Малкъар Халкъ Жомакъла - 19

чыгъарса. Сен гитчесе, ала сени кѐрмезле, ол заманда сен, иги марап атсанг,
алтын къанатлы къушну ѐлтюрюрсе, – деп юйретди.
Атхан огъу кѐз гинжиден жазмагъан жаш мараучу танг атаргъа алтын
къанатлы къушлагъа жетеди. Къысыла барып, бирини кѐз гинжисинден уруп,
ѐлтюрдю. Келтирип, ханнга бергенде, хан уллу саугъа берип, жашчыкъны
махтап ашырады.
Жашчыкъ саугъасына къууанып бара, биягъы тилчи жолда жашны кѐрюп
озады да, ханнга келип, ма былай тил этеди:
– Жюйюсхан! Сен тели сабийлеге саугъа берип, бийик даражангы эниш
этесе. Ол сени хыликкя этип: «Тауукъгъа быллай саугъа берген, алтын
мюйюзлю бууну ѐлтюрюп келсем а, не берлик болур эди?» – деп, бара эди.
Хан да, аны ѐтюрюгюне ийнанып, жашны кесине чакъыртады. Жаш келип
аллында сюелгенде, хан анга айтады:
– Жигит, сен манга алтын мюйюзлю бууну ѐлтюрюп келтирмесенг, мен
сени дуниядан тас этерме!
Биягъы юйге келгенде, болгъан хапарны анасына къоркъгъан халда айтады.
Анасы:
– Къоркъма, жашым! Тамычыла деген жерде жалаула бардыла, ол
жалаулагъа алтын мюйюзлю буу келиучюдю. Аны атанг да кѐп кѐргенди.
Ёлтюрюрге уа кѐзю къыймагъанды. Сен атангы жибек аркъанын ал, ол буу
келип, жалауладан жалар, ызы бла суудан ичип, ауурланыр, ол заманда сен
жибек аркъанны бир къыйырын ташха байла, къалгъанын аны юсюне атсанг,
барып, боюнуна чырмалыр, алай этмесенг тыялмазса! – деп юйретди.
309
Жаш, анасы юйретгенлей, аркъанны алып, таугъа чыгъады. Алтын
мюйюзлю буу суу ичип, ызына айланнганлай, аркъанны сызып, бууну буууп
алады. Аякъларын бири бирине байлап, сюйреп, таудан эндиреди. Ызы бла
арбагъа салып, ханнга алып келеди.
Хан жашха махтаулу саугъа берип, кесин да уллу эркелетип жиберди.
Болсада жаш аны бла къутулалмады. жашны жоюлурун сюйюп айланнган ол
биягъы аман адам ханнга келип, ма былай ѐтюрюк тил этди:
– Жюйюсхан, сен манга ийнанмаймыса? Сен саугъа бергенликге, ол жаш,
сени хыликкя этип: «Мюйюзлю эчкиге муну берген хан, кюмюш кемеде
жюзген алтын чачлы къызны алып келсем а, не берлик болур эди?» – деп бара
эди, – деди.
Биягъы хан, жашны чакъыртып, былай буйрукъ берди:
– Жигит, сен манга алтын чачлы жигитни келтирип келмесенг, мен сени
ѐмюрлюк тутмакъгъа салырма!
Жаш бу жол барып, анасына хапарын айтханда, анасы бир тюрлю амал
тапмады. Экиси да къоркъдула, алай былай этейик деп, мадар тапмадыла.
Болсада жаш, азыкъ этдирип, жолгъа чыгъады. Жашчыкъ, кетип бара, къанаты
сынып тургъан бир къушха тюбейди. Аны къанатын байлап, кесин да
тойдуруп, жолгъа тебирейди. Ол къуш анга айтады:
– Сен мени къанатымдан бир тюк ал! Мен сени бир кереклинге жарарма.
Жаш къушну къанатындан бир тюкню алып, кетип бара, сууну толкъуну
бир чабакъны суудан тышына атып тургъанын кѐреди. Чабакъны элтип, суугъа
бошлап, кетип тебирегенде, чабакъ тирилип, жашха айтады:
– Сен мени къуйругъумдан бир къылкъы ал! Керекли кюнюнгде жарарма.
Чабакъны къуйругъундан да бир къылкъыны алып, кетип бара, бир тюлкю
къычыргъан тауушну эшитеди. Ол таууш болгъан жерге барып къараса, айыу
тюлкю уяны эшигин таш бла жабып, тюлкю да балалары бла уяны ичинде улуй
тургъанлай, юслерине барады.
Жаш, уяны эшигин ачып, кеслерин да тойдуруп, кетип тебирегенде,
тюлюк, къуйругъундан бир тюкню алып:
310
– Ма муну биргенге ала бар! Муну отха жетдирсенг, мен сени бир
кереклинге жарарма, – деди.
Жаш, аны тюгюн да алып, кетип бара, тенгизни къыйырында бир кюмюш
кемени кѐреди. Жаш чабакъны къылкъысын отха жетдиргенлей, ол чабакъ
шууулдап жетеди. Жаш, чабакъны сыртына минип, адам кѐрмей, кемеге
къутулады. Айлана барып, алтынчач къызны кѐреди. Жаш къызгъа жете
тебирегенлей, къызны мааймул къалаууру къызны уятады. Къыз, уянып,
жашны кѐргенде:
– Сен кимсе, не айланаса, бери нек келгенсе? – деп сорады.
Жаш кесини хапарын, ишни болумун къалдырмай айтады.
Ол заманда къыз айтады:
– Ахшы улан, сени ишинг алай эсе, мен юч кере бугъарма, ючюсюнде да
мени тапсанг, ол заманда мен сениме, къайры сюйсенг да, элтирсе, – деди.
Жаш билмей тургъанлай, къыз думп болуп къалады. Жаш ол ырахын
къушну къанатын отха жетдиргенлей, къуш жетеди. Жаш къушха:
– Бир кереклиме жараргъа айтхан эдинг, къыз къачып, думп болду, энди
аны тап! – деди.
Къуш олсагъатдан жумулуп кетип, къызны булутланы ичинде табып, алып
келеди.
Къыз экинчи да айланып букъгъанды. Жаш тюлкюню тюгюн отха
жетдиргенде, тюлкю чабып жетеди. Тюлкюге айтады:
– Манга бир керекли кюнюмде жарарыкъ эсенг, излеген къызым тас
болгъанды, аны тап, – деди.
Хыйла тюлкю излей барып, къызны бир уллу къаяны тешигинде табып,
алып келгенди.
Къыз ючюнчю кере да бугъады. Ол заманда жаш чабакъны чакъырып,
излерге аны жибереди. Чабакъ излей барып, тенгизни тюбюнден чыгъарып,
келтиреди.
Энди къыз, жашха бойсунуп, жаш да къызны алып, ханнга келеди. Къыз
ханны жашха этген зулмусун толу билгенди. Энди къыз, хандан тилеп, халкъын
311
битеу жыйдыртады. Къыз, битеу халкъына айланып, ханны ол жашчыкъгъа
этген артыкълыгъын айтып:
– Зулмучу хан, энди сен къабан бол! Сени тилчинг а мегежин болсун! –
дегенлей, экиси да ол айтханча болуп, бир бирин сюре, агъачха ташайып
кетгендиле деп хапарда айтадыла.
КЕРТМЕ КЁСЕ
Болгъанмыды, къалгъанмыды, аны тейри билсин. Къачан эсе да бир
заманланы заманында кѐселе жашагъандыла деп хапарда жюрюйдю. Кѐселе
юч тюрлю болгъандыла деп айтылады. Биринчи тюрлюсю Тау кѐседи. Аны
тюклери жангыз сакъалыны жютюсюнде болады.
Экинчи тюрлюсю – Медет кѐседи. Аны анда-мында бирер тюгю болады.
Ючюнчю тюрлюсю — Кертме кѐседи. Бу кѐсе тюксюз, кертмеча, сыйдам
къымыжады.
Кертме кѐсе ойнаргъа, кюлюрге, чам этерге бек сюйгенди, кеси уа бек
жарлы эди дейдиле. Алай болгъаны ючюн, аны аякъдан жюйрюклюгю, къолдан
тулпарлыгъы, сѐзге да усталыгъы ашсыз этмегенди.
Кюнлени биринде Кертме кѐсе бек ач болду. Хуржунларын къармай кетип,
сом бла къара сом ахча тапды.
Кертме кѐсе кѐп сагъыш этди. Сом бла къара сомгъа не зат алып ашайым
деп, акъылы сыртха-тюзге да жетди. Ахырында тартып бай къоншусу
Малбайгъа барды.
–
Ой, салам алейкум, эл таныгъан бай къоншум!
– Кел, не керекди, Кертме кѐсе?
– Кереклим олду, сом бла къара сом кюмюш
ахчам барды. Аны сен
алып, арыкъ-марыкъ болса да, манга бир мал берирми эдинг деп келгенем,
– Кюмюш ахчамы дейсе?
– Да, хоу, кюмюш ахча.
312
– Аха, кюмюш ахча эсе уа, алыргъа болурма, – деп, бир
аман къотур
улакъны келтирип берди.
Кертме кѐсе улакъны къайдан алсын:
– Улакъны да, ахчаны да санга береме, бир ишек бер, – деди.
Малбай алдана тургъанын сезалмады.
– Да мындан артыкъ манга не керекди. Бу алышыу аман тюйюлдю. Бир
жангыз ишекге бир улакъ да, сом бла къара сом да тапсам а, нек алышмайма.
Мен алдамай эсем, ол а мени алдамайды, – деп, ишекни берип, улакъны, ахчаны
да Кертме кѐседен алды.
Кѐсе дагъыда хыйла этди:
– Эй, мени аты чыкъгъан таныгъыулу байым, энди манга бир семиз ирик
берсенг, озса да, санга озсун, ишекни да, улакъны да, ахчаны да санга къоюп
кетер эдим, – деди.
Да, тюшюналмаса не этерик эди. Малбай анга да ыразы болду. Жараулу
бир семиз ирикни келтирип берди.
Ол заманда Кертме кѐсе Малбайгъа былай айтды:
– Эй, мени байым, сен мени нечик уллу алдадынг! Бир ирикге бир ишек,
бир улакъ, сора сом бла къара сом да алдынг. Аллай сатыу бла мен энтта да
санга келе турурма, – деп, ирикни алып кетди.
Малбай а, кесин кѐсеге алдатханын билмей, уллу къууанып:
– Ой, маржа, аллай сатыула бла къуру да келе тур, – деп, ызындан къычыра
къалды.
МАРАУЧУ БЛА АГЪАЧ КИШИ
Мараучу, уугъа айлана барып, бир жугъутурну ѐлтюргенди. Аны терисин
алып, агъач ичинде асырай тургъанлай, бир агъач киши юсюне келеди.
Агъач киши:
– Чох-чох, – дегенди.
Мараучу иги онгсунмагъанды, болсада, ол да:
313
– Чох-чох, – деп, танышхандыла.
Экиси да уучу къазанчыкъ бла эт биширгендиле. Ашап, тоюп, жатаргъа
тебирегендиле.
Агъач киши мараучугъа:
– Атынг неди? – деп, жарты-къурту ангылатханды.
Мараучу:
– Мени атым: «Кесим этдим кесиме», – деди.
Хапарны андан ары созмай, экиси да жатадыла. Агъач киши анга сорады:
– Сиз жукъласагъыз, кѐзлеригиз къалай боладыла?
– Жукъласакъ, бизни кѐзлерибиз уллу болуп, ачылгъанлай, жылтырап
турадыла. Сизни кѐзлеригиз а къалай боладыла? – деп сорду.
– Да бизни уа бир кѐзюбюз барды да, жукъласакъ къып-къызыл болуп
турады, – деди.
Бир кесек замандан агъач киши жукълайды. Кѐзю къып-къызыл болуп,
жилтинлери кѐкге учадыла. Ол заманда мараучу шош жатхан жеринден турады.
Кесини орунуна бир зылды салады, аны юсюне жамычысын жабады. Ызы бла
ушкогун алып, терекни башына минип, агъач кишини атып, тюз кѐзюнден
урады.
Агъач киши къыжырап турады да, къатында зылдыны жамычы бла бирча
туурап, ызы бла къычырыкъ этип, агъачха чабады. Ол кезиуде мараучу къачып
къутулады.
Бир заманда агъач кишиле, ол жарлы агъач кишини къычырыгъына чабып:
– Ой, не болгъанды? – деп сордула.
– Ой, болуб а не болгъанды, кесим этдим кесиме, бу ишни манга «кесим
этдим кесиме» этди, – деп къычыргъанды.
Агьач кишиле, аны эшитгенде:
– Да кесинг кесинге этген эсенг, биз санга не этейик, – деп къойгъандыла.
ЧЫГЫРЧЫКЪ
314
Алгъын заманда бир къызгъанч бай кишини юч жашы болгъанды. Аладан
саудюгерчиликни уста жюрютюп, башын къайсы иги тутарын сынап билир
ючюн, ол бай ючюсюне да экишер шай бергенди да:
– Хайда, энди барыгъыз, бу ахчаларыгъызны не сюйсегиз да этигиз, – деп,
базаргъа жибергенди.
Жашла, ахчаларын алып, ючюсю да базаргъа баргъандыла. Эки абадан
жашы къалачла алып, эрлай къабып бошагъандыла. Кичи жашы уа сагъыш
этгенди: «Мени атам чомарт киши болмаучуду, бу жол бизге бу ахчаланы
къалай бергенди? Мен быланы, къабып къоймай, хайыр этейим», – деп,
жумуртхала алгъанды.
Жумуртхаланы биширип, жолоучулагъа сатып, алты сом жетдиргенди.
Жангыз кеси ахчасын да алып келе, жолда бир къабырны экеулен къаза
тургъанлай юслерине келгенди.
– Иш къолай болсун, аланла!
– Ай сау бол, сени да жолунг болсун!
– Бу къабырны нек къазасыз?
– Аны уа нек къазабыз, аны бизге алты сом берлиги болуп, бермей
ѐлгенди да, энди уа ол алты сом ючюн кебинин алыргъа деп къазабыз.
Жаш, къабырны къаздырмай, ол ѐлгенни борчу ючюн алты сомун алагъа
берип кетеди. Юйге келгенде, хапарын ачыкълап, атасына айтханды.
Атасы, жашыны хапарын эшитгенде, къууанып, ышаргъанды.
– Энди абадан къарындашларынгча къатынланы ичинде аякъларынгы
кюлге салып турмай, саудюгерчиликни жюрют! Биргенге бир иги нѐгер ал!
Айлан, жюрю, дунияны кѐр, жашаугъа юйрен! – деди.
Жаш, элде айланып, кесине бир нѐгер табып келди.
Жашны атасы, экисин да чакъырып:
– Эрттен бла эртте, адамла тургъунчу, элден жолгъа чыгъыгъыз, – деп
буюрду.
Жашла экиси да жукълап къалгъандыла. Элни адамы орамгъа
жайылгъанды.
315
Ол заманда атасы, жашын чакъырып:
– Сени нѐгеринг нѐгер тюйюлдю, аны къой да, башхасын тап! – деди.
Жаш, элде айланып, бир Чыгырчыкъны табып келгенди.
Атасы, экисин да чакъырып, этер ишлерин, жюрюр жорукъларын
юйретип, экишер артмакъ этдирип, ахча да берип:
– Танг атхынчы элден чыгъыгъыз, не болса да, агъач болгъан жерде кече
къалмагъыз! – деп билдирди. – Мени жашым сабийди, сен анга оноу эт,
сатыуну уа кеси этер, – деп, Чыгырчыкъны боюнуна салды.
Экиси да эки атха минип, танг атхынчы элден чыкъдыла.
Дунияда кесинден башха адам билмеген, Чыгырчыкъны юч шуѐху
болгъанды: тюлкю, къуш, чабакъ. Чыгырчыкъ керекли болгъан заманда, ала
анга болушлукъгъа жете болгъандыла.
Жаш бла Чыгырчыкъ бир бѐлек заманны жюрюй барып, ашхам къарангы
бола, бир уллу агъачха жетгендиле. Ол кече алайда къалмай мадарлары
болмагъанды. Жаш жукълап, Чыгырчыкъ атланы кюте тургъанлай, юсюне бир
эмеген жетгенди. Эмеген бла Чыгырчыкъ сермешгендиле. Кѐп кюрѐшгендиле,
ахырында Чыгырчыкъ эмегенни ѐлтюргенди. Ызы бла аны юйюне барып,
хазнасын кѐргенди. Юйюню эшигин этип, ачхычын да кеси алып, ызына
келгенди.
Жаш Чыгырчыкъны ол хапарын билмеди. Экинчи кюн биягъы жолгъа
чыкъдыла. Бир бѐлек заманны жюрюп, бир шахаргъа жетдиле.
Ол шахарда бир тамаша ариу къыз болгъанды. Ол къыз жерни тюбюнде
букъгъанны да табып болгъанды. Ол къыз, кесин тилей баргъан жашлагъа:
– Бугъугъуз! Тапмасам, сизге къатын
болурма,
тапсам а жаныгъызны
алырма, – деп ангылатханды.
Букъгъанны тапса, ѐлтюрюп тургъанды.
Бир кюн жаш, нѐгери Чыгырчыкъгъа да сормай, ол къыз бла бугъар
шартны этип, сора, келип, Чыгырчыкъгъа айтды.
Олсагъат Чыгырчыкъ къуш шуѐхун чакъырып, жашны аны къанат
тюбюнде букъдургъанды. Юч кере бугъаргъа уа сѐз тауусхан эдиле.
316
Къыз жерни юсюн, тенгизни тюбюн къыдырып, ахырында жашны къушну
къанат тюбюнде тапды.
Экинчи кере Чыгырчыкъ чабакъны чакъырады. Жашны чабакъны ауузуна
сугъуп, тенгизни тюбюне иеди. Биягъы къыз, жерни тѐгерегине айланып,
ахырында тенгизни тюбюнде эки аягъы чабакъны ауузундан
къарап
тургъанлай табып алады.
Ючюнчю кере Чыгырчыкъ тюлкюню чакъырып, жашны аны аягъыны
тюбюнде букъдурады. Къыз кѐп заманны излеп, кѐкде, жерде да айланып,
ахырында тапмай тохтагъанында, жаш тюлкюню арт аягъыны тюбюнден
чыгъып келгенди.
– Эй, тамаша! Кѐпню сынадым, сеничаны уа бир да сынамадым, сени
амалтын жерни юсюн, тенгизни тюбюн къармадым, энди сен манга эр
болурунгу мен тийиншли кѐреме, – деп, жашны къолун тутду.
Экиси да эр, къатын болдула.
Чыгырчыкъ бла жаш ол шахарда кѐп сатыу этдиле, ызы бла къызны да
алып, Чыгырчыкъ ѐлтюрген эмегенни юйюне келдиле. Чыгырчыкъ нѐгерлерине
эмегенни ѐлтюрген хапарын энди алайда айтды.
Кеслерини саудюгерчилик хазналарын, ол къызны уллу байлыгъын, аны
кибик ол эмегенни хыйсапсыз уллу хазнасын да тюелеге жюклеп, жашны атасы
болгъан элге келдиле.
Бир уллу ѐзеннге чыгъып, тамаша, сейир той этдиле. Хазнаны эки юлешип,
жартысын Чыгырчыкъгъа бердиле. Алай а, Чыгырчыкъ юлюшюн алмады.
– Эки адам келип, мени къабырымы къазыбп, кебиними алыргъа
тебирегенлеринде, сен, алагъа алты сом берип, къаздырмай кетген эдинг. Ма ол
къабырны иеси менме. Манга сизни малыгъыз, хазнагъыз да керек тюйюлдю,
мен мал керекли да тюйюлме. Сау къалыгъыз! – деп, думп болуп кетди деген
хапары барды.
КИШТИК КЪУЙРУГЪУ БЛА ОЙНАГЪАНЛАЙ
317
Бир элде эр бла къатын жашагъандыла, Хапаргъа кѐре, сабийлери бар эди
деп билинмейди. Эри, не тюрлю зат эсе да, мараучу кибигирек болгъан болур.
Бек аламат болмагъан эсе да, бир узун мылтыкъны тагъып, мараучулагъа
къошула айланнганды. Къысхасы, мажарып эталмаса да, жашаугъа талпыныуу
болгъанды.
Къатын эрине ушамагъанды. Ол эрини хар бир къылыгъына, халына да
уста тюшюннгенди. Кесин уллу къыйнамай, аны бла къалай жашарыны эбине
да юйреннгенди. Ол себепден, эри бир абери алып келсе, аны хылжы-мылжы
биширип, эрин ауузландыра да ашыра, кеси уа тохтамаздан чайыр
чайнагъанлай, бир къоншудан бир къоншугъа кирип, ишсиз кюнюн
ашыргъанладан бири болгъанды.
Бир кюн къатынны эри кесини мараучу нѐгерини юйюне баргъанды.
Нѐгери анда болмай, къатыны чепкен согъа тургъанлай кирип:
– Кюнюнг ахшы болсун, эгечим! – деди.
– Ахшылыкъ кѐр, жууукъ бол, – деп, къоюн
агъачны
артындан ѐре
турду.
– Олтур, эгечим, олтур, ишинги эт, мен уучу нѐгерими излей келген эдим,
Юйде жокъмуду?
– Кел, олтур! Ол да былай ары чыкъгъанды, келир, – дегенде, багъалы
этдирген кибик этсе да, къысыла келип, тырхыкга чѐкдю.
Къатын тауатны артына чѐгюп, чоллакъны къанатландырып тебиреди.
Аякълары бла кисиу бауланы кезиу-кезиу баса, кисиу таракъла аркъау
халыны араларын айыра, чоллакъ да эки халыны арасы бла жырылдап, арыбери ѐтгенин кѐргенинде, мараучу кишичик ,бек сукъланып къарады да: «Тобатоба, арабий, ол бизде аман къатынны да былай ишлерге юйретмезми эди экен»,
– деп, кеси-кесине сѐлеше, туруп, юйюне кетди.
Юйге кире келгенлей:
– Ай, сен да къатынма деп тураса, къатын а мен кѐрдюм. Аны бла сени
аранг кече бла кюн кибикди, – деди.
Къатын, эрине къарай келип:
318
–Э киши, бу къатын-матын хапарларынг недиле? Ким эсе да кѐлюнге
жарагъанды. Биз танымагъан ол кимди? Аллай бир сукълана эсенг, ким эсе
да, нек алып къоймайса? Мен жумушугъузну этерме да турурма, – деп, чам
этди.
– Да, аны манга ала турмай, сен да аныча къатын болсанг а?
– Да, аны менден неси артыкъды? Ол да къатын, мен да къатын.
– Да, къатынланы уа къатын биледи. Башына жаулукъ къысхан барыдамы
къатынды? Ол мен кѐрген къатынны чепкен сокъгъанын менича кѐрсенг эди,
эй анасыны, андан арысын айтмай къояым. Чайыр чайнай, кюн ашыргъан
къатынла да бардыла, – деп, кючбюсюреди.
Эри ол сѐзлени айтхандан сора, къатын, чибинледи да:
– Да, киши, сен мени къагъып кѐрме да, кесинг кесинге бир къарачы.
Къоймай бергендиле ансы, мен сангамы келлик эдим? «Мараучума!» – деп, сен
да айланаса. Нѐгерлеринг ѐлтюрген кийиклерин санга кѐтюртюп айланадыла, —
деп, къатын иги танг чарлады.
– Оллох-оллох, къатын, не бек бурунунга ѐтдю, санга сѐз айтып къарыу
жокъ кѐреме да.
– Айхай бурунума ѐтер. Къайда эсе да бирни кѐрюп келгенме деп, манга
силкинме. Ол махтагъан къатынынгы эрича уста киши сен да бол! Тауат ишле,
къоюн агъач ишле, кисиу таракъ ишле, чоллакъ ишле! Тауат амалтын,
ийирилген хазыр урчукъларымы кюе къыркъып турадыла, – деп, бир жангыз
къолда айланнганны жыйгъыч тюбюнден къайтара да чыгъара, алты кере
кѐргюзтдю.
Эри къатынны хыйласын сезалмады. Урчукъла кѐп кѐрюндюле.
– Эй, мен терс болуп турама да, – деп, экинчи кюн тауатлыкъ алыргъа
агъачха кетди.
Энди къатын чийим чыгъады деп къоркъады да, экинчи кере да хыйла
къурайды.
Эри агъачха баргъанда, ол да жашыртын аны ызындан барды. Эри сайлап,
тауатлыкъны кесип тебирегенлей, къатын, арлакъда бугъуп:
319
– Тауат алгъан тауда ѐлсюн, къоюп кетмесе, тюзде ѐлсюн! – деп, эки-юч
кере да эшитдирип-эшитдирип къычырды.
Киши сирелип тынгылады. Жюрегине къоркъуу келди. Санлары
жызылдадыла, чачы бѐркюн ѐрге кѐтюрдю. «Агъач кишиге кесими ашатып къоя
ушайма!» – деп, тауатны-мауатны да унутуп, юйюне тебиреди. Къатын андан
алгъа юйге келген эди. Олда бираздан сора, къоркъуу бет алып жетди. Жетержетмез:
– Аллах-аллах,
къатын! Тауат алама деп, башыма къан жаудура эдим
да. Агъач кишиден кючден-бутдан къутулуп келеме, – деп тарыкъды.
Къатын, сагъайып, гузаба кибик этип:
– Оу, киши, кесинги саулай къутулгъанынг насыпды, жарлы. Алынмай
къалгъан ол тауат болсун. Ансыз жашарбыз, жанынг сау къалсын, – деген
кибикле этди.
Киши, тюнгюлюп къалалмай, дууала тагъып, дагъыда тауатлыкъгъа барды.
Къатыны да, марлап, жашыртын ызындан барып, кѐкенлени тюбюнде букъду.
Киши: «А, бисмиллахи!» – деп, терекни ургъанлай, биягъы къатын кѐкенни
тюбюнден:
– Тауат-тауат, тауатлансын, тауат алгъан кетип къалсын. Кетмесе уа,
къатып къалсын! – деп эки-юч кере да къычырды.
Да, харип, не айтыры барды. Аны эшитгенде, кишини ахы къуруду.
Къачмасам, бусагъат былайда ѐлюп къалама деп ийнанды.
Къатын, терк окъуна сылжырап, юйге келди. Эрини уа несин айтаса!
Ызындан жан алыучу сюргенча, хырылдап, юйюне жетди.
Къатыны, кесин абзыратхан кибик этип:
– Оу кюнюм, эй киши, бетинг нек тюрленнгенди? Энди уа биягъы санга
не палах болгъанды? – деди.
– Ай къатын, манга болгъан палахны сурама. Ай сени жауунга
манга
къадалгъан къара шайтан къадалсын! Энди, агъачха барып, балта урургъа
къолубуздан келмей къалды да.
Къатын, ичинден кюле, тышындан а жарсыгъан кибик кѐргюзтюп:
320
– Тоба-тоба, мен озгъан кече тюшюмде сени алай болурунгу кѐрген эдим.
Айтыргъа уа ырыслап къойгъан эдим. Энди, алынмай къалгъан ол тауат болсун,
аны къыллы биз къалайыкъ. Жанынг сау къалсын, чепкен сокъмагъанла
жашамаймыдыла? – деп, эрин да алдады, кесини да ишден башын жулду.
ТЕЛИ ЗОНДАР БЛА АМАЛЧЫ ТЮЛКЮ
Зондар деп, эл таныгъан бир тели жаш болгъанды. Аны жашагъан эли
чексиз уллу къалын агъачны этегинде эди. Ол, агъачха кетип, аш орунуна
кырдык, къурт, къумурсха ашап жюрюгенди.
Ол жашагъан агъачда, андан узакъ болмай, бир тюлкю аны алай этгенин
кѐре тургьанды. Тюлкю да жангызлыкъдан жалкъып жашагъанды. Ол,
Зондаргъа келирге сюйюп, алай а анга базмай, бир бѐлек кюн ашырады. Къалай
алай болса да, тюлкю, таукел этип, Зондаргъа келди да:
– Ой, Зондар къоншум, кюнюнг ахшы болсун! – деди.
– Да, ким эсенг да, сау бол! – деп мушулдады Зондар.
– Ой, мени багъалы къоншум Зондар! Мен санга къалын агъачны
къыдырып келгенме. Бу агъачны иеси экибизбиз. Экибиз да бир къош болуп
жашасакъ, табыракъ болмазмы эди?
Зондар, муш-муш эте:
– Да, болайыкъ дей эсенг, болайыкъ, къалайыкъ дей эсенг да,
къалайыкъ, – деди.
– Биз экибиз бир болсакъ, тюлкю бла Зондарлай деп айтдырырбыз, – деп,
Зондаргьа кукаланды.
– Да ким угъай дейди, айтдырырбыз десенг, айтдырайыкъ, айтдырмабыз
десенг да, къояйыкъ, – деп, сылхырына сѐлешип турду.
– Зондар! Энди мен, ызыма къайтмай, сени бла къалайым! – деди тюлкю.
– Къалайым десенг, къал! Огъай десенг да, хо, огъай.
Тюлкю Зондар бла бир къош болду. Хар бири айланып, тапханын кеси
ашап турушдула.
321
Бир кюн тюлкю Зондаргьа:
– Зондар! Экибизни да ашауубуз, жашауубуз да бек осалды. Агъач
башында бир къой къош барды, биз ары барыргъа керекбиз...
– Да, барайыкъ дей эсенг, барайыкъ, бармайыкъ десенг да, къояйыкъ.
– Огъай, барайыкъ! Биз къойлагъа жете тебирегенлей, мен сюрюучюню
туурасында жыгъылып, тыпырдарма, ол манга чабар, мен тѐнгереп къачарма,
алай эте, къол боюнуна энербиз. Ол заманда сен къойланы бир бѐлегин бѐл да,
сюр. Сора мен туруп къачарма да, сени жетерме, – деди.
Экиси да тебиредиле. Къойлагъа жете тебирегенлей, тюлкю Зондарны
букъдуруп, кеси уа сюрюучюню туурасына чыгъып, кесин ѐлген маталлы этип,
тыпырдап башлады.
Сюрюучю таягъын сермеп чабады. Тюлкю тѐшден тѐнгереп, сюрюучю да
аны къуууп, къол аягъына эндиле.
Ол заманда тели Зондар къойланы бир бѐлегин кюреше кетип бѐлдю да,
сюрюп, агъачны ичине кирди. Тюлкю да, секирип туруп, къачханлай, Зондарны
ызындан жетди.
Экиси да къойланы сюрюп, дорбуннга урдула. Экиси да бирден эрлай
къойланы барын да кесип, терилерин алдыла. Тюлкю къойланы этлерин
дорбунну къабыргъаларына жаяды. Жюнлеринден жыртып, халыла этеди.
Терилерин ийнени орунуна тырнакълары бла тешип, жюнден эшген халылары
бла тигип, Зондарны кийиндиреди.
Энди тели Зондар сууукъдан ѐлмезча болду. Алай болгъаны ючюн, тели
Зондарны несин айтаса, бети къап-къара кир, къоллары, аякълары тыкыр,
бурунундан сууу салыннганлай турады.
Ол халда экиси да бир бѐлек заманны жашап турдула. Жашау алгъа
бармады. Этлерин да къабып бошадыла. Тюлкю тели Зондарны акъыллы
къайдан эталсын: юйретеди, кюрешеди, – болмайды. Ахырында, кѐп ойлаша келип, тюлкю Зондаргъа:
322
– Зондар, багъалы нѐгерим! Кел санга ханны къызын алайыкъ,
сиз
зауукълу жашарсыз, мен да, къарт болгъунчу, сизни жашауугъузгъа
болушурма, – деди.
– Да, алайыкъ дей эсенг, алайыкъ, къояйыкъ десенг да, къояйыкъ, – деп,
Зондар жууап къайтарды.
Экинчи кюн тюлкю, юсюн-башын сыйпап, сымарлап, ханнга барады.
– Эй сыйы, къадары, даражасы да бийик болгъан жюйюсхан! Мен сени
къызынг Жансуратха келечиге келгенме. Анга тийишли Зондар деп бир
жаш барды. Адамлыкъ, жигитлик бла да аны аллына адам ѐталмазча бир
жашды. «Хан айтмаз, айтса къайтмаз» деп сѐз барды. Анга кѐре, мен да
хурметли сѐзюгюзню
эшитип къайтыргъа деп келгенме, – деди.
– Да, сени ариу сѐзлеринги къуру къайтармаз ючюн, огъай дерге жарамаз.
Келсин, къарайыкъ, кѐрейик, адамлыгъын, жигитлигин сынайыкъ, сора
ишни анга кѐре этербиз, – деди хан.
Тюлкю, къайтып келип, Зондарны къой териле бла кийиндирди. Кеси да
бир уллу зылдыны кѐтюртюп, экиси да ханнга тебиредиле.
Ётюрюкден не асыу? Тели Зондар зылдыны сыртына кѐтюрюп бара, элни
къыйырында уллу сууну кѐпюрюне жетедиле. Ол заманда тюлкю Зондаргъа:
– Зондар, зылдыны ѐрге кѐтюрюп, кючюнг бла суугъа ташла! – деди.
Зондар тюлкю айтханча этгенлей, зылды, толкъун этип, сууну
жагъасындан чыгъарды. Суу тѐгюлюп, элни ичине жайылады. Халкъ аны
кѐргенде, гузабаланып, къуугъуннга чабадыла. Ол кезиуде тюлкю Зондарны
къымыжа этип, кѐпюрню тюбюнде букъдуруп, кеси уа ханнга къууулду.
– Эй, къудурети уллу болгъан хан! Сыртында адам чыдамагъан,
Зондарны аллай бир огъурсуз аты бар эди. Келе тургъанлай, юркюп,
кѐпюрден суугъа секиргенди да, сууну тюбюне бата, башына къалкъый,
экиси да бир чакъырым баргъандыла. Ахырында атны суу элтип, Зондар да
кийимсиз къалгъанды. Энди анга бир кийимле беригиз деп келгенме, – деди.
Зондар, тели болгъанлыкъгъа, ариу кийинсе уа, чагъыдый санлы жаш эди.
323
Тюлкю, хандан кийимле келтирип, Зондарны кийиндиреди да, экиси да
ханны къаласына киредиле.
Хан, Зондарны кѐргенде, саламлашды. Телилигин а къайдан билсин.
Энди ол тели бир телилик этеди да, къан жаудурады деп, тюлкю къара
дыгаласдады.
Хан тамаша сый этди, халкъны жыйды. Зондарны къызла, жашла олтургъан
мияла юйге элтдиле. Тюрлю-тюрлю ашарыкъла, ичерикле келдиле. Ауузланып,
ичип башладыла. Тюлкю уа башха юйде хан бла олтурады. Алай а хар заманда
тынгысыз сагъайыпды.
Энди тели Зондарны юйюне ѐлю кирди. Къызланы, жашланы да алларында
къангадан жан сюекни алып, къолтукъ тюбюне сукъду. Ол заманда жыйында
къуш-мушла тюлкюню къулагъына чалындыла. Олсагъатдан тюлкю, Зондар
болгъан жыйыннга ашыгъышлы кирип:
– Эй, сыйлы столну сыйлылары! Сиз айып, гурушха да этмегиз, Зондар
мени юлюшюмю асырамай, аш ашаргъа не аз да амалы жокъду, – деп, Зондарны
къолтугъундан жан сюекни алып, ашады да, Зондарны айыбын жулду.
Жыйын да анга ыйнанды. Ызы бла амалчы тюлкю къайтып келди да, ханны
аллында жойкъулланып, кокаланып:
– Энди, къурманынг болайым, жюйюсхан! Мени келечилигими сени
сыйлы сѐзюнг къууанч бла кийиндирди. Биз энди, ызыбызгъа къайта, дагъыда
бери келе айланмайыкъ. Мен бу элде киеу нѐгерле жыяйым да, Жансурат
бийчени ала кетейик, – дегенде, хан угъай демеди.
Тюлкю, эрлай киеу нѐгерле жыйып, келинни алып кетдиле.
Жолну эки тенг этгенлеринде, тюлкю, киеу нѐгерлени тохтатып:
– Аха, жигитле! Къонакъ хазыр болса да, къонакъбай хазыр болмаз, сиз
келе келигиз, мен, алгъа барып, юйню жарашдырайым, – деп, кетди.
Тюлкю къууула, жорта барып, эмегенлени мияла
къалаларына жетди.
– Ы-ый аман эмегенле! Тауну, ташны жандырып, кѐп аскер келеди,
къачыгъыз да, ол салам тишни тюбюнде бугъугъуз! – деди.
324
Эмегенле къачып, тау тюбюнде салам тишни тюбюне къысылдыла. Киеу
нѐгерле да келинни алып, эмегенлени мияла къалаларына тюшдюле. Той-оюн
бошалгъандан сора, киеу нѐгерле кетдиле.
Энди «обур кетди да, орун къалды» деп, Зондар, Жансурат, тюлкю да
эмеген къалалада жашай тургъандыла. Жансурат тели Зондарны ишге, сѐзге,
акъылгъа да бир кесек юйретди. Зондарны энди, къалай-алай болса да,
алгъыннгы Зондарды деб а къайдан таныгъын. Алай а «аман адамны айнытсанг,
эрининги-бурунунгу къан этер» деген сѐз Зондарда да кѐрюндю.
Тюлкю къартайды. Ариулугъу, тирилиги да тюрленди. Ишге асыусуз
болду, жылтырауукъ тюгю юйюкдю, жабагъыланды, кѐзлери химил эте
башладыла. Сууукъгъа, жылыгъа да тѐзюмсюз болду.
Жай чиллени бир исси кюнюнде тюлкю босагъа юсюнде сериуюнде жатып,
ачылгъан ауузчугъундан тилчиги да салынып, шытылары агъа тургьанлай,
Зондар, юсюне келип:
– Иррр, аман ѐллюк, эрши зат, болгъанны жийиргенчли эте турмай, думп
бол, мындан къуру! – деп, къыстады.
Ол сѐз тюлкюге бек къыйын тийди, ѐпкеледи. «Ай маржама мен санга аны
жетдирмесем!» – деп, эмегенлеге тебиреди.
Эмегенлени биринден къалгъанлары къырылып, ол да ашаргъа жукъ
тапмай тургъанлай, юсюне барып:
– Ай зауаллы дуния тулпары, санга бу аман кюн нек келгенди? Андан эсе
уа, ѐлген да иги эди. Сизни къалагъызда Зондар деп бир тели жашайды. Сен,
аны ѐлтюр да, къалангда кесинг жаша! – деди.
Эмеген барыргъа къоркъду. Ол заманда тюлкю аны кѐллендирип бир узун
гырмыкны боюуна чулгъап, алып келди. Зондар, аланы кѐргенде, бек къоркъду.
Аны къоркъгъанын а гула эмеген сезалмады.
Зондар, аланы кѐргенде, гузабагъа къалып:
– Ай аман тюлкю уа, ол манга айтыучу эмегенинг буму эди? – деп,
къоркъуп къычырды.
325
Эмеген, аны билмей: «Тюлкю мени Зондаргъа ѐлтюртюрге алып келеди!» –
деп, олсагъатдан тюлкюню буууп, жуммак этип, къачып кетди.
Тели Зондар а Жансурат бла жашап къалады, алай ахырларыны не
болгъаны белгили тюйюлдю.
ЖАХИЛ ДОКТОР
1.
Бир уллу шахарда къатыны бла бир къаратон киши жашай болгъанды. Аны
юйю шахарны бир къыйырына жанлап, уллу чыгъана
агъачны жанында эди.
Бир кюнлени кюнюнде ол кишини къарны ауруп, доктор излей
жайылгъанды.
Шахарны орамларында къыдыра келип, эшикни башында юсюне харфла
жазылып, бир акъ къала кѐргенди. Къарт, кюреше кетгенди да, «доктор»
деп окъугъанды. «Ыхы, энди излегеними тапдым!» – деп, къуунаракъ юйге
киргенди. Анда докторну кѐрюп:
– Салам алейкум, багъалы доктор! – деди.
–Уалейкум салам! Не керекди?
– Ичим ауруп келгенме.
– Ичингде не затынг ауруйду?
– Да, доктор болсам, билир эдим, санга къара деп келгенме.
Доктор, тинтип, къарап: