени юсюне жаудуруп, къырып башлагьандыла. Нарт аскерле,
садакъла бла не къадар атып кюрешселе да, ала болгьан жерге жетдиралмай,
амалсыз болгьандыла. Сора Сатанай: «Хазна сууну жагьасына жыйылыгьыз, бир
тогьай аскер мени бла къалыгьыз, къалгьаныгьыз кетигиз»,— деп буюргьанды.
Аскерле алай этгендиле. Сатанай, кеси бла къалгьан нартла бла бир агьач
къолгьа кирип, жюз къазанны асдыргьанды. Къазанлада этле, ашла да биширтип,
ашлагьа уулу тамырланы салдыртханды.
Уруш кибик эте, эмеген аскерни алдай, ала уа алайгъа жетгенлей, бир
Тауас, Къарашауай. Ала Алауганны жашларыдыла. Мында, Ынчытты бла Ылгъыбасны
арасында, Кёрюкле сыртында Къарашауайны къол тирмени да барды, дейдиле.
Ол беш къарындаш, Ёрюзмек бла жарашмай, аны ёлтюрюр а мал излейдиле,
алай оноулашадыла: «Той этейик, Ёрюзмекни ары чакъырап, ичирип, кеф этип,
ёлтюрейик»,— деп. Адет бла аны тойгьа чакъырыргъа тамата жаш, Ёрюзбий
барыргьа керек эди. Алай ол тилсиз болгъаны себепли, биргесине Къарашауай
барады. Чакъырадыла.
Айтхан заманларына уллу той къурайдыла. Ёрюзмек да келип, арбазгъа
кирип, атдан тюшеди, ат тизгинин а бермейди. Олтуртадыла Ёрюзмекни. Ашайдыла, ичедиле, жыр айтадыла. Ёрюзмек кеси да уста жырчы болгъанды.
Олтургъан заманда да бёрю тонун тешмей олтургъанды. Ол тон анга, не
хыйла этселе да, билдирип, сездирип болгъанды. Бу жол да нартла аман къууум
этгенлерин билдиргенди. Болса да, Ёрюзмек, жукъ да айтмай, берген сыраларын
женгине къуюп турду.
Иче келгенлеринде, сора айтды нартлагьа: «Келигиз энди ат оюн къурайыкъ»,— деп.
Атын келтиредиле. Той баргьан заманда Ёрюзбий, барып, Ёрюзмекни атыны
айылларын кесген этген эди, былай бир азчыкъ тутуп турурча. Секирип минеди
атына Ёрюзмек, оюн башланнганда уа сакъ ойнайды. Бир кесекден а бёрю
тонуну женглери ол айылланы кесилген жерлерин тутуп къалгьандыла. Ёрюзмек
да атын ёрге, энишге, ары да, бери да чапдырып, къызыу оюн кёрпозтдю. Аны
атыны туякъ тюплеринден чартлагъан дуккулла адамланы къоркъута эдиле. Сора
нартла, ол беш къарындаш, анга жукъ эталмазлыкъларын ангыладыла.
19. ЁРЮЗМЕК БЛА ЖАНГЫЗ КЁЗЛЮ ЭМЕГЕН
Кюнлени биринде Ёрюзмек, ныгьышха барып, мудахланып олтурду. Ныгьышдагъыла аны мудахлыгъын эследиле. Кесине сорургьа базынмай: «Ёрюзмек
нек эсе да мудахды, бир тынгысыз болгъан иши барды»,— деп бир бирлерине
алай айтдыла.
95
Аны мудахлыгьын кесине сормай бир адам да билялмады.
— Ёрюзмек, ауругьанынгмы барды, нек мудахса? — деп сорду Сибилчи.
— Энди,— деди Ерюзмек,— мен къарт болгъанма, ёлюр заманым жетип келеди. Ёлюп кетгинчи, жаш заманымы эсиме тюшюрюп, энтда бир жортууулгъа
айланып келсем эди деп, аны сагъышын этеме.
«Къарт болсам да — нартма!» — деп, Ёрюзмек экинчи кюн жолгъа атланды.
Айлана-жюрюй кетип, эчкиле кюте тургьан, эмегенлени бек таматалары, бир
кёзлю къарт эмегеннге тюбеди.
— Кюн ахшы болсун, чийбыдыр! — деп саламлашды.
— Хыйлачы адам улу, не айланаса, не жюрюйсе? — деп сорады Ёрюзмекге
эмеген.
— Угьай, мен ол сен айтхан хыйлачы адам улуларындан тюйюлме,— деди.
Сора, эмеген эркечине: «Эчкилени тас этмей сюре кел»,— деп, кеси уа
Ёрюзмекни да биргесине алып, дорбуннга барады.
Эмеген, чийли, ийисли этле ашатып, Ёрюзмекни юч кюн тутду. Сора,
тёртюнчю кюн эмеген сюрюуден келип, от этерге тебирегенинде, отлары ёчюлюп
тургьанын кёрдю.
— Адам улу, сиз хыйлагьа уста боласыз, от тамыз,— деп къысды эмеген.
— Мен жаш заманда, бизни отубуз ёчюлсе, нарат терекни кьобарып, кюнню
кёзюне тутуп, кьабындырыучу эдик. Не да, садакъ бла уруп, жулдузну кёкден
тюшюрюп, аны бла от тамызып тургъанбыз. Энди мен къарт болгъанма, ол
затланы этерге къарыуум жетмейди,— деди Ёрюзмек.— Алай бир амал этейик,—
деп, ол, сермеп, къаядан, черенча, бир уллу сыныкъ къобарды. Терек бутакъла
жыйды. Ол къая сыныкъ бла къаяны сермеди. От жилтинле чыгъартып, дунияны
кёк жашнагьанча жарытып башлады. Жилтинлени кёкге учханлары жулдузла
болгьандыла, тюбюне акъгъанлары отунланы жандыргъандыла.
Отха къазан асдыла.
— Эт бишгинчи эмегенлени жашауларындан бир хапар айтсанг а ,— деп
тиледи Ёрюзмек эмегенден.
— Виз, эмегенле,— деп башлады ол,— сизнича кийим киерге билмейбиз.
Дорбунлада жашайбыз. Ауругъаныбыз болса, юсюне, тюбюне чырпы, салам,
башына таш жастыкъ этип жатдырабыз. Дарманнга адам къанын жылылай
ичиребиз. Не да адам этни шорпасын ичирип багъабыз. Алай бла эркин жашап
турганбыз. Энди уа бизни ол гитче адам улулары къырып, тауусуп барадыла.
Бу арт кюнледе бизге нарт улулары келечиликге келгенбиз деп, алдап, бир
бирибиз бла тюйюшдюргендиле, бир бирибизни кьырдыргьандыла. Энди аладан,
жаралы болуп, жангыз кесим къалгъанма. Эмегенлени эм арты менме, энди
менден сора, эшта, жер юсюнде эмеген къалгъан болмаз. Кесим да кёп жашагьанма, кёп ачыу сынагьанма.
Сора Ёрюзмек:
— Эмегенле ненча жыл жашайдыла? — деп сорду.
— Орта эсеп бла юч жюз жыл,— деп, эмеген кеси да сорду:
— Ёрюзмек алай къарыулу, батыр болгъанмыды?
— Угьай, ол аллай бир батырладан, тулпарладан да болмагьанды.
Ёрюзмек аны айтып бошагьанда, эмеген жукьлады. Кёзю кьып-кьызыл болгьанда, Ёрюзмек къызгьан шишни эмегенни жангыз кёзюне сугъады.
Эмеген дорбунда, эчкилени ичинде, кесин ары-бери ата, танг атхынчы Ёрюз
мекни излеп турду. Ол да эчкилени ичинде кесин тапдырмады. Эмеген ачыуланып:
— Мен кесим да: «Сен Ёрюзмек болурса»,— деп ишекли болгьан эдим.—
Алай мен сени табарма,— деп эчкилени аякьларыны арасы бла тийип кёрюп,
дорбундан бирем-бирем тышына жиберип башлады.
Ол заманда Ёрюзмек, башчы эркечни тутуп, терисин ариу сыдырып, терини
ичине кирип, дорбундан чыкъды.
Эмеген а, Ёрюзмекни къутулуп кетгенин билмейин, дорбунну эшигине къая
гыйыны салды. Ёрюзмек а тышындан:
— Энди мени дорбунда табаллыгьынгы бир кёр,— деп къычырды.
96
— А, адам улу, сен этген муратынга жетдинг. Энди уа муратынг неди? —
деп сорду эмеген.
Ёрюзмек айтды:
— Мен эмегенлени барысын да тюп этерме деп, алай чыкъгъан эдим жолгъа.
Сен да адам улусун жокъ этерик муратынгы айтхан эдинг манга, сёзюне ким
кертичи болгьаны ачыкъ болду.
Эмеген Ёрюзмекден тиледи:
— Мени бир къара эркечим барды, аны кес да ётюн кесинги кёзлеринге
сюрт. Аны сюртсенг, жерни тюбюнде не болгъанын кёрюрсе. Мени кёзюме уа
жюрек къанын сюртюрча, мен табарча, аны терини юсюне салып кет.
Ёрюзмек, терини юсюне ётню салып, жюрекни кесине къояды. Эмеген к еле
келип, эркеч терини юсюнде ётню алып, кесини кёзюне сюртеди. Ол а аны
кюйдюрюп, мыйысына жетеди.
Эмегенни ол ёт алай кюйдюргенинде, ол не этерин билмей, кесин ары-бери
атып, бир къаядан башха къаягъа урады.
— Манга дертинги жетдирдинг. Сен адам улуну бек хыйлачыларындан болур
эдинг,— деди эмеген.— Сен мени ёлтюрмесенг да, мен кесим ёллюкме. Алай
сенден энтда бир тилеригим барды. Кесген эркечинги чегисини бир къыйырын
кесинги белинге, бирси къыйрын а къара текени мюйюзлерине такъсанг, малла
сени ызынгдан тизилип барлыкъдыла.
Ёрюзмек, эмеген айтханча этмей, эркечни чегисин терекге къысады. Терек
чыкъар-чукъур этип тебирейди. Чыкъырдагъанны Ёрюзмек сунуп, эмеген ары
чабады. Чабып баргъанлай, кесин къаягъа уруп, къаядан кетип ёледи.
Алай бла Ёрюзмек, эмегенлени артларын юзюп, малларын нарт эллеге сюрюп
кетеди.
20. НАРТЁРЮЗМЕК БЛА ЭМЕГЕНЛЕ
Нарт улу Ёрюзмек нартланы ичинде хар не затда да: атышыуда, тутушууда,
тюрлю-тюрлю оюнлада — аты айтылгъан нарт болгъанды. Ол кесини энчи жигитлигин, батырлыгьын да кёп кере кёрпозтюп тургьан белгили нартланы бири
болгъанды.
Муну къарыууну, саныны уллулугьу да нартлагьа белгили кибих, нартланы
жаулары эмегенлеге да туура болгъанды. Эмегенле Ёрюзмек бла сермешген
заманда, ол аланы кёбюсюн ёлтюргенди. Нарт улу Ёрюзмек жортууулгъа чыгьып,
мураты толмай къайтхан кезиую бир да болмагьанды. Тюрлю-тюрлю амалла
къурап, ол не уллу къоркъууладан да чырмаусуз къутулуп тургьанды. Аны
себепли нартланы ичинде Ёрюзмекни даражасы ёседен ёсе баргьанды.
Ёрюзмек кёп кере эмегенле бла, кёбюсюнде жашыракълары бла, нарт нёгерлери биргесине болуп да, кеси жангыз тюбеген заманда да аланы къырып
тургьанды.
Ёрюзмекни да, нёгерлерини да садакъладан башха сауутлары болмагьанды.
Садакъ атышыуда эмегенле аны жеталмазлыкъларын Ёрюзмек бек уста биле
эди. Эмегенле бла тюбемей къалгьан кечесин бла кюнюн Ёрюзмек бек жарсыулу
кезиуге санай эди.
Къалай эсе да ушкок деген сауут нарт Ёрюзмекни къолуна биринчи тюшюп,
ол кеси аны сынап кёргенде, ушкокну юсюнден эмегенлени хапарлары болмагьанын билип, ол кеси бла ойлаша кетип, къарындашларына, нарт нёгерлерине
да билдирмей, бёлек душманла бла окъуна сермешсе да, азлыкъ этмезча окъла
да алып, ушкогун да имбашына атып, кеси жангыз жортууулгъа чыкъгьанды.
Бара барып, бир къалын агьачдан ётюп, бир ёзеннге кирип, анда кийикледен
кёп ёлтюргенди. Алайдан бир сыртха чыгьып, тёгерегине къарап, жол кёрмей,
алайда кечге дери мычыгъанды.
Ёрюзмек кеч болгьанда, эки агьачны бирин бирине ышый кетип, от тамызып,
этлеринден шишлик этип, ашап жукълагьанды. Экинчи кюн, танг атханлай,
отну кёмюп, бир башха уллу ёзеннге тюшгенди.
4 Заказ 3877
97
Езен ичи бла суу ызны ёрге бара барып, кюн батаргъа жууукълашханлай,
Ёрюзмек, сауутун-сабасын тешмегенлей, отун жыйып, от къайгъылы болуп
башлагьанды. Тамам ол заманда аны кьулагьына бир мурулдагъан таууш эшитилгенди. Ёрюзмек, арлакъгьа кетип, къая кибик бир уллу ташны артында
бугьуп, ол мурулдагъанны излеп къарагьанды.
Бир замандан Ёрюзмек, жыйгьан отунлары таба бара тургъан, юч башлы бир
къарт эмеген ни кёргенди. «Бу не этерик болур, былайлада тохтарыкьмы болур,
огьесе кетерикми болур, жангызмы болур, нёгерлери бламы болур?» — деп сагьыш
эте тургьанлай, ол юч башлы эмеген, бек арыгьанын таныта, отунлагьа жете-жетмез,
келтирип келгенин атып: «Ох-ох-ох»,— деп жерге чёкгенди.
Былайда Ёрюзмек: «Ох-ох-ох-ну сен къайдан билесе? Ол менме. Не болгъанды,
харип? Не керекди? Мени атымы, бек онгсуз болмаса, киши да сагьыныр амалы
жокъду. Айт, не болгъанды?» — деп, юсюне чыкъгъанды.
— Эй, адам улу! Бу тийреге адам аягъы басмаучу эди. Сен къайдан чыкъдынг?
Бу кьолунгдагьы уа не затды? — деди эмеген. Бу соруулагьа тюз жууап бермей,
эмеген бла тюбешгенине къууанып, Ёрюзмек:
— Эй, шуёхум, манга соруула бергенни къой да, мени атымы нек сагьындынг,
аны айт. Кереклинг бар эсе, менден уялма, къоркъма,— дегенди.
Эмеген Ёрюзмекни сауутларына къарап, жууап берирни орнуна биягьы:
— Бу не затды? — деп ушкокну кёрпозтгенди.
— Б у,— дегенди Ёрюзмек,— ким да болсун арыгьанны арыгьанын кетереди,
не кереклиси болса да тапдырчыучу дарманды, муну иеси менме, атым да
Ох-ох-ох-ду. Мени атымы ким сагьынса, ма муну алып келип, атымы айтханнга
бир кере ёкюртеме. Аны эси тайып, сора, эс жыйып, минг жыл жашаса да,
къарт болмай, арымай-талмай, къыйынлыкълагъа да тюбемей, тюбесе да, не
кючлю душманын да хорлагьанлай ёмюрюн алай ашырады. Ма муну аты «тешиклиди». Къарайма да, сен муну бла шагъырей тюйюлсе, да аны ючюн арыгьанса
да, кесинг да билмей, менден болушлукъ излейсе. Къарыусуз болгьан эсенг,
айт, мен санга бу тешиклини ёкюртюп, къарыулу этейим.
— Д а,— дегенди эмеген,— мен керти да, сен айтханча, къарт болгъанма, юч
жюз жылны жашайма, а мал, мадар да кёп билеме, алай а бу сен айтханланы
эшитмегенме. Мени эки тамата къарындашым барды, ала да, мен да кёп хазна
да жыйгъанбыз, бек байбыз, тёртюшер жашыбыз да барды. Биз ючюбюз да,
жашларыбызны юйретирге деп, чыгъып айланнганлы тамам жюз жыл болады.
Ийнан, кючюбюз да аз болгъанды. Сен бизни къартлыгьыбызны кетерип, ёмюрюбюзню узакъ этип, жашларыбызны да алай этсенг, ёмюрюнгде бир затдан
къыйналмай турурча хазна берирбиз.
— Эй, шуёхум, сен мени айтханымы тюз а ангыламадынг. Мени атымы
эскергеннге болушургъа деп жашайма. Алай болмаса, мен санга да тюбемез
эдим. Манга хазнагъызны кереги жокъду. Алай кьарындашларынг бла жашларыгьыз къайдадыла? Ала кьыйналып жюрюй эселе, мени атымы бир нек сагьынмайдыла? Энди, сен алагьа жолукъсанг, болумну айтырса, Мен а биреуге
болмаса, талайгьа угьай, экеуге да жолукъмайма,— дегенди Ёрюзмек.
— Ай, Ох-ох-ох, бу сени бу сёлешген заманыма окъуна солудум, санларыма
кюч кирди, анга мен къууанама. Бу тешиклини манга бир екюртюп, къартлыгьымы, арыгьанымы да кетерсенг эди,— деп тилегенди эмеген.
— Энди, сен мени айтханыма керти ийнандынг эсе, мен санга бусагъатдан
арыгьанынгы кетерип, кюч-къарыу берсем, сен, кесинг да билмей тургьанлай,
кесигиз жашагъан жерге ашыгьырыкъса. Сиз, эмегенле, ёлпончю душманыгъызны, артыкъ да нартланы хорларгьа жаратылгъансыз. Ол манга туурады. Сизни
кетип айланнганыгьызны билип, кёп жыйын болуп, нартла сермеширге деп келе
турадыла, ол да манга туурады. Алай а сизни жашагъан жеригизни мен арталлы
да билмейме, аны айт, андан сора сени кьарындашларынг бла сени да, аланы
да жашларыгъыз кьалайтын жюрюйдюле? — деп соргьанды Ёрюзмек.
— Кёп айланып, жюрюп, арыгьан да, талгъан да этип, мен былайгъа келгеними кёресе, мен ачыкъ айтайым: биз барыбыз да ма былайчыкъда тюбеширге
98
оноулашып, мен, от этерге деп, алгьаракъ келгенме, ала да кёп турмай жетерикдиле. Уугьа айланып, ёлтюрген кийиклерибизни мен этген отда шишлик
этип, ашап, тоюп, былайдан бир кюн бла бир кече жюрюп, юйге алай жетерикбиз.
Ала келир болжал кёп къалмай жетеди. Энди сен бу тешиклини манга ёкюрт
да, тири жюрюрча эт, къартлыкъдан да кьутулт, бир жукъ да кьапдыр, этлеринг
кёп кёрюнеди,— деп тилегенди.
Ёрюзмек ушкогун бир кере атдыргьанды, алай бла эмегенни тынгылы элгендиргенди. Эмеген асыры ийнаннгандан, керти да тири кибик болуп кёлленди.
Аны алайлыгьын кёрюп, Ерюзмек:
— Да энди, сен айтханда, сиз онбеш эмеген боласыз. Бир ёкюртген бла
болуп къалмаз. Мен айтханымча, талайгьа, экеуге бирден кёрюнмейме. Андан
эсе ма, этле ашап той да, нёгерлеринги келген келгенин ашатып, болумну да
къысха айтып, бирем-бирем мен баргъан жолну жибер. Ал ёкюргенин эшитирса,
айтама да, келген келгенин алайгъа, ол ёкюрген тауушха, айландырып жибер,—
деп кетгенди Ёрюзмек.
Кюн ортасы болгъунчу окъуна Ёрюзмек айтхан жерине барып кесин бегитгенди. Эмегенле да от этилген жерге, керти да бек арып, онбешишер кийик
кётюрюшюп жетгендиле. Алайгъа алгъа келген эмегеннге:
— Ай, сен бизден эсе жигит болуп, отун этип, от этип, кийикле да ёлтюрюп,
эт хазырлап тура кёреме,— деп махтагьандыла.
Къарт эмеген нёгерлерин тынгылы сыйлап, тойдургьандан сора, Ёрюзмекни
юсюнден айтханды:
— Былайда бизни къайсыбыздан да уллу, ариу сёзлю, бек акъыллы биреулен
тюбеп, аламат затла айтханды. Да кёресиз отун да жыйгъанды, от да этгенди,
бу къадар кийикни да манга къоюп, сизни тойдур деп кетгенди. Ай, аны бир
ёкюртюучю тешиклиси барды. Ол аны жангыз бир кере ёкюртген эди да мени
арыгьаным да кетип, тири болдум, кёресиз, къалай болуп къалгьанымы. Энди,
ол айтханнга кёре, сизни хар биригиз бирем-бирем ма былай ары барлыкъсыз.
Тюбегенигиз: «Ох-ох-ох»,— деп къычырса, ол чыгьып, тешиклисин ёкюртюп,
хар бирибиз не къарт болмазча, не кёп жюрюсек да арымазча, не тилегибиз да
болуп барырча, алай этерикди,— деп Ёрюзмекден эшитгенича хапар айтханды.
Бары да былайдагъы къарт эмегенни сёзлерин къабыл кёрюп, кеси да ыразы
болуп, тирилигине да сейир эте, бир жашыракъ эмегенни Ёрюзмекге жибергендиле.
Ол Ёрюзмекге келип, «Ох-ох-ох», — деп къычыргьанды. Ёрюзмек чыгьып, терк
окъуна жерленип тургьан ушкогун аны юсюне жандыргьанды. Жаш эмеген алайда
окъуна сойланнганды. Эмегенле ушкокну тауушун эшитип, элгеннгендиле да арыгьанлары кетгенча кёрюннгенди. Ол себепден, къауум-кьауум барыргьа тилеселе да,
къарт эмеген унамай, аланы бирем-бирем жиберип, бек артда кеси къалгьанды.
Ёрюзмек а келген келгенни уруп ёлтюрюп баргьанды. Аланы бири да артха
къайтмагьанды.
Онбешинчи юч башлы эмеген кеси къалгьанды, ашны къалгъанындан да иги
тоюп, ушкок «ёкюрген» жерге бара тургъанлай, Ёрюзмек аны аллына чыгьып:
— Сен керти да, эмегенлени биз сюйгенча жюрютгенсе, тап ёсдюргенсе, энди
жашларынг да, къарындашларынг да, аланы жашлары да жерлерин тапхандыла.
Сен да жеринги табарыкьса, ийнан. Кёресе, сизни себепли мен кёп къыйналдым
эсе да, сизге къолумдан келгенни аямадым. Энтда да аямазлыгъыма сен да ийнан,
алай а жангыз кесинги жибермейме. Ол нёгерлеринги да сау-саламат кьайтханларын
кёрийик да, сора хазнагьызгьа да къарайым, кёрейим да, сени бла да, ала бла да
саламлашып кетерме, бирге барайыкь,— деп уллу къалаларына жетгенлеринде,
алайда эмегенлени тапмагьандыла. Ёрюзмек сейирсиннген кибик этип:
— Сизни дагъыда бу тийреде, не да арлакълада нёгерлеригиз бармы эдиле?
Сени нёгерлеринг ары кетген болурламы? — деп соргъанды.
— Угьай,— дегенди эмеген,— бу жерлеге жууукъда эмегенле жашамайдыла. Ма
былай ары барып, он кюн бла он кече жюрюсенг башха эмегенлени къалаларына
тюберге боллукьду. Ала, чабыууллукъ этип, къыйнай туруучудула деп, уллу бел гили
99
тулпарладан хапарла эшите тургьанбыз,— деп башлагьанлай, Ёрюзмек анга: «Ол
тулпарладан сен кесинг кёргснинг а болгьанмыды?» — деп соргъанды.
— Хо,— дегенди юч башлы эмеген,— кёплерин кёргенме, сермешген да эггенмс,
кёбюсюнде ала хорлап келгендиле. Ма, мени, кесим кибик бары да менден тамата
болуп, онтогьуз къарындашым бар эди. Бизни тукъумубузну нартла юзерге жетишдиргендиле. Кертисин айтсам, мен билип, тулпарла бла бизни тюбешгенибиздсн
сора биз хорлап къутулгъан заманыбыз болмагьанды. Ахырында уа .биз бир жерде
юч къарындаш къалгъан эдик да, санлап бир кере уугьа чыгьып, кийик ёлтюрсек
да, аны этин тансыкъгъа ашап, бир заманыбызда уа адам эти бла кечиннгенбиз.
Энди уа, кёресе, къуру онбешибиз къалгьанды. Къалгъанларыбыз ма нартла бла
сермешгенде къырылгьандыла,— деп, хапар айтды. Сора: «Ёкюртчю, бир кёрейим,
къалай ёкюреди тешиклиш»,— деп тилегенди.
Ёрюзмек артхаракъ секирип:
— Боллукъду энди юргенинг, сиз тукъумдан артха къалгъан сен болгьанынгы
билдим, бирсилеригиз да къалайда болгъанларын табарма, энди хазналарыгьызны
да кёрдюм,— деп, ушкогун аны юсюне айландыргъанында, къарт эмеген къоркъуп,
титиреп, къалтырап, терлегени терен кёл болгьан эди. Ала алай эте тургьанлай,
Рачикъау бла Сибилчи Ёрюзмекни излей алайчыкъгьа келгендиле.
Ерюзмек, болумну былагъа айтып, тюшюндюрюп, ол къарт эмегенни да
алайда уруп, болгьан хазналарын да атларына жюклеп, элтип нартлагьа юлешгендиле. Кёп турмай, ала ол къарт эмеген айтхан жерни излерге жортууулгъа
чыгьып кетгендиле, дсп хапарда айтылгьаны алайды.
21. НАРТЛА ЭМЕГЕНЛЕНИ КЪЫРАДЫЛА
Нартла, жорта, Кёсе таугьа жетдиле,
Тёбелеча, эмегенле кёрдюле.
Нарт батырла садакълагьа болдула,
Садакъларын алагьа терк бурдула.
5 Нарт батырла тёгерекни алдыла,
Эмегенле къаяланы ойдула.
Гыйыланы алып атдыла,
Нарт батырла къауум-къауум чапдыла.
Эмегенле, ачыуланып, къая ташла къапдыла,
10 Кёсе таудан къула тюзге къачдыла.
Деу Ёрюзмек къычыргьанды, хахайлап:
— Эмегенни тауусугьуз! — деп, туайлап.
Нарт Ерюзмек сырпынын булгъай эди,
Аууз жели булутланы чача эди.
15 Сырпыны да элияча чакъгьанды,
Эмегенни бир ургъанлай жыкъгъанды.
Сырпыны да къулач-къулач созулгъанды,
Керек болса, ол ызына жыйылгьанды.
Алф Ёрюзмек токъсан кюнню урушханды,
20 Тейри, бары къалмай анга болушханды.
Эмегенни къоймай, артын этгенди.
Нарт элине сора тынчлыкъ келгенди.
100
22. ЁРЮЗМЕК БЛА НОГЪАЙЧЫКЪ
Ногъайчыкъ Ёрюзмекге баргьанды,
— Эй, юйде ким барды? — деп соргъанды.
Ёрюзмекни жашы эшикге чыкъгьанды.
— Къонакъ аламысыз? — деди Ногъайчыкъ.
5 — Айхай, алабыз, тюш атынгдан! — деди жашчыкъ,
Эй, жууукъ бол, къонакъ! — деп айтханды.
— Да, мен сизге жыл къонакъгъа келгенме,
Журтугъузгьа хурметими береме.
Хар кюн сайын бир ирик ашарыкъма,
10 Атым кюнден бир гебенни бошарыкъды.
Ж аш, къайтып, юйлерине киргенди,
Ногьайчыкъны хапарын билдиргенди.
Нарт Ёрюзмек къонакъны аллына чыкъды,
— Кел, жууукъ бол! — деп, къонакъгьа къууанды.
15 Ногьайчыкъны ол юйнюне чакъырды,
Сауутларын илкичге такъдырды.
«Айтханыча ашармы»,— дсп сынады,
Ирикни биширип аллына. салды.
Атына да гебен биченни берди,
20 — Ашаялырламы, кёрейим,— деди.
Сау ирикни Ногьайчыкь ашагьанды,
Алашасы гебенни бошагьанды.
Ол багъыуда бир жылны сакълагьанды,
Бир кюн Ёрюзмек къонагьына баргьанды.
25 — Къалайса, эригемисе? — деп соргъанды.
— Сен аман эрик суула ичгин! — дейди къонакъ.
— Ай таланнган! Ачмы болгъанса, къонакъ?
Не къозудунг, не болгъанды да санга?
Не айыбынг барды къонакъбайынга?
30 — Мен ашарыкъ излей келмегенме,
Не да кийим тилей да келмегенме.
Нарт батырса деп, андан келгенме санга.
Сени бла сюйгенме айланыргъа.
Алай эсе, айхай, къонагъым, кёзюм,
35 Айланырбыз, болмаз ол затха сёзюм.
Эки батыр жортууулгьа чыкъдыла,
Муратха терк жетерге ашыкъдыла.
Узакъ, къыйын эди аланы жоллары,
Батырланы темир юзгсн къоллары.
40 Ат тылпыулары туман бола эди,
Туякълары жерни сыдыра эди.
Эки батыр жорта, чаба кетдиле,
Ат солутур бир къонушха жетдиле.
Нарт Ёрюзмек айтды: «Энди тюшейик,
45 Къапхынланы бу жерледен сюрейик».
Унамады Ногъайчыкъ: «Угьай,— деди,—
Къатынладан потдю урлагьанча»,— деди.
Ёрюзмек Ногъайчыкъгьа былай айтды:
— Шагъырей жерлени тауусдум энди!
50 Ногъайчыкъ Ёрюзмекге жууап берди:
— Алай эсе, ызымдан келчи! — деди,
Алып барып, жылкъы къошха тиреди.
Тёгереги темир буруу этилип,
Ачылмазча, эшиги къаты бегитилип.
55 Сора ала къапхын оноу этдиле.
Ёрюзмекге Ногъайчыкъ былай деди:
— Мында барды юч къарындаш эмеген,
Барды алада къуш жетер бир ажир.
Эмегенлени бирин сен ёлтюрсенг,
60 Экинчисин ол ажир алып жетер.
Аны да ёлтюрсенг, ючюнчюсюн алып жетер.
Ючюнчюсюн да ёлтюрсенг, ол ажир,
Кишнеп келир да, жылкъыгъа къошулур.
Ёрюзмекге къарап, Ногъайчыкъ айтды:
65 — Темир бурууну эшигин ач кери!
Кёп сыгъынды Ёрюзмек, ачалмады.
Ногъайчыкъ табаны бла эшикни урду,
Эшикни къылычы чыртлады да кетди.
Ногъайчыкъ жылкъыны къатына жетди.
70 — Энди, Ёрюзмек, сюйсенг жылкъыны къыста,
Сюйсенг а эшикден жолгъа айландыр.
Нарт Ёрюзмек эшикни сакълап турду,
Ногъайчыкъ жылкъыланы къууду.
Ала жылкъыны жолгъа терк салдыла.
75 Ызларындан жауун, жел жетгенди.
— Аха,— деди,— душман жетип келеди!
Энди, Ёрюзмек, ызыбыздан жау жетер.
Мени къанжыгьамда кебинлик барды.
Ёлсем, мени ол кебиннге салырса.
80 Атыма байлап, къыстап кьоярса.
Алай эталмаеанг, жерге салырса.
Бу ургьан жел — душманны ат тылпыууду,
Ж аууну уа — бурун тешик шытысыды.
Юсюндеги болур биркёз эмеген.
85 Алай аны ёлтюрсенг, ажир кетер,
Дагьыда ол бирин алыр да жетер,
Алай этгенлей турур ол тохтамай.
Ёрюзмекни жауну сакъларгьа къойду,
Кеси уа жылкъыны аяусуз къууду.
90 Алай Ёрюзмек а тенг болалмады,
Ажирни жел и не чыдаялмады:
Аллай ахырзаман уллу жел жетди,
Ёрюзмекни учуруп жылкъыгьа элтди.
Ногьайчыкъ айтды: «Аха, Ёрюзмек, нек келдинг?»
95 — Да, тейри, жели бла сюргенде ажир,
Аякъларым бир да туталмадыла жер.
— Алай эсе, осуятымы унутма!
Сен жылкъыны сюр, мен а жауну сакъларма,—
Деп Ногьайчыкъ келген жауну сакълады.
100 Эмегенни жангыз кёзюнден урду.
Ажир, къутулуп, ызына терк кетгенди,
Экинчи эмегенни да алып жетгенди.
Эр Ногьайчыкъ аны да ёлтюргенди.
Ажир ючюнчю кере да келгенди,
105 Кичи эмегенни да келтиргенди.
Туякьлары жерни къыртыши бла сыдырып,
Шытылары сакъ жауунла жаудуруп,
Тылпыуу бла тереклени аудуруп,
Ногьайчыкъгьа жетди эмеген, къутуруп.
110 Деменгили сермешиуге кирдиле,
Эки батыр бир бирге бой бермелле.
Кюкюретип сауут-саба тартдыла,
Садакьланы бир бирине атдыла.
Эмегенни садакъ кирди кёзюне,
115 Ногьайчыкьны чанчылды киндигине.
Деу эмеген аууп тюшдю дыркъыгьа,
Ажир, кишнеп, чабып келди жылкъыгьа.
Ногъайчыкъ да тартып алды башлыгъын,
Окъну алып, къаты байлады къарнын.
120 Ерюзмекге ёлмей-къалмайын келди,
Жетер-жетмез мычымагъанлай ёлдю.
Айтхан осуятын Ёрюзмек этди:
Кебин салып, атха байлап жиберди.
Андан нарт Ёрюзмек тебиреди,
125 Жылкъыны да сюрюп, юйюне кетди.
— Ол Ногъайчыкъ ким болур эди,— деди.—
Аны бир билмей къоймам,— деп, жол алды,
Кёп заманны айланды, узакъ барды.
Бир кюн бир эски юйге кирди,
130 Жаппа-жангыз бир къарт къатынны кёрдю.
— Кюнюнг ахшы болсун,— деп саламлашды,—
Кимсе сен, жангыз нексе? — деп сурады.
Къатын айтды: «Юч уланым бар элле,
Эмегенле суу, жашау бермей элле.
135 Ж ашла ала бла кюреше элле.
Аланы бир ажирлери болгъанды,
Аны аягъын жер да тутмагьанды.
Жашла эмегенле бла кюрешгендиле,
Ишексиз, эмегенле ёлтюргендиле.
140 Эки абадан хапарсызлай ёлгенди,
Кичилери уа сал болуп келгенди.
Батыр Ерюзмекни излей кетген эди,
Андан бир болушлукъ умут этген эди».
— Анам, менме ол Ёрюзмек дегенинг.
145 — Излегеними тапдым, кесинг келдинг!
Тарыкъгъанды къарт къатын, къучакълагъанды,
Жылагъанды, сытылгъанды, ийнакълагьанды.
Ёрюзмекни кёргенде, жарыгъанды,
Балалары келген кибик, болгъанды.
150 Нарт Ёрюзмек анга ашау бергенди,
Сора къайтып юйюне келгенди.
23. САТАНАЙ ТЕМ ИР-КЪАПУНУ
АСКЕРИН ХОРЛАЙДЫ
Сатанай нарт Ёрюзмекни къатыныды. Кеси — ариуланы ариуу, акъыллыланы
акьыллысы, жигерлени жигери, усталаны устасы болгъанды. Аны ёсдюрген, нарт
эллени баш къуртхасы, Тохана деген къатын болгъанды.
104
Сатанайгъа деричи нарт эллени тиширыулары тигиу-бичиу эте билмегсндилс.
Андан сора да, нарт эллери этни ачыкъ отха салып, шишлик этип ашагьандыла.
Аны орунуна Сатанай къазан этип, сууда къайнатып ашатыргьа юйритгснди.
Мирзеуню тёгерск бюртюклей ашагьандын башха затны билмсген нартлагьа,
къол тирмен бла ун этип, нарт бюртюкден гыржын биширип ашаргьа жарарыгьын
кёрпозтгенди.
Сатанай хар кюн сайын, элге чыгьып, бир жангы зат юйретмей къоймагъанды.
Кюнлени биринде, Сатанай чепкен сокъгьан тауат, урчукъ, жыя, таракъ этип,
нартланы тиширыуларына кёрпозтгенди.
Обур Сатанай жер юсюнде чыкъгьан кырдыкланы, хансланы, терсклени тиллерин билгенди. Аны себепли, ауругьан нартлагьа кырдыкладан дарманла этип
болгъанды. Сатанай, адам улу ашаса, ёлмезча, аллай кырдык тапханды, алай
аны кеси да ашамагьанды, башха адамгъа да ашатмагьанды деп, айтадыла.
Бир жол кечени ушхууур заманында нарт элине ачы къуугъун келгенди.
Сатанай аны билгенди. Болса да киши келип: «Иш былайды, не этебиз?»— деп
сормагьанды.
Сатанай, нарт аскерни азыгъы болса да, къылычлары, садакълары аз болгъанын
билгенди. Кийимлери андан да осал болгьанын сезгенди.
Ёрюзмек келип бир зат айтмагьанына бютюн да ачыуу чыгьып, темирлени
бузча, жауча эритген Дебет устагьа чабып, минг къылыч, минг садакъ, жыйырма
минг садакъ окъ, бир кече бла кюннге битдирирге сапариш этгенди. «Садакъ
окъланы уу бла къатдыр»,— дегенди. Дебет: «Мен уу не зат болгъанын билмейме»,—
дегенди. Сатанай: «Алай болса, мен кесим уу табарма, мен ууну келтиргинчи,
ишлегенлеринги къатдырмай тур»,— деп къула тюзге ашыгьышлы кетгенди.
Ол къула тюзде дарман, уу чапыракъла жыйып, аланы сууларын алгъанды.
Андан сора да, тенгиз жагъада къамишли кёллеге барып, уу жилянланы
тутханды. Аланы, боюнларындан буууп, ууларын жыйгъанды. Къысха алып
келип, Дебет темир устагьа бергенди.
Дебет ишлеген окъларыны, къылычларыны ауузларына ол ууладан сюртюп
къатдыргъанды. Ол окъладан, къылычладан не аз да жара тюшген зат, кёбюп,
кёгерип, кьаралып ёлюрча этгенди. Сатанай берген сапаришлени Дебет кече
бла кюннге хазырлагьанды.
Сатанай, аланы хазырлатып, кеси аскерге кийимле этерге олтургьанды. Кече
бла кюннге бир тюмен аскерге кийим тикгенди. Аланы элтип, Ёрюзмекни
аскерлерине бергенди.
Сора Ёрюзмекни излерге къара кюбюрден обур, къуртха Тохана аналыгьындан
къалгъан жекни алгъанды. Аны жерге салып къарагъанды. Кюнчыгъыш жанында
Темир-Къапуну аскерлери жолгъа чыгьа тургъанларын кёргенди. Андан жекни
тюзлеге айландырып къарагъанды, Ёрюзмекни кёрмегенди. Дагьыда таулагьа
айландырып, къарай кетип, бир дорбунда ауруп, амалсыз болуп тургъанын
кёрюп, тамата жашын жибергенди. Абадан жашы желкъанат ат бла атасын алып
жетгенди. Сатанай дарман чапыракъладан дарманла этип: «Мен келгинчи, юйден
чыкъма, мен аскерни кесим алып чыгъайым»,— деп, Ёрюзмекни кийимлерин
кийгенди, атына миннгенди, сауутун-сабасын такъгъанды, кесин Ерюзмекге ушатып, быргъы бла къычырып, аскерлерин жыйгъанды. Сора аскерлеге айтханды:
«Нарт батырла! Бизге кюнчыгъыш жанындан Темир Къапуну аскери келеди.
Сиз керти нарт улулары болсагъыз, аланы нарт элине иймезсиз!»— деп, душманны
аллына атланнганды.
Аскерлери бла бара барып, Хазна суууна жетгенди. Алайда аскерлерин тохтатып солутханды. Сора, дагьыда, аскерлени алып, Аргъын сууну жагьасында
чек салып тохтагьанды.
Танг атып, кюн тиерни аллы бла, Темир-Къапуну эмеген аскерлери кёрюндюле, ала онушар къулач узунлукълары болгьан узун къурукъланы бирер жанларын жарып, сыйыртхычла этип, алагьа жютю ташланы къапдырып, сыртларында да бирер тууар тулукъ жюклери, ичлери да ташдан толуп, аман ийис
этип, бирер кёзлерин жандыргьанлай келе эдиле.
105
Къарап, нарт аскерни кёргенлей, узакъдан къурукъ сыйыртхычлары бла таш
жауунну нарт аскерлени юсюне жаудуруп, къырып башлагьандыла. Нарт аскерле,
садакъла бла не къадар атып кюрешселе да, ала болгьан жерге жетдиралмай,
амалсыз болгьандыла. Сора Сатанай: «Хазна сууну жагьасына жыйылыгьыз, бир
тогьай аскер мени бла къалыгьыз, къалгьаныгьыз кетигиз»,— деп буюргьанды.
Аскерле алай этгендиле. Сатанай, кеси бла къалгьан нартла бла бир агьач
къолгьа кирип, жюз къазанны асдыргьанды. Къазанлада этле, ашла да биширтип,
ашлагьа уулу тамырланы салдыртханды.
Уруш кибик эте, эмеген аскерни алдай, ала уа алайгъа жетгенлей, бир