Малкъар Халкъ Жомакъла - 20

– Эшикге чыгъамыса? – деп соргьанды.
– Да, кѐбюсюнде айланыуум эшикдеди.
– Мен айтханны ангылаймыса, эшикге кеси керегинге чыгъамыса?
– Да, мен жарлы адамма, хар заманда кереклиме кесим жюрюйме.
– Ай юйюнге, мен айтханны ангыламаймыса, ичинги тазаларгъа эшикге
тюз жюрюймюсе?
– Мен а тюз жюрюйме, алай ичим тюз жюрюмейди.
– Аха, ичингден жукъ чыкъмаймыды?
326
– Бир чыгъады, бир а чыкъмайды.
– Ыхы, сени ичинг къатханды. Ма бу дарманны ал! Багъасы жарым сом.
Шай къашыкъ бла кюнде юч кере ич, – деп, жиберди.
Киши дарманны ичип, сау болгъанды. Ызы бла:
– Мен доктор-билгич болмай амалым жокъду! – деп, аптекадан ич
ѐтдюрген дарманла алып келгенди.
Юйюнде тапкала жарашдыргъанды. Дарманланы тапкалагъа салгъанды.
Эшигини башына «Доктор» деп жазып, кеси да акъ халат кийип тохтайды.
Кечеле, кюнле озгъандыла. Ол шахарда бир адамны аты урланнганды. Ол
адам, айлана келип, бу жангы «докторну» юйюне тюртюлгенди. Къараса, эшик
башында «Билгич доктор» деп жазыуну окъуду.
Уллу хурмет бла юйге кирип, салам берди.
Доктор, саламын алып:
– Не керекди? – деп соргъанды.
– Мени бир жангыз атым бар эди да, бюгече урланып чыкъгъанды, энди
сен билгичли докторса, сенден болушлукъ излеп келгенме.
Ол:
– Кюнден шай къашыкъ бла юч кере ич. Дарманны багъасы жарым сом, –
деп, дарманла берип жибергенди.
Киши дарманны алып, юйюне келгенди, сагъыш этгенди. «Мени атым
урланнганды, дарман аны несине жарарыкъды?» – деп, кѐп ойлашханды.
Болсада, дарманны кюнден юч кере ичип тебирегенди.
Кишиге ич ѐтюу къаныкъгъанды. Тынгысыз болуи, атын излей, шахарны
къыйырына чыкъгъанды. Алай, ичи ѐтюи, дыгаласха къалгъанда, адамла
кѐрмезча, шахарны къыйырында агъачха кирии, чѐкгенди. Алайда чѐгюп
тургъанлай, агъачны ичинде ат кишнеген таууш эшитгенди. Секирип туруп
барса, аты агъачны ичинде тагъылып тургъанын кѐргенди.
«Аха, бу уа керти да билгич доктор кѐреме!» – деп, атын алып, юйюне
келди.
Атын тапхандан сора, докторну махтап, халкъгъа хапарны жайды.
327
Ол шахарда бир инаралны къызыны ичи къатып, ауруп болгъанды.
Инарал, аны эшитип, къызын кеси докторгъа алып келеди.
Керти да докторлача, ол къызны ауруууна тинтип, къагъып къарагъанды.
Билмегенди, билмейме дерге уа къайдан унайды. Жангыз ич ѐтдюрген дарманы
болгъанды. Ол дармандан иче тур деп, шай къашыкъ бла мардалап бергенди.
Инарал (хан) дарманланы багъасын тѐлеп, къызын да алып, юйюне
къайтды.
Докторну къатыны, хар заманда дыгаласха къалып:
– Эй киши! Сени окъууунг, билиминг жокъ, сен къайдан доктор
боллукъса?! Башыбызгъа бир къан жаудураса, багъа билмей, бирлени
ѐлтюрюрсе да, палахха къалырбыз, бу ишинги къой! – деп кюрешгенди.
Къатынына тынгыламай, докторлукъну бардыра болгъанды.
Ханны къызы игиден-иги бола, аягъы юсюне сюелгенди. Аны дарманлары
жарадыла деп ийнаннганды.
«Насып алгъа урса, – эгиз-эгиз» дегенча, докторну даражасы энтта да ѐрге
кѐтюрюлдю.
Инарал да тамаша «докторну» махтап, хапарын чыгъарды. Кѐп алтын
берди.
Ол энди уллу ѐхтемге кетди. Бай болду. Жахиллигин, жарлылыгъын
унутду. Къатыны уа хар заманда, чыгъанагъа олтургъанча, дыгаласлы,
тынгысыз, къоркъууда болуп турады.
– Эй киши! Энди бу ишни къой! Бир тасханг чыгъар. Бу жерден кетейик, –
деп кюрешгенди.
Болсада, белгили доктор къатыныны
ушагъына къулакъ салмагъанды.
– Мен уллу, айтхылылыкъ доктор болмай амалым жокъду, – деп, аптекасын
ич ѐтдюрген дарманладан толтуруп, хар келгеннге аланы берип болгъанды.
2.
Ол жашагъан уллу шахарда бир бай саудюгерчини хазнасы тоналгъанды.
Ол, газетледе окъуп, билгич докторну хапарын эсинде тутханды.
328
Саудюгерчи, файтонуна минип, билгич докторгъа келди. Хазнасы
тоналгъанын айтып:
– Бир мадар эт, тапсанг, уллу алтын саугъа этерме, – деп сѐз бергенди.
Доктор кѐп сагъыш этгенди, хазнаны табып, кѐп алтын саугъа алыргъа.
Жууап табалмагьанды. Ахырында:
– Сабыр бол, бир эки-юч кюнню тѐгерекге, дуниягъа бир къарайым, –
дегенди.
Саудюгерчи къайтып кетди. Доктор энди уллу къайгъыгъа къалып,
къатынына хапарны болумун айтады.
– Къой дедим, къой дедим, – болмады. Санга быллай къара кюн келлик эди.
Тауукъ къазгъа эришгенлей, кесинги усталагъа тенг этип, башыбызгъа къара
палахны саласа! – деп тырман этди.
Къатынына жол азыкъ этдирип, ол узакъ жолгъа атланды. Айлана-айлана
барып, бир уллу шахарны къыйырында къазакъ чыгьып жашагьан бир юйге
къонакъгъа тюшеди.
3.
Ол юйде юйдегилери бла жашап тургъан юч киши бар эди. Ала
ѐмюрлеринде къуру уручулукъ бла жашагъан адамла болгъандыла. Ала
къонакъгъа хапар, таурух соруп, не айланаса, не жюрюйсе деп, ушакъ
башлагъандыла.
– Да мен билгичме эмда уста докторма, дуниягъа, халкъгъа къарай
айланама, – деп жууап бергенди.
Къонакъбайлагъа дыгалас кирди, къуш-муш болдула. «Энди бу бизни
урлагъанларыбызны билип, ачыкъларгъа келгенди. Не этейик?» – деп, оноугьа
кирдиле.
Бирлери:
– Ёлтюрейик, – деди.
Бирлери:
– Огъай, ол билгичди, ѐлтюребиз десенг да билликди, андан эсе, бу жерден
къачайыкъ, – деди.
329
Ючюнчюсю айтханды:
– Огъай, ахшы сыйлайыкъ да, билмесе насыбыбыз, алай билсе уа, хазна
берирбиз да, къутулурбуз, – деди.
Аланы къуш-муш дыгаласларындан «билгични» аз да хапары жокъду.
Къачан ашарыкь келтиредиле деп, отоуда сакълайды.
Уручу къонакъбайла тюрлю-тюрлю ашла этип, бирлери биринчи тепси
аякъны алып киргенде, «билгич», хантха къууанып:
– Аха, Аллахха шукур, биринчи келди, – деди.
Аш алып келген, ызына къайтып, мудах болуп айтады:
– Оллахи, урлагъаныбызны билипди. «Аллахха шукур, биринчи келди», –
деп, сездирди.
– Энди мен да бир барайым, – деп, экинчиси да, аш алып, киргенди.
Биягъы, анга да къууанып:
– Аллахха шукур, экинчи да келди.
Экинчи, ызына айланып, тенглерине билдиреди:
– Оллаха, мени да билгенди. «Аллахха шукур, экинчи да келди», – деп
тохтады, – деди.
Ажымсыз болур ючюн, ючюнчю да бир аш табакъ алып киргенди.
– Эй, Аллахха шукур болсун, энди ючюнчю да келди, – деп, татлы аш
табакълагъа къууаннганды.
Ол да, къайтып, нѐгерлерине киргенди да:
– Сизни билгенча, мени да билди, – деп хапарлагъанды.
Уручулагъа тынгысызлыкъ жетди. «Энди бу палахдан къалай
къутулайыкъ, биз саудюгерчини хазнасын тонагъаныбызны бу билип келгенди.
Айтмаса да, биз кесибиз ангыларча сездиргенди. Биз муну харакет бла кѐлюн
алайыкъ. Бизни айтмазча этейик», — деп оноулашдыла.
Доктор ахшы тоюп, аладан хапары болмай, къачан тѐшек салып
тынчайтадыла деп, сакълайды.
4.
330
Уручуланы таматалары Леуан болгъанды. Ол, къууса, кесинден адам
къутулмагъан, къачса, киши къуууп жеталмагъан жюйрюк эди.
Ортанчылары Луккур болгъанды. Ол аллай къарыулу болгъанды,
ачыуланып сермесе, аны къолундан жаны саулай киши къутулмагъанды.
Тырнакълары бла темир къадауланы кесип болгъанды,
Кичилери Лушкар эди. Ол окъдан кѐз жуммагъан батырладан эди. Леуан
жюйрюклюгю бла жеталмагъанны, Луккур къарыуу бла бюклеялмагъанны
Лушкар кесини озгъур батырлыгъы бла этип болгъанды. Болсада, ала амалгъа,
хыйлагъа уста болалмагъандыла.
Доктор а гитче, чыркъым кѐсе кишичик эди. Окъуудан, билимден
аппа-ариу эди. Алай а, жахил хыйлагъа къулакъгъа кириучюча болгъанды.
Аны сыфаты, кѐселиги уручуланы кѐзлерин байлап, аякъларын да
кишенлегенди.
Уручула ючюсю да бирден докторгъа кирип келдиле.
Сен айт, мен
болдула. Болсада Леуан сѐзню башлайды:
– Бизни сыйлы къонагъыбыз, билгич-доктор! Сен бизни не затыбызны да
билгенсе, билгенинги биз да билдик. Биз саудюгерчи ханны хазнасын
тонагъанбыз. Сен, аны билип, бизге келгенсе. Энди бизни урлагъаныбызны
айтма, башыбызны жул, биз сени хазна бла ыразы этербиз, – деди.
Къалгъан эки нѐгери да аны сѐзюн бегитдиле.
«Жауун жауса кѐлге жауар» дегенча, биягъыны насыбы аллына келди.
Билмегенин а къайдан билдирсин, алай кесин билгич этип кѐргюзтеди.
– Мен сизни урлагъаныгъызны эрттеден билипме. Хан – саудюгерчи,
хазнасын излей, аскер бла чыгъарыкъды. Мен а сизге бир къыйынлыкъ
жетдирмесин деп, аны ючюн келгенме. Мен кесим да билеме, алай сиз кесигиз
хазнаны къайда букътуруп тургъаныгъызны манга кѐргюзтюгюз, мен сизге
киши ишекли болмазча эталырма, – деп, сѐз берди.
Уручула анга кѐп алтын саугъа берип, хазнаны букъдургъан жерлерин да
кѐргюзтюп, юйюне ашырадыла.
331
Доктор, хазнаны тапханда, уллу ѐхтем болуп, саудюгерчи ханнга билдирди.
Саудюгерчи, файтон бла жетип:
– Не хапар, билгич доктор? – деп сорду.
– Хапар сени насыбынгды. Кѐп узакъ жерлеге жетдим, сени уллу
насыбынг, мени да билгичлигим хазнаны болгъан жерин тапдыла.
Биргебизге отуз атлы аскер, комиссиягъа да юч адам аласа, сен да, мен да
хазнагъа барабыз, – деди.
Саудюгерчи хан аскерни, комиссияны да алып, хазна басдырылып тургъан
жерге бардыла. Ачып, хазнаны чыгъардыла. Келтирип, амбарларына салдыла.
Саудюгерчи хан докторгъа ѐмюрюне болур чакълы алтын берди. Тамаша
билимин тѐгерекге жайды.
Алай, аны къатыны Гурушханны алтын да, кюмюш да къууандырмайдыла.
Ол хар заманда тынгысыз, шинжиге чѐкгенча, дыгаласда жашайды.
– Эй киши! Сен кесинги билгич доктор этгенликге, сен узакъ бармайса.
Кѐпдю энди. Бир чийинг чыгъар, халкъ бедишлиги болурбуз. Бу шахардан
кетейик, не этсенг да, бизни танымагъан жерде этерсе, – деп тиледи.
– Къой къатын, къой! Менден къалгъанла бары да билипми этедиле?
Дунияда бир кере жашарыкъбыз. Саудюгерчи хан алдамаймы ашайды? Аны
харам мюлкюн сенми аяйса, жазыудан озмабыз, къоркъма, – деп къойду.
5.
Билгични хапары эрттеден окъуна почтагъа белгили эди. Патчах энди аны
кесине чакъырып, сарайында ариу къарайды. Хурметлейди. Кюнлени бир
кюнюнде уа патчах, аны керти да билир ючюн, усталыгъын сынайды:
Кесини ѐзюрлерин да, докторну да биргесине алып, уллу аскер бла уугъа
жайлай чыкъгъанды.
Патчах, кишиге да кѐргюзтмей, бир сенгирчгени (каска) къолуна къысып,
докторну чакъырады.
– Сен керти да алай билгичли эсенг, мени къол ууучумда не барды, билчи?
– деп сорду.
Баш къоркъууун этип:
332
– Ай къыйынлы сен а, бир къутулдунг, эки къутулдунг, ючюнчюде уа не
аман тутулдунг! – деп жууап бергенди.
– Ай, машалла, сен керти да билгич кѐреме! Бир кере секирди –
туталмадым, экинчи секирди – къутулду, ючюнчю сермегенимде, тутдум, – деп,
керти да билгеннге санап, махтау берди.
Ол кюнден сора айтхылы билгич, патчахны билгичи болуп, къыралдан
кесине ашау алып, патчахны сарайында кесини къатыны бла ѐмюрлюк жашау
этип къалды.
ЖАРЛЫ БЛА ЖИЛЯН
Эртте-эртте, бурун заманда бир патчах болгъанды. Ол бир кече тюшюнде
кесини халкъын бир да къалмай тюлкюле болут кѐргенди. Окъуулу
адамларын чакъырыт, кесини тюшюн айтханды.
– Мен бу тюшге сейир-тамаша болама, сиз муну жоралагьыз! Не аманнга
жораласагъыз да, къоркъуп къоймай, ачыкъ айтыгъыз. Мен да аны
жоралагъаннга бир минг алтын берирме, – дегенди.
Окъуулула не кюрешселе да бир да жоралаялмагьандыла. Ол заманда
патчах битеу къыралгъа кѐрген тюшюн айтып, жоралагъаннга минг алтын
берлигин да хапар этгенди. Халкъ да бек уллу шургу болгъанды.
Ол кезиуде патчах тургъан шахардан узакъ болмай, бир элчикде бир жарлы
киши жашай болгъанды. Ол кеси ѐмюрюнде ашдан къарны тоярча хант
тапмагъанды, не юсюне иги быстыр киймегенди. Ол, ныгъышда ханны тюш
кѐрген хапарын, аны жоралагъаннга минг алтын берлигин эшитип, ол ахчаны
алыргъа асыры кѐз ауана этгенден, кече кѐзюне жукъу кирмей чыкъгъанды.
Бир кюн а: «Маржама, мен да кѐлюме келгенни айтмай къойсам. Ким
биледи, мен айтханны къабыл этип, ахчаны манга берир эсе уа», – деп,
тебирегенди. Ол, барлыкъ жолун тенг этип, шауданны къатында солургъа
тохтагъанды. Эски къалпагъын эки бюклеп, чолпу кибик этип, шаудандан ичип,
къолун, бетин да жуууп, ол суу салкъынында чѐкгенди. «Арабин, ол тюшню
333
къалай жоралайым?» – деп тургъанлай, къайдан эсе да бир къызыл жилян
сюркеле келип, ол суудан да ичип, мынга айланып:
– Нек мудахса? Не сагъыш этесе? Къайры бараса? – деп, ариу адам тил бла
сѐлешгенди.
Киши, бир затын да жашырмай, хапарын жиляннга айтады. Ол заманда
жилян:
– Сени насыбынг тутду, манга жолукъдунг. Мен ол тюшню жоралайым,
алай ол минг алтынны экибиз да теппе-тенг этербиз, беш жюзю сени, беш
жюзю мени болур. Сен мен айтханча этерге ыразы эсенг,
мени алдамазгъа сѐз бер!
айтайым. Алай
Артха келе туруп, мени бу шауданны
къатында табарса. Къарап кѐрмесенг, юч кере сызгъыр! Мен санга чыгъарма,
– дегенди.
Ол жарлы да жилян айтханча этерге боюн салгъанда, жилян:
– Сен кесинг патчахны къатына бар да, экигизден башха адам болмай,
жангыз кесине тюшюн айтдыр да, сора сен айт: «Халкъынг бусагъатда сени
сюймей, хыйла, фитна бла сени орунунга башха патчах салыргъа умут этеди.
Аны себепли, хар жюз юйге бир къуллукъчу сал да, ала халкъны, хыйлаларын
ачып, тыярла», – деп айт, – дегенди.
Жарлы киши да тюз ол къызыл жилян юйретгенча айтханда, патчах муну
жоралагъанын къабыл этип, минг алтын да берип жибергенди. Алай, энди ол
жарлы киши, ахчаны жартысын жиляннга берирге кѐзю къыймайын, башха жол
бла кетип, иги жашап башлагъанды. Жилян а бош сакълап къалгъанды.
Бир бѐлек замандан сорамы, жылдан сорамы, биягъы патчах тюшюнде
кесини халкъын къалмай бѐрюле болуп кѐргенди. Биягъы тюш
жоралаучуланы, къуртхаланы жыйып соргъанды, билген адам чыкъмагъанды.
Энтда халкъгъа хапар этип:
– Бу тюшню ким жораласа, анга эки минг алтын берирме, – дегенди.
Биягъы киши, энди жарлылыгъы бираз жамалгъанды, болсада, умут этип,
биягъы жолну бара, ол шауданнга келип олтургъанды. Сызгъырыргъа жиляндан
уялады. Озгъан жол жилянны юлюшюн бермегенди, жилянсыз а кеси тюшню
334
жоралай билмейди. Бу да алай тургьанлай, биягъы жилян чыгъып, суудан да
ичип:
– Нек мудахса? Къайры бараса? – деп соргъанды.
Бу патчахны экинчи тюшюн да, эки минг алтын берирге дегенин да айтды.
Не киши, не жилян ол алгъын жол юлюшюн келтирмегенини юсюнден зат
сагъынмагъандыла.
Къызыл жилян:
– Бар да патчахны кесине тюшюн айтдыр. Ызы бла уа: «Алгъын жол
сени хыйла бла чыгъарыргъа умут этгенлеринде, билип хорлагъанса. Энди уа
сени зор, кюч бла чыгъарыргъа умут этедиле. Сен а энди хар он юйге бир
адамынгы сал, къоранчларын халкъдан ал! Ала сени сакъларла», – деп айт, –
деди.
Ол киши да барып, жилян айтханлай этип, эки минг алтынны да алып,
жилянны юлюшюн да келтирмей, башха жол бла юйюне кетип къалгъанды.
Биягъы патчах ючюнчю да бир да къалмай халкъы къойла болуп, кесин да
аланы сюрюучюсю болуп кѐргенди. Ол тюшню жоралагъаннга уа юч минг
алтын берирге айтханды. Болсада киши жоралаялмагъанды.
Ол алгъын жоралагъан жарлы кишини чакъыргъанды.
Бу да, жиляннга
барыргъа уяла, билмесе да, патчах ѐлтюрюр деп къоркъа, амалсыздан биягъы
шауданнга келгенди. Жилян, аны кѐргенде, алдагъаны ючюн да жукъ айтмай,
былай юйрегенди:
– «Энди халкъынг санга боюн салып, аман ниетлери эслеринден
кетгенди. Энди сен да, керексиз къоранч этмей, ол салгъан
къуллукъчуларынгы чакъыр да, башларына эркин эт, кесинг да халкъгъа иги
бол, артыкълыкъ этме», – де.
Киши юч минг алтьшны алып, барысын да жиляннга береди, терслигин да
айтады. Алай жилян аны алмайды, кишиге уа:
– Сен терс тюйюлсе, терс сен къайдан болгъун, заман алай болгъанды.
Патчахлыкъ аман болгъандан, халкъ тюлкюле, бѐрюле, къойла болуп
айланнганда, сен да аладан бирисе да, алагъа ушаш болмай амалынг жокъ эди.
335
Алай манга уа ахча кереги да жокъду. Мен сени сынаргъа деп айтхан эдим,
жолунг мамукъдан, жашауунг зауукъдан, – деп, ашырды.
ЫШАННГЫСЫЗ ЮЧ НЁГЕР
Айыу, тюлкю, бѐрю бирге жашаргъа деп шуѐх болдула. Бир бѐлек заманны
бирге ашап, жашап тургъандыла.
Бир кюн бѐрю уугъа кетип, айыу бла тюлкю юйде къалдыла. Экиси да
бек ач болгъандыла. Бир да ѐзге мадар тапмагъанларында, тюлкюню
къыстырыгъы эсине тюшгенди.
Бир жол ала бир борсукъну тутхан эдиле. Тюлкю, аны юлешген заманында
бир жау тугулчукъну букъдуруп къойгъан эди. Айыугъа сездирмей, барып, ол
жау тугулчукъну жашыртын ашай башлады. Айыу, аны сезип:
– Эй, жууугьум, тюлкю! Ол чайнагъанынг неди? Манга
да
къаптырсанг а, – деп тиледи.
–Да, чайнаб а, не чайнарыкъма, ачдан кѐзюмю чайнай турама. Кѐзюнг а
сени да барды, – деп къойду.
– Да нечикди, татлымыды?
– Ой, аны уа несин айтаса, бир да аламат татлыды, – деп махтады.
Ол ач болуп тургъан айыу, аны эшитгенде, кѐзюн къармап алды да, къапды.
Чайнады-чайнады, бир да татыу ангыламады.
– Да, тюлкю, сен махтагъанча, мени кѐзюмю татыуу жокъду да?
– Къалай жокъду, къайсы кѐзюнгю къапханса?
– Да мен а сол кѐзюмю къапханма.
– Да, сен телими болгъанса? Сол кѐзюн къапхан тѐре да боламыды? Онг
кѐзюнгю къапчы, татыуну кѐрюрсе, – деди.
Айыу кибик деп бошму айтылгъанды. Ол жазыкъ мондай хыйла тюлкюге
ийнанды. Онг кѐзюн да чыгъарып къапды да, энди ажымсыз толу сокъур болду.
Болур болуп бошагъандан сорй, аиыу тюлкюге алдатханын билди. Мурулдады,
336
къыжырады, ѐкюндю, сытылды, жукъ да тапмады. Ачлыкъгъа энди сокъурлукъ
да къошулду. «Палахны азындан кѐбю иги» деп болду.
Тюлкюню бууаргъа жаныды, алай бууалсанг къойма. Къарап кѐраллыкъ.
излеп табаллыкъ тюйюлдю, къуууп да жеталлыкъ тюйюлдю. Ахырында энтта
да тюлкюге жалынчакъ болуп къалыргъа тюшдю.
Энди сокъур айыуну жумуртха жюк болурун хыйлачы тюлкю да бек уста
билипди. Ол себепден, энтта да айыуну къампайтыргъа хыйла къурап:
– Ай, зауаллы айыу нѐгерим, сокъур болупму къалдынг? Жюрчю, бѐрюню
аллына бир къарай барайыкъ. Ач да болгъан болурса. Ол бир жукъ табып келе
болур. Мен аллынгда чырпыны жерге къагъа барайым, сен да аны тауушу бла
ызымдан келирге кюреш, – деди.
Экиси да тебиредиле. Тюлкю алда чырпы бла жерни къагъа, аны тауушу
бла айыу да ызындан бара, бир къая киришге жетдиле. Тюлкю кючбюсюреди:
– Бу мени нем болады? Мен муну ызымдан тагъып нек айланныкъма, бу
манга не берликди? Андан эсе, къампайтып, этинден бир иги тойсам иги
тюйюлмюдю? – деп, чырпыны шыхырдатып, киришден энишге атды.
Чырпыны шыхырдагъан тауушуну ызындан сокъур айыу да секирди да,
ѐлюп, толанча чулгъанды.
Тюлкю, киришни башындан къарап, къая тюбюнде айыуну ѐлюп
тургъанын кѐргенде, сюйюнюп, киришни бир жаны бла муштухул жетди.
Къоркъаракъ болуп, тѐгерекге къарай башлагъанлай, бѐрюню къан жугъу болуп
келгенин кѐрдю.
Тюлкю, кѐзбауланып, жилямсырады.
Бѐрю, аны кѐргенде:
– Нек жиляйса, не болгъанды? – деп сорду.
– Да жилямай не этейим? Экибиз да бери келе тургъанлай, чибинни тутама
деп, айыу, къаядан секирип, ѐлюп къалгъанды, – деди.
– Да, ѐлген эсе, ѐлме къой, жаханим андан толсун. Мен да, жукъ тапмай,
ач болуп, кючден башымы алып келеме. Болгъаным да къызыл къаннга
боялгъанды, – дегенинде, тюлкю сюйюндю да:
337
– Да энди бу айыуну не этейик? – деп сорду.
– Да этиб а, не этерикбиз. Мен эрлай терисин сыдырайым, сен а экибизге
да юлеш да, юлюшлерибизни башха-башха жатыучу жерлерибизге сал, –
деди.
Тюлкю сюймеген олму эди. Этлени семизлерин кесини жерине,
арыкъларын, сюеклерин бѐрюню жерине жыйды. Бѐрю этге жудайып, ашары
келгенде:
– Ай, маржа, тюлкю, этни семиз жеринден экибизге да бирер иги къабын
къапдырсанг а! – деп тиледи.
Тюлкю семиз жау тугулну кеси къапды, бѐрюге уа жукъа жау кесекни
ичине таш салып, чулгъап берди. Бѐрю аны жутланып къапханда, тишлерин
сындырды.
– Ай, сѐзю, тутхучу да болмагъан эки бетли, мен сени кѐрейим! – деп,
тюлкюню сюрдю.
Тюлкю къачды, ол къууду. Тюлкю къачып, тешигине кире башлагъанлай,
бѐрю, ызындан жетип, къуйрукъ къыйырын юзюп алды.
Тюлкю къоркъду. Бѐрю бир бѐлек заманнга дери тюлкю тешикни аллын
сакълап турду. Тюлкю энди барамтагъа тюшдю. Эт юлюшюн ашап
бошагъынчы, тешикден чыкъмай турду.
Бѐрю тюлкюню сакълай-сакълай жалкъыды. «Не тешикде ѐлюп
къалгъанды, неда биягъы хыйлачы бир жанына сылжырагъанды, алай а, ѐлмей
жашай эсе уа, табарма», – деген мурат бла бѐрю жайылып тебиреди.
Бѐрю алайдан тайгьанлай, тюлкю чартлап чыгъып, къачады. Къача барып,
бир къауум арыкъ тюлкюлеге жолукъду.
– Жол болсун, эй аман арыкъла! Былай арыкъ нек болгъансыз, сиз тюлкю
миллетден тюйюлмюсюз, ашаргъа жукъ тапмаймысыз? – деп
оспар,
самаркъау сѐлешди.
– Да, биз ашарыкъ табалмайбыз, сен былай нечик семиралгъанса? Бизни да
юйретсенг а, – дедиле.
338
– Ыхы, иш алай эсе, сиз барып, бузну юсюне жатып, къуйрукъларыгъызны
суугъа жиберигиз. Алагъа чабакъла илинип, ауур болурла, ол заманда
къуйрукъларыгъыз бла тартып, чабакъланы чыгъарыгъыз да, ашагъыз. Сора
семиргенни кѐрюрсюз, – деп, кѐллендирди.
Тюлкюле, керти да бир аламат болабыз деп, бузгъа жетип, къуйрукъларын
суугъа жибергенлеринде, терк окъуна къуйрукълары бузладыла. Ой, энди
чабакъланы чыгъарып ашайыкъ деп, сыгъынып-сыгъынып тартадыла да,
бузлагъан къуйрукълары юзюлюп-юзюлюп чыгъадыла.
– Ай, къуйрукъсуз къуртха бизни алдагъан этгенди, жюрюгюз аны
ѐлтюрейик! – деп, тюлкюле бары да бирден жанып, ол чубур тюлкюге бардыла.
– Ай, сен, чубуркъуйрукъ бетсиз, бизни алдап, къуйрукъларыбызны нек
юздюргенсе? – дедиле.
– Ай харипле, сиз жашсыз. Эм алгъа мен да сизнича болгъан эдим. Ма,
къуйругъуму кѐресиз! Сиз къуйрукъларыгъызны сууда кѐп тутхансыз да,
чабакълагъа ашатып къойгъансыз. Анга мен не этейим, – деди да къойду
чубур.
Ол дертленип къалгъан бѐрю, излей келип, тюлкюлеге жетеди. Тинтип
къарады. Барын да чубур болуп кѐргенде, жаныгъан тюлкюсюн таныялмай,
кетип къалады.
ЖАЛГЪАН НЁГЕР
Атны аяулагъан адетди. Анга кѐре, бир адамны да жангыз бир алашасы
болгъанды да, ол аны тѐрт аягъын хар заманда наллап тургъанды.
Бир жолда алаша узакъ жерден юйге къачханды. Къачып келе, бир уллу
сыртны тюбюнден ѐрге айланады.
Ол да сыртдан ауаргъа, бир ач бѐрю чартлап
аллына чыгъады да,
жолун кесип тохтайды.
– Аха, алаша, къайры ашыгъып бараса? – деп сорады.
Алаша къулакъларын да сюелтиб:
339
– Юйге барама, – деди.
– Да мен иерик тюйюлме.
– Да иймей не этериксе?
– Ашарыкъма.
– Ой харип сен а, жангылып тура кѐреме. Ашап мени немми ашарыкъса?
Къотур терим сюеклериме къатып турады. Кел, андан эсе, нѐгерле болайыкъ,
табылгъан ырысхыны кѐрюрбюз, – деди.
Экиси да жорта барып, бир тюлкюге тюбейдиле. Бѐрю жетип, тюлкюню
юсюне къайырылады.
– Аха, бѐрю, бу ненгди, не этесе?
– Да не этеме, ашарыкъма.
– Ой сен а харип,
акъылданмы шашханса? Мени неми ашарыкъса?
Къуйругъума къарай эсенг,
аны ичи сюек, тышы тюкдю. Къой, андан эсе,
ючюбюз да нѐгер болайыкъ, бир затыгъызгъа жарарма, – деп тиледи тюлкю.
Бѐрю анга да угъай демеди.
Энди ючюсю да кете барып, бир дорбуннга жетедиле. Ач, къарыусуз да
болуп, ол кече дорбунда къаладыла.Эрттенблагъа терен къар жаууп чыгъады.
Къара палах, энди барамта болуп, ары-бери чыгъалмай къалдыла. Барыргъа
къар къоймайды, ашаргъа ашлары жокъду, ачлыкъ, суусаплыкъ къысханды.
Алаша, дорбундан чыгъып, чѐпб башланы чѐплей, суу ичерге жайылды. Ол
кезиучюкде бѐрю тюлкюге:
– Тюлкю, энди биз ючюбюз да ачдан ѐлебиз. Кел, андан эсе, алашаны
ашайыкъ, бир да болмаса да экибиз сау къалырбыз, – деди.
Тюлкю:
– Да, биз ючюбюз да нѐгербиз. Бир сылтау тапмай, аны къалай
ашайыкъ? – деп сорду.
Бѐрю:
– Да, не тюрлю болса да, сен сылтау таб! – деп, жутланнган халда
тиледи.
Тюлкю:
340
– Да, ахшы, алай эсе, сен кесинге жюз жыл болгъанды де! Алаша аллай бир
айталлыкъ тюйюлдю, мен а айтырымы кесим билеме. Эм кичини ашарбыз, –
деди.
Алаша бир заманда, суу да тапмай, мудах къайтып келди. Энди тюлкю, сѐз
къозгъап:
– Аланла, бизден къайсыбыз тамата болур? – деп, экисине да сорду.
Бѐрю, секирип туруп:
– Манга жюз жыл болгъанды! – деди.
Ол алай айтханлай, тюлкю къычырыкъ этип жиляйды.
– Аха, тюлкю, не болду, нек жиляйса?!
– Да не этейим? Жюз жыл мындан бурун бир балачыгъым ѐлген эди да,
аны ючюн жиляйма, – деди тюлкю.
– Ахшы, ол да алай болсун. Алаша, санга уа ненча жыл болгъанды? –
деп сордула.
– Да, мен окъумагъанма, билмейме, алай а туугъан кюнюмю анам налгъа
жазып, аягъыма салгъан эди. Мен тарих окъуй билмейме. Къарагъыз, туугъан
кюнюмю налымда кѐрюрсюз, – деди.
Тюлкю:
– Мен да окъумагъанма, тарихни билмейме, – деп, унамады.
Ол заманда бѐрю:
– Мен билеме, – деп, алашаны арт аягъына къарай тебирегенлей, алаша
керилип, бѐрюню башына урады да, кѐзлерин чартлатады, ауузундан къан
келеди, башы да жарылып, жыгъылады.
Ол заманда хыйлачы тюлкю:
– Эй мени медирсеге окъургъа бермеген анама жаным къурман болсун! –
деп, къууанады.
Аны бла, тюлкю агъачха, алаша да юйюне кетедиле.
КЪОЙ БЛА ЭЧКИ
341
Эртте-эртте бир киши къатыны бла жашай эдиле. Аланы жангыз бир
къойлары бла бир эчкилери болгъанды. Бир жол къарт къатынына айтханды:
– Къатын, биз къой бла эчкиге багъалмайбыз, алагъа ашатыр затыбыз
жокъду. Кесинг кѐресе, ачдан ѐле турадыла. Кесерге да жарарыкъ тюйюлдю:
сюекледен башха аладан биз табарыкъ жокъду. Къабакъ эшиклени ачайыкъ да,
сюйген жерлерине барсынла.
Къатын эрине угъай демеди. Къарт, арбаздан къой бла эчкини тышына
къыстап:
– Энди сюйген жеригизде жашагъыз, тапханыгъызны ашагъыз, – деп, юйге
къайтханды.
Харип къой бла эчки не этерик эдиле? Бир къабчыкъны да алып, экиси да
жолоучу болгъандыла.
Бара-барып, бир уллу жолгъа чыкъгъандыла. Къарасала – жолда бѐрю
башы. Къоркъуп, къачаргъа тебирегенлей, бѐрюню тѐнгеги болмагъанын
эследиле. Бѐрю башны къапчыкъгъа салгъандыла да, биягъы жолгъа
тебирегендиле. Бир жерде тохтамай, юч кюн бла юч кече баргъандыла.
Тѐртюнчю кюн бир ариу кенг талагъа жетгенлеринде, от кѐргендиле. Алайда
адамла болгъан сунуп, къой бла эчки къууаннгандыла да, салып юслерине
баргъандыла. Барып къарасала уа, отну къатында юч уллу ач бѐрю жата эдиле.
Къазан тагъылып, сууу да аяусуз къайнай тура эди. Асыры къоркъгъандан, къой
бла эчки ѐлюрге жетдиле. Ала къачаргъа да бир умут этдиле, алай, аланы
бѐрюле эслеп, секирип, ѐрге къопхан эдиле. Бизге ашарыкъ кеси келип къалды
деп, къууанып, къой бла эчкини тутаргъа хазыр болдула. Эчки, эс жыйып,
тюзюнлей бѐрюлеге барды да, саламлашды.
– Ингир ахшы болсун!
– Сау болугъуз,
жууукъ болугъуз, ахшы къонакъла! – деди къарт
бѐрю. – Къоркъмагъыз, жууукълашыгъыз бери. Къайдансыз? Энди, бу дунияда
жашаудан тюнгюлюп айлана болурсуз. Ай, татлы къонакъла, сиз а не тап
заманда келдигиз, кѐремисиз, суу бошуна къайнай турады!
342
Бѐрюню тенглери аны акъыллы сѐзлерине ыразы болдула, жютю акъ
тишлерин ачып, ышардыла. Энди бир иги тояйыкъ деп, жарлы къой бла эчкини
жояргъа бѐрюле хазыр болгъанлай, эчки къойгъа айтды:
– Тутчу бери ол бѐрю башны, была да ач кѐрюнедиле – бирге ашайыкъ,
– деди.
Бѐрю башны къапчыкъдан чыгъарып, къой эчкиге узатды.
– Аны къой, ол асыры гитчеди, уллурагъын сайла! – дегенде, эчкини хыйла
этгенин ангылап, къой бѐрю башны бир ненча кере эсе да айландырып
чыгъарды. Сора эчки, бѐрю-башны алып, бѐрюлеге атды:
– Ма, алыгъыз да биширигиз. Тоймасакъ, бизде энтта кѐпдю,
къалгъанларын да биширирбиз. Сиз, харипле, алыкъа бѐрю эт ашагъан
болмазсыз. Андан татлы эт биз кѐрмегенбиз. Биширигиз, биширигиз, бюгече
сизни бѐрю эт бла тойдурургъа биз боюнубузгьа алабыз!
Тели бѐрюле ийнандыла. «Эй, была бир залим затладыла, бизни да
жутмагъа эдиле, – деп, сагъышха къалдыла. – Къачмасакъ, эшигибизни
жабадыла», – деп, хыйла этдиле.
– Къазаныбыз не эсе да иги къайнамайды, мен бир отунла алып келейим, –
деп, къарт бѐрю къарангыгъа ташайды да кетди.
Бир кесекден экинчи бѐрю:
– Бизни тенгибиз былай кѐп нек къалды? Ажашхан болур ансы, къайтыргъа
заман болгъан эди. Мен бусагъат аны чакъырып келейим, – деп, экинчи бѐрю да
кетди.
Къайдан къайтырыкъ эди; ол да къайры эсе да думп болду.
– Мени тенглериме бир хата болгъанды.
Барайым да, болушайым, –
деп, ючюнчю бѐрю да ашыгъышлы сылжырады.
Къой бла эчки къууанып, кюлдюле. Сора жатып, эрттенблагъа дери
жукъладыла. Бѐрюле уа, бирге жыйылып, бир бирлерине тырман этишдиле.
– Жангылдыкъ, бу жол биз бек жангылдыкъ. Къой бла эчкиден бѐрюле
къоркъгъандыла деб а ким эшитген болур! Энди бирси бѐрюле эшитселе, бизге
не айтырла? Къаллай айыплы иш этдик! Кеслери келип, бизни ашагъыз
343
дегенча болгъанлай, биз къоркъакъла уа къачып кетгенбиз.
Келигиз, барайыкъ
да, аланы ашайыкъ, – деген оноуну этип, бѐрюле артха къайтдыла.
Бѐрюлени кѐрюп, къой да, эчки да къарт эмен терекге миндиле. Бѐрюле
терекни къазып башладыла.
Къой, асыры къоркъгъандан, жазыкъны, тиши тишине тиймей, алай
къалтырай эди. Сора аны эси аууп, терекден жыгъылды.
Эчки уа, аны кѐрюп, къарыуундан келгени чакълы къычырды:
– Ай, сен жигит, жиберме ол къоркъакъланы! Мен да бусагъат тюшейим,
хайт де, ычхындырма! – деди.
Бѐрюле, ары-бери чачылып къачдыла. Эчки да: «Тут-тут!» – деп
аяусуз
къычыра къалды.
Эчки бюгюн да алай къычыра турады дейдиле.
ЭКИСИНДЕН ДА УЛАКЪ ЭСЛИ
Бурун заманлада улакъ, бузоу, къозу шуѐх болуп, татлы жашагъандыла.
Жаз башы келгенлей, ючюсю да таулагъа кетгендиле. Анда татымлы