Малкъар Халкъ Жомакъла - 18

  эдим. Болуш юйден келип, отоуума киргенлей, юйюмю эшиги къагъылды.
  Чартлап эшикге чыкъгъанымлай, бир кийиз къамичи келип тийди. Мен да, эшек
  болуп, чалыгъа тагъылдым. Танга деричи, эшек болуп, арбазда сюелдим, ол
  къамичи бла мени ургъан киши уа мени орунума отоугъа ие болду. Танг
  аласында кийиз къамичи келип тийди. Адам болдум. Къайтып отоугъа кирирге
  уялып, болуш юйюме кетген эдим. Экинчи ингирде биягъы къайтып отоугъа
  киргенимлей, дагъыда эшик къагъылды. Мен чыкъмадым. Къатыным тырман
  291
  этди. Кишилигиме уялып, чыкъдым. Биягъы бир кийиз къамичи келип тийди да,
  алаша болуп, тагъылдым.Танг аласында къамичи келип тийгенлей, адам
  болдум. Салып отоуума киргенде, къатыным, тырман этиб: «Айып тюйюлмюдю
  санга, кече къайры эсе да кетип, кюндюз отоуунга кире айланыргъа?» – дегенде,
  уялып, биягъы болуш юйюме кетдим. Ючюнчю кече болду. Ашыгъып, отоуума
  келип, кирдим. Эшикден бир адам сѐлешди, чыкъмадым. Дагъыда сѐлешди,
  чыкъмадым. Тиширыуну тейри урсун! Эр башы бла къоркъуп, отоуундан
  чыкъмады деп, къатыныма алай айтдырмаз ючюн, чартлап эшикге чыкъдым.
  Бир мазаллы кѐсе киши кийиз къамичини жел этдирип сылады, мен да ол кече,
  парий болуп, чалыгъа тагъылдым, ол а мени сатлыкъ юйдегим бла къалды.
  Эрттенбласында къамичи да, жукъ да болмады. Жип тешилди, мен а, ит болуп,
  эл тюбюне жайылдым. Акъылым адам, сыфатым ит болуп, бир бѐлек кюн
  жюрюдюм. Ачдан онгсуз болдум. Эл итлери чаба да талай, мен да къача да
  къутула, жашаудан умут юздюм.
  Бир кюн ныгъышда олтуруп тургъан къартланы алларына барып, бир
  акъыл сѐз эшитир мурат бла, къысылдым. Жатып, къартланы хапарларына
  тынгылап тура эдим.
  Къартладан бири:
  – Арабий, бу не иги сыфатлы ит эди. Жылкъыбай улуну къолуна тюшсе,
  къарагъан да, семиртген да этер эди, – деди.
  Акъырын туруп, Жылкъыбай улуну къошуна тебиредим.
  Сыртланы,
  жалпакъланы тарта-жорта, ол байны къошуна жууукълашдым.
  Мени кѐргенде, бир сюрюу ит жетип, талап тебиреди. Иелери жетип,
  итлени менден айырып, къошуна элтди.
  Жетгенлей, ит тегенеге сют къуйду, ичмедим. Айландырып бир табакъгъа
  къуйду, ичмедим. Ызы бла бир таза аякъгъа къуюп бергенде, ичдим.
  – Оллахий, бу итде не эсе да бир сейирлик
  барды, – деп,
  адамгъача
  къарап башлады.
  Кеси ашагъан аякъда, кеси ашагъан хант бла мени да багъып турду.
  292
  Бир кече къойлагъа бѐрю чапды. Бир къозуну алып, къачды. Итле да мен
  да сюрдюк. Мен жетип, бѐрюню тутдум. Итле да мени тутдула. Ол заманда мен
  бѐрюню ычхындырмадым.
  Сюрюучюле жетдиле. Ол кезиуде мен бѐрю бла булгъаша, къолгъа
  саркъгъан эдим. Итле, сюрюучюле да къошха къайтыпб кетген эдиле.
  Ол кече бѐрюню кесип, къол боюнунда къозуну сакълап, тангнга чыкъдым.
  Эрттенбла сюрюучюле жайыла келип, ѐлюп тургъан къозуну кѐргенде.
  таякъ бла мени да бир иги сюртюп:
  – Махтагъан ити буму эди? Къозуну кесип турады, – деп, таматагъа хапар
  бердиле.
  Тамата, алагъа ийнанмай, къарай келип, мени тапды. Арлакъда таланып
  тургъан бѐрюню да эследи. Андан сора уа мени артыкъ да ариу кѐрдю. Атым
  айтылды: «Адам акъыллы ит» деп, битеу халкъда белгили болдум.
  Ол тийреде бир хан жашай эди. Аны жангыз бир къызы болгъанды. Ол
  къыз кесини ариулугъуну нюрю бла юйню кече чыракъсыз жарытханды.
  Къызгъа бир обур юйренип, хар айдан бир кере келип, нюрюн эмип кете
  тургъанды.
  Хан, итни хапарын эшитип, бир мадар этерми эди деп, иемден мени бирэки кюннге тилей келди. Ием мени анга берди, ол мени элтип, къызны къатында
  байлады.
  Къыз, толгъан ай кибик, юйню жарытып тургъанлай, кечени арасында
  чырдыдан салынып, къызны бир обур эмип тебиреди. Мен сермеп алып, обурну
  талай тебиредим.
  Ол заманда обур:
  – Эй, Гужой улу Хажимет! Къой, мени ѐлтюрме, бир амалсыз кюнюнгде
  жарарма, – дегенде, мен аны бошладым.
  Эрттен бла хан келип къарагъанда, къызыны толгъан айча жарытып
  тургъанын кѐрюп, къууанды. Мени да махтап, боюнума къапчыкъ бла бир
  алтынны да тагъып, жиберди.
  293
  Боюнумда къапчыкъ тагъылгъанлай, ызыма айландым. Айлана-жюрюй
  барып, бир сыртны юсюнде тохтап, улуй тебиредим. Улуй тургъанымлай,
  келип, боюнума бир кийиз къамичи тийди. Олсагъатдан бир чыпчыкъ
  болуп къалдым.
  Чыпчыкълагъа къошулуп, элде тирменлени пулгуларына къонуп, аны ашай,
  кечине турдум. Бир сабийле келе келип, таш бла атып, аягъымы сындырдыла.
  Аманны кебинден тирменни чырдысына илиндим.
  Чырдыдан арбазгъа тюшюп, нартюх пулгуланы чѐплей, тѐтерегиме да
  къарай тура эдим. Ол кезиуде тирменни аллында бир къарт къатын манга
  къарай келип, сора:
  – Эй, Гужой улу Хажимет, кел, къол аязыма къон! Мен сени бир амалсыз
  кюнюнгде жараргъа айтхан эдим. Энди бюгюн ол сѐзюмю толтурайым, – деди.
  Кѐп арсар болдум, алай болса да, къоркъа-къоркъа барып, къол аязына
  къондум. Къаты къысып, къабыргъаларымы сыкъды.
  – Ма сен да мени ол кече былай этген эдинг, энди мен да сен этгенча этеме,
  ызы бла уа санга берген сѐзюмю толтурайым, – деди. – Сени эшек, ат, ит,
  чыпчыкъ да этген адам сени къатынынг бла жашап турады. Сени ѐзге мадарынг
  жокъду, энди мен айтханлай эт: ахшам къарангы болгъанлай, эшикни жеписи
  бла юйге къутул! Кийиз къамичи къабыргъада тагъылып турады. Ала
  жатханлай, жетип, ол къамичиге тиялсанг, андан сора ала санга эталыр зат
  жокъду, – деп, ууучундан ычхындырды.
  Учуп барып, ол айтханча, юйню ичине ычхындым. Ала жата тебирегенлей,
  мен да учуп, къамчиге къондум, ала да къычырыкъ этип чабышдыла. Болсада,
  мен олсагъатдан буруннгу адам болдум, къамичи да къолума тюшдю.
  Олсагъатдан уруп, бирин алаша, бирсисин байтал этдим. Халкъгъа берип,
  сыртлары жауур болгъунчу жекдирдим.
  Ызы бла бирин гырайт, бирин да тиши эшек этип, элде керекли адамлагъа
  отун ташытып, аманнга жетдирдим.
  Ахырында кийиз къамичи бла сюртюп, бирин эркек къадыр, бирин да тиши
  къадыр этип, суу орунуна эл тирменни чархын айландыртып турама.
  294
  Ма, ол сен излеген Гужой улу Хажимет менме. Хапарым да ма алайды.
  Кел, экисин да кѐргюзтейим, – деди.
  Мен да, барып, экиси да тирмен чархланы айландыра тургъанларын кѐзюм
  бла кѐрдюм. Хажиметни да къолун тутуп, юйюме къайтып кетдим, – деп
  жюйрюк Бектурну хапары аны бла бошалады.
  АЛАМАТ ТАЙЧЫКЪ
  Кетген бурун ѐмюрледе, бир кишини Мурат, Таулу, Ибрахим, Аслан. Теке,
  Къочхар, Билгич деп, жети жашы болады. Ала хар кече сайын кезиу-кезиу
  жылкъыны кютерге барадыла. Жылкъыда бир байтал кече сайын тай табады. Ол
  тайчыкъны уа бир жаныуар ашайды. Алты тамата къарындаш баргъан
  кечелеринде эринип, жукълап, къарамай, тайчыкъны жаныуарлагъа ашатдырып
  къоюп тургъандыла.
  – Не кѐрдюгюз, тайчыкъ саумуду? – деп, аталары Сафар соргъанда:
  – Угъай, жукъ да кѐрмедик, тайчыкъ туумагъанды, – деп, алдап
  тургъандыла.
  – Билгич, бюгече жылкъыгъа сен барлыкъса! – деп, атасы
  Сафар хыны-
  хуну этип айтды.
  – Жаным сау болса, мен тайчыкъны сау къалдырырма, аны ашаучу
  жаныуарны да кесек-кесек этерме, – деб Билгич ушкок, уллу бичакъ, дагъыда
  башха керекли затла да алып, бек тап кийинип, кюн
  бата жылкъыгъа
  атланды.
  Билгични кѐрген адам, керти да, аны бек уллу, керекли ишге
  хазырланнганын сормай биллик эди. Билгич бир кесек замандан жылкъыгъа
  жетип, кюндюз кютген Асланнга салам берди.
  – Жылкъыны санайыкъмы?
  – Санайыкъ.
  Санадыла, мал керек болмады. Андан сора, кюн сайын тай табыучу
  бууурул байталгъа бардыла.
  295
  – Желин толтургъанды, – дедиле.
  – Желин толтургъанды, алай андан не келсин, кечени арасында къозлайды,
  биз аны тайчыкъларын жаныуарлагъа ашатып къоябыз, – деп, Аслан сѐз
  къайтарды.
  – Мен аны билмейме, мен бюгече, ѐлмесем, тайчыкъны ашаучу жаныуарны
  ѐлтюрюрме, ким билсин, тайчыкъ сау къалыргъа да болур, – деп, Билгич
  жууап этди.
  – Мен къалай этеме? – деди Аслан.
  – Бар юйге, солу!
  – Сау къал, Билгич, кѐрген затынгдан артда манга хапар айтырса!
  – Айтырма, тейри.
  Аслан бла Билгич саламлашып айырылгъан заманда, кюн батып, ашхам
  бола башлагъан эди.
  Билгич сыртындан жатды, кѐп сагъыш этди, ол келлик жаныуар бла къалай
  сермеширин кѐзге тутду. Чыдаялмай, секирип туруп, ол, уллу бичагъын
  къынындан суууруп чыгъарып, талай кере хауаны сермеди. Сора бичакъны
  ауузуна къарады, къан ыз кѐрюнмеди. Дагъыда жатды, кѐзлерин къысды. Ол
  сермеширик жау бирмиди, огъесе бир талаймы боллукъдула? Не этип да,
  Билгич быланы билалмады. Алай эте тургъанлай, къалкъыды. Дагъыда уянып,
  ѐрге турду. Жылкъыны тынч, ырахат отлагъанын кѐрдю. Сермеширге, ол жауну
  дуккуларгъа Билгич бек ашыгъады. Алай заман а акъырын, ашыкъмай барады.
  Къачан келлик болур деп, жылкъыны ичине кирип, бууурул байталны
  къатында олтурду. Талай сакълады. Байтал къозлады, олсагъат Билгич да
  бичагъын къолуна алды. Кѐкден къара булутча бир зат жерге салынып,
  тайчыкъгъа жетерге, Билгич къылыч бла сермеп, эки бѐлдюрдю. Байтал
  кишнеди. Сора Билгич, тайчыкъны къатына барып:
  – Машкачыкъ! – деп, сыртын сылагъанлай, экижашар болду.
  Жюген салгъанлай – ючлю, терилик салгъанлай – тѐртлю, жерин
  салгъанлай – бешли, юсюне миннгенинде уа алтылы тулпар болду.
  296
  Билгични бу тайчыкъгъа къууаннганын сѐз бла айтыргъа къыйынды. Сора
  Билгич узакъ жерде от жаннганны кѐреди. Къамичи бла бир ургъанлай, аламат
  тайчыкъ, Билгични от жарыкъгъа жетдирди.
  Тохтайды. Тѐгерекге къарайды. Отда онеки уллу къазан, ичлеринде эт
  бише, бир жанына къараса, онеки мазаллы адам. Къоркъаракъ болгъанды, алай
  болса да, кетмеди. Кѐп кере къычырды. Ол адамладан бири да уянмады.
  Болмагъанында, отдан бир уллу кесеуню алып, Билгич бирини бурунуна
  сукъгъанында, ол алай къычырыкъ этгенди, къоркъгъандан Билгич тап жерге
  кирип кетерча болгъанды. Ол къычыргъанында, къалгъанлары да уяннгандыла,
  Билгични дуккуларгъа башлагъандыла. Ол заманда Билгич алагьа:
  – Мен сизге жарарма, мени ѐлтюрмегиз! – деди.
  – Сен кимсе? – деп, ала алай сордула.
  – Жылкъычы Билгичме!
  – Не керекди? – деп, онеки мазаллы эмеген Билгични къуршаладыла.
  Аланы уллу жасы къулакълары башларындан абадан эдиле. Къалгъан
  сыфатлары бютюнда сылыкъ.
  – Олтур былай, – деп, бирлери къолундан тутханында, Билгични билеги
  чыгъаргъа аздан къалды.
  – Эт бишди, ашайыкъ! – деп, онеки эмеген онеки къазанны юсюне
  сюелдиле.
  Жерге тюшюрдюле, ал бурун шорпа ичдиле, тамычы къоймадыла.
  Ызындан этни ашап башладыла. Билгичге да тигимчик бердиле.
  – Энди хапар айтыгъыз, – деп, Билгич акъырын-акъырын айтды.
  – Биз онеки эмеген болабыз, хар кюнде онеки ѐгюзню соябыз,
  къоймай ашайбыз. Терилерин юсюбюзге кийим этип киебиз,
  бир кюнден ары чыдамай, жылтырадыла.
  ол
  жукъ
  кийимле
  Къатын алгъан бирибиз да жокъбуз.
  Узакъ болмай бир элде ханны бек тауушлукъ къызы барды, аны алама деп, хар
  бирибиз бек даулашабыз, ахыры къалай боллугьун билмейбиз.
  – Хар кюнде онеки ѐгюз кесип ашасакъ да, чырт тоймайбыз.
  – Ёгюзлени къайдан аласыз?
  297
  – Къайда тап тюшсе, анда.
  – Этге туз атып нек ашамайсыз?
  – Биз тузну билмейбиз, къаллай затды туз?
  – Ханны къызын къайсыгъыз аллыкъсыз?
  – Мен!
  – Мен!
  – Мен! – деп, бары бирден гюрюлдегенлеринде, Билгични
  тап къоркъары келди.
  – Мени бла биригиз келигиз, – деп, Билгич эмегенледен бирин ат бла
  аллына къуууп, бир башха от жарыкъгъа сюрюп кетди.
  Барсала, ала уа алтын къаяла, къаяланы бирси жанында туз къалаула.
  – Ма, хайда, кѐтюр! – деп, уллу туз ташны эмегенни сыртына аунатды. –
  Элт!
  Жолда эмеген жаралы болуп жатхан бир бууну табып, аны да тузну юсюне
  салып, кѐтюрдю. Ала экиси да къайтып келирге, эмегенле жукълап тура эдиле.
  Эрлай Билгич бууну союп, этин бир къазаннга салып, биширди.
  Кереклисича туз атды. Эмегенлени уятып, ашатды, бууну жарымын да ашап
  тауусалмадыла:
  – Бу не сейирди? – деп сордула.
  – Быллай затха болушхан дейдиле, – деп, Билгич жууап берди.
  – Ханны къызын мен, мен аллыкъма! – деп, араларында кѐп дауурла
  чыкъдыла.
  Алагъа Билгич заран болгъанча, чурум этип, ала аны дуккуларгъа умут
  этдиле.
  – Келигиз, мен ханны къызын къаладан чыгъарып берейим, къайсыгъыз
  хорлаялсагъыз, къыз аныкъы болур, – деди. – Алай этер ючюн, биз бусагъат
  ханны къаласына жууукъ барайыкъ. Мен къабакъ эшикге кирирме, мен
  чакъырсам бирем-бирем, таууш этмей кирип келигиз; эшикни арт жанында
  сакълап турлукъма, – деп, Билгич алай айтханында, эмегенле ханны къызын
  тап къоюнларына къысханча болдула.
  298
  – Жюрюгюз! – деп, Билгич айтыр-айтмаз, эмегенле тебиредиле, бек къаты
  бардыла, ханны къаласына мычымайын жетдиле.
  Билгич, айтханыча, эшикни артына турду. Бир эмеген кирди, аны уруп
  жыкъды, ол къымылдамады. Экинчини да, ючюнчюню да, тѐртюнчюню да,
  бешинчини да алай этип, барын да къырып, жатдырды.
  – Бизни жарлы тайчыкъны, дагъыда башха халкъны да хазналарын быллай
  харам къарынла ашай болурла, – деп, Билгич бекден-бек тиш къысды.
  Барысыны да къулакъларын кесип артмакъларына жыйды.
  Эмегенле къабанла сойланнганча сойланып жатадыла. Аламат тайчыкъ
  алагъа бек сейирсинип къарайды, кеси да анасын эммей, жазыкъчыкъ, ач
  болгъанды. Анасын да, жылкъыны да, туугъан эркин жалпагъында кѐрюрге бек
  ашыгъады. Билгич а ханны къызын алып кетерге аламат тайчыкъдан да бек
  гузабады.
  Атны арбазда къоюп, Билгич терезени тюбюне барып: «Къалай мадар
  этейим?» – деп, дыгалас этген заманда, Аламат тайчыкъ чабып келип:
  – Манга мин! Сора къызгъа жетерсе, – деди.
  Билгич олсагъат минеди. Аламат тайчыкъ жыйырма атламны бийикликге
  ѐсген ат болады. Билгич ханны къызын жукълап тургъан тѐшеги бла акъырын,
  уятмай алады, сора къоюнуна къысып, къаладан чыгъарып кетеди.
  Ол кече окъуна Билгич къайтып жылкъыгъа келеди, къарайды, жокълайды,
  бары сау-эсен тургъанларын кѐреди.
  Ханны къызы танг атаргъа жылкъыны къатында ачыкъ сыртда уянады. Бек
  аман къоркъады, алай болгъанлыкъгъа, уста сѐзлю Билгич, ханны къызын
  мухар, гуду, сылыкъ эмегенлеге аш этмей къутхаргъанын тизип айтханында,
  ханны тамаша къызы Байда бек къууанды, Билгични жаны кибик сюйдю.
  – Байда, бу атны кѐремисе? – деп, Билгич Аламат тайчыкъны боюнун
  сылай, – кеси да бюгече туугъанды, бир кечени ичинде алты жыллыкъча
  болгъанды, – деди.
  – Да алай къалай болду?
  299
  – Ол кѐп хапарды, артда айтырма, – деп, Билгич бир жанына
  къарагъанында, Асланны келе тургъанын эследи.
  – Кѐп болсун, Билгич!
  – Ой, сау бол! Нек келдинг, Аслан?
  – Не болду, байтал къозладымы?
  – Бек аламат тай тапханды.
  – Эй, хей, къайдады, саумуду?
  – Ма, кѐремисе? – деп, Билгич Асланнга алтылы хораны кѐргюзтдю.
  – Оллахий, мынга ийнаныргъа уа бек къыйынды!
  – Къалай сюйсенг, алай эт. Алай бюгечени ичинде мен кѐрген, мен этген
  затлагъа адам ийнанмазчады. Аланы манга этдирген жангы туугъан тайчыкъны
  кючю бла болгъанды.
  Билгич Аслан бла сѐлешген заманда, Байда бу хапарлагъа бек сейирсинип
  тынгылай эди. Бир жанына къарап, Аслан Байданы эследи. Не айтыргъа
  билмей, сюелип туруп:
  – Бу кимди? – деди.
  – Артда билирсе, юйге элтирге болуш. Ол да мени нѐгеримди.
  Билгич бла Аслан Байданы къатына барыргъа, Байда бетин жапды. ючюсю
  да алайдан Билгичлагъа келдиле. Байданы да отоугъа кийирдиле. Билгич
  чардакъгъа чыгъып жатды.
  – Билгич келгенмиди? Келген эсе, бери чакъырыгъыз, – деди атасы.
  Билгич келди.
  – Не болдунг, Билгич?
  – Ма болгъаным, – деп, артмакъларыны атасыны къолуна берди.
  Алайгъа алты тамата къарындашы да келдиле. Артмакъланы ичинден
  жыйырма тѐрт эмеген къулакъ чыкъды.
  – Къайдан чыкъгъандыла была?
  – Ёлтюргенме!
  – Къалай? Нек?
  – Да, не ючюн болса да, ѐлтюргенме.
  300
  – Тайчыкъ къайда?
  – Ма, къарагъыз! – деп, Билгич аламат тайчыкъны кѐргюзтдю, не затлагъа
  жолукъгъанын да айтды.
  – Юйдеги кимди?
  – Ханны къызы Байда.
  – Къалай алгъанса?
  – Эмегенледен сыйыргъанма.
  – Аперим жигитге! – деп, атасы Сафар, Билгични къучагъына къаты
  къысып къучакълады.
  Таматала, Билгич этгенни эталмагъанлары ючюн, бек ѐкюндюле, не мадар,
  аны ючюн сакълыкъ керек болгъанын билдиле.
  – Жашла, былай келигиз! – деп, аталары жашларын къатына чакъырды. –
  Билгични этген жигитлиги, батырлыгъы битеу барынга да юлгю болургъа
  керекди. Сиз, манга ѐтюрюк айтып, тайчыкъны жаугъа азыкъ этип тургъансыз,
  быллай иш осалды, эринчекни ишиди, – деп, аталары алай айтханында,
  жашлары жукъ айталмай, жерге къарадыла.
  Андан сора, хар гѐзетге баргъан, сакъ болуп, туугъан тайчыкъны сау
  къалдырып, ала бири биринден иги сейир атла болгъандыла деп, хапарлада
  айтылып жюрюйдю. Ол атлагъа минип жюрюгенме деген адам кѐрмегенме.
  КЪОЗУЧУКЪ
  Болгъанмыды, болмагъанмыды, хапаргъа кѐре, дунияны бир кезиуюнде бир
  киши бла къатыны жашай эдиле. Ала бѐлек заманны бирге жашап турсала да,
  алагъа сабий туумагъанды. Аны себепли, ала сабийге бек термилип
  тургъандыла. Алай бла, ала жашай келип, къартлыкъларында къатын бууаз
  болгъанды. Аны алай болгъанына артыгъыракъда къарт киши бек
  къууаннганды. Къатынны къозлар заманы жетип башлагъанлай, кишиси
  къатынланы чакъырып, кеси уа адетде болгъаныча, къатыны болгъан жерге
  кирирге уялып, юй тѐгерегинде айлана тургъанды.
  301
  Къатыныны къутулгъанын билдиргенлеринде:
  – Не тапхан болур, къызмы, жашмы тапды? – деп къатынлагъа соргъанды.
  Къатынла, айтыргъа арсарлы болуп:
  – Адам улу туумагъанды, къатынынг бир къозучукъ тапханды, – дедиле.
  Аны эшитгенде, киши бек бушуу-бушман болады, алай этер амалы
  болмайды. Да не этерик эди? Къозуну къозунуча ѐсдюрюп, аны да иги маркъа
  къозу этди.
  Тири къозучукъ аланы тѐгереклерине ойнап, чабып айлана эди, болсада ала
  анга къууанмай эдиле. Сора бир кюн экиси да олтуруп, къозу да эшикге
  жайылып тургъанлай, къатын бла киши уллу жиляугъа киргендиле:
  – Бу халкъгъа болмагъан зат бизге нек болду, энди къартлыгъыбызда
  къозу ѐмюрге дери бизни бла былаймы жашарыкъды, андан эсе ѐлюп кетсе
  окъуна иги боллукъ эди, – деп, эски шургуну жангыртып тургъанларын
  къозучукъ эслейди. Кеси да бек мудах болады. Сора, къозу адам тил бла
  атасына:
  – Атам, мени ючюн сен мудах болма, мен сизни мудах этмем. Мен сени
  бир жумушха жиберейим: ол жерде, ол жерде, бир элде бир шыйых барды. Аны
  аты Хажимурзады. Анга бар да, сени къозу жууугъунг манга бир къатын мадар
  этсин деп ийгенди де! Сора, аны не айтханын манга айтып келирсе, – деди.
  Атасы, къууанып:
  – Бек ахшы, барып айтайым, – деп, кетди.
  Кѐпмю-азмы айланады, ахырында Хажимурза жашагъан элге жетеди да,
  тургъан жерин табады. Адетде болгъаныча, салам берип, танышып
  бошагъандан сора:
  – Мени санга бир жумушум болуп келгенме, айып этмесенг, жумушуму
  айтыр эдим: мени санга къозу жууугъунг жибергенди. Ол: «Манга, не да
  болсун, бир къатын мадарсын», – деп, сенден тилейди.
  Хажимурза, аны эшитгенде:
  – Аллах-Аллах, къозугъа мадармасам, кимге мадарлыкъма, мадарырма.
  Кеси уа къалай турады? – деп сурады.
  302
  – Бир хатасы жокъду, бек тынч турады, – деп, киши толу хапарлады.
  – Ахшы, бир айдан киеу нѐгерле къурап, къозуну да ала бла манга
  жиберирсе. Мен да къатын хазыр этип турурма, – деди.
  Киши, къууанып, юйюне кетди. Келип, хапарны къозугъа айтханда, къозу
  да бек къууанды. Сора бир ай жетгенден сора, къарт киши къозугъа киеу нѐгер
  къурап, кесин да файтоннга миндирип, киеу нѐгерле бла ашырады.
  Киеу нѐгерле орайданы басып, Хажимурзагъа келдиле. Хажимурза, бек
  къууанып, къонакъланы юйге элтди. Къозуну да файтондан тюшюрюп, юйге
  кийирди. Сора Хажимурза барып, къызны хазырлайды, киеу нѐгерле да
  ызындан барып, къызны алып, Хажимурзаны юйюне келедиле.
  – Къозугъа къалай барды? – деп, ол эл бек сейирсинеди, алай къызны
  къозудан хапары болмайды.
  Шыйых, бир жууугъума алама деп, къызны алдап келтиреди.
  Да, Хажимурза битеу элге хапар этип, ахырзаман той этеди, къызгъа некях
  да этеди. Сора, къызны алып, къозуну да аны жанында файтоннга салып,
  къозуну юйюне келтиредиле. Юйлеринде ахырзаман уллу той барады, алай
  къыз, асыры жилягъандан, кѐзлерин ачып, дуниягъа къарамайды.
  – Мени къозугъа алдап келтиргендиле, – деп, дуниясы къарангы болуп
  турады.
  Энди шыйыхны оноуу бла къозуну къыз болгъан отоугъа атадыла. Къозу,
  къызны алай жилягъанын кѐрюп, адам тил бла:
  – Не затха жиляйса? Сен Аллахны жазыуу бла манга тюбегенсе, мен да
  сен къоркъгъанча да болмам, – деп, къатыныны кѐлюн алып, сыдырып къозу
  къабын тешип, кюн таякъча бир аламат ариу жаш болуп,
  къызны аллында
  сюеледи.
  Къыз аны кѐргенде, жаны анга кетеди.
  Сора
  жаш къатынына:
  – Энди мени санга бир аманатым барды. Ол да неди десенг, мени къозу
  къабымды. Къозу къабыма жукъ болса, сора экибизни жашауубуз бир боллукъ
  тюйюлдю, не да болсун, анга сакъ бол! – деп, къаты билдирди.
  303
  Эри алай айтханлай, къатынчыгъы, къозу терини алып,
  жыйрыгъыны
  ичинден аркъасына тигип къояды, жыйрыгъын да тешмей, юсюне кийгенлей
  турады. Жыйрыгъын жууарыкъ болса, къозу къапны сѐгюп, кюбюрге салады.
  Бир жолда къозу бир узакъ жерге тойгъа кетгенлей, къатыны быстыр
  жууама деп, жыйрыкъдан къозу къапны сѐгеди. Къозу къап бираз кепчисин деп,
  агъырыкъгъа жайып тургъанлай, бир къуртха къатын келеди.
  – Келинчик, сени бла бираз олтурайым деп келеме, аурууунгу алайым! –
  дейди.
  Келин, олтур деб, аны келгенине ыразы болады. Сора келин да быстыр
  жууа, къуртха къатын да хапар айта, кѐп олтурадыла. Къозу тери агъырыкъда
  тургъанлай, келин да быстыр жуууп бошап,
  олтурады. Къуртха,
  къуртха къатынны жанына
  келинни башын сылай, ариу айта, жукълатады. Келин
  жукълагъанлай, къуртха секирип къобуп, агъырыкъдан терини сермеп алып,
  чулгъап, отха атады. Келинчик олсагъатдан сескенип уянады да, кесин отха
  атады, алай жана тургъан отха тюшген тери жыйырылып, жумдурукъча
  болуп къалады.
  Олсагъат окъуна къозу, билип, чапханлай юйге жетеди, алай
  болгьанлыкъгъа, кеч болады. Обур къатынны тутуп, тюз алайда ѐлтюреди. Аны
  да ѐлтюргенлей, ызы бла къатынына:
  – Мени буйругъум алайды: энди мындан ары не кѐп жашасакъ да, экибизни
  жашауубуз бирге боллукъ тюйюлдю. Аллах бизни жазыуубузну бир этген
  болмаз эди. Хайда, санга саулукъ, манга эсенлик, – деп, айтып бошар-бошамаз
  бир алтын къанатлы кѐгюрчюн болуп, кѐкге учуп кетеди.
  Къатыны жиляй-сарнай къалады. Халкъ да алагъа бек сейир, бушуу этеди.
  Энди къатын кече-кюн да излеп, кѐгюрчюнню тапмай жашауу болмайды.
  Къолуна таякъ алып, кѐгюрчюнню излеп, хар тюбегеннге сурай, ахырында бир
  жолоучулагъа жолугъады. Алагъа соргъанында, ол жолоучула кѐгюрчюнню
  хапарын айтадыла:
  – Ол жерде, ол жерде, жол жанында бир жангыз терек барды, ол терекни
  юсюнде, жукъусу келе, бир алтын кьанатлы кѐгюрчюн кѐрген эдик, – дедиле.
  304
  Ол хапарны эшитгенде, къатын къууанып, тебиреди. Эки кюн жюрюп, ол
  терекге жетди. Къараса, кѐгюрчюн терекни тюз тѐппесинде къонуп, къалкъыуу
  келе тургъанлай кѐреди. «Энди Аллах берди», – деп, къатын терекге ѐрлейѐрлей барып, кѐгюрчюннге жетди. Къатын узалып, кѐгюрчюнню тутайым
  дегенлей, кѐгюрчюн, уянып, къатынына:
  – Ай харип, мынча заманны кесинги нек къыйнайса? Мен санга айтханма,
  мени энди жашауум сени бла боллукъ тюйюлдю,
  буйрукъ алайды, кесингн
  къыйнама, – деп, кѐкге кѐтюрюлюп кетди.
  Ол учуп къатынны кѐзюнден ташайгъынчы къатын аны ызындан къарап
  турду. Кѐгюрчюн аны кѐзюнден тас болургъа, къатынны кѐзлери къарангы этип,
  терекден кетип, ѐлдю.
  Къатынны къабыры терекни тюбюнде, терек да къатыннга сын таш болуп
  къалады.
  КЪАРГЪА БЛА БАЛАЛАРЫ
  Эки уллу тенгизни арасында бир ариу айрыкам болгъанды. Ол
  айырыкам къалын агъач бла жабылып эди. Бир бийик терекни баш чокайында
  къаргъаны уясы, уясында да юч баласы ѐсе эдиле. Бир кюн айырыкамны бир
  жанына от тюшгенди. Жел отну ышырып, отну къанатлары жел бла юзюлюп,
  тереклени башлары бла ауа тебирегендиле. Кириш тартып жаннган ѐртен
  къаргъагъа къоркъуу салгъанды.
  Къаргъа тѐрт жанына къарагъанды, дыгаласха къалгъанды... Ёзге мадар
  тапмай, кѐчер къайгъыгъа киргенди.
  Абадан баласын аркъасына салып, уча-уча барып, тенгизни юсюнде
  тохтап:
  – Ха балам! Мен сени быллай кѐп къыйынлыкълагъа къалып ѐсдюреме,
  мен къарт болсам, сен манга къарармыса, бу къыйынымы эсинге
  алырмыса? – деп соргъанды.
  Баласы:
  305
  – Айхай, къарарма, анам, сыртыма кѐтюрюп турурма, – дегенди.
  – Ай, налат, ѐтюрюк айтаса, тюзюн айтмайса, – деп, баласын тенгизге
  атып кетгенди.
  Къайтып барып, аны кичисин келтирип, тенгизни юсюнде анга да тамата
  баласына соргъанча соргъанды. Ол да аныча:
  – Къарарма, – деп, анасына жууап бергенди.
  – Ай налат, сен да жалгъанчыса, къарарыкъ тюйюлсе, – деп, аны да
  тенгизге ташлап, быягъы уясына келгенди.
  Эм кичи баласын сыртына кѐтюрюп, уча-уча барып, тенгизни юсюне
  жетгенде:
  – Аха, кичи балам! Барындан да сени бек сюеме. Мен сени бу къадар кѐп
  къыйналып ѐсдюреме, мен гым-гым къарт болсам, анамса деп, сен манга
  къарармыса? – деп соргъанды.
  – Да, анам, сагъыш эт! Сен ананга къарагъанча, мен да санга къарарма.
  Андан артыкъ мен да санга къараялмам. Сени да ананг ѐсдюргенди. Сен да
  мени тапханынг кибик, ѐсдюрюрге борчунгду. Сен ананга
  этгенлей,
  мен да
  санга этерме, – деди.
  – Ыхы, сен манга ахшы тюйюлсе, болсада кертисин айтдынг, – деп,
  тенгизден ѐтдюрюп, агъачха бошлап кетгенди.
  ЁТЮРЮКЧЮНЮ КЪУЙРУГЪУ БИР ТУТУМ
  Кетген заманлада къоншу болуп, эки киши жашай эди. Бирини арбасы,
  бирини уа байталы болгъанды. Байталны арбагъа жегип, экиси да базаргъа
  тебиредиле. Жолда кетип бара, байталны иеси кесини жумушу бла бир жерге
  бурулгъан болур. Ол бираз мычыгъан да болур эди. Ол андан къайтхынчы,
  бууаз байтал жолда къозлады. Арбаны иеси тайчыкъны эрлай арбаны тюбюне
  тагъып, нѐгерин сакълайды.
  Бир заманда байталны иеси келеди да, тайчыкъны кѐрюп, къууанады.
  – Байтал къозлапмы турады? – деп сорду.
  306
  – Угъай, байтал къозламагъанды, арба къозлагъанды. Кѐрмеймисе,
  арбагъа къысылып турады, – деп, арбаны иеси дау къозгъады.
  Къалай-алай даулашып кюрешселе да, бир бирин женгалмай, ишлери
  тѐреге тюшдю.
  Арбаны иеси тюлкюню ѐкюлге тутду. Байталны иеси да кирпини тутду.
  Тѐреге жыйылдыла. Тюлкю, эрттерек келип, тѐрени тоханасына ѐхтем олтурду.
  Сакълайдыла, сакълайдыла, кирпи келмейди. Тюлкю сакълайды, сакълайды:
  – Бу аман, тирмен буштукъ къайда сюркеле къалды? – деп, ачыусунады.
  Ой, бир заманда кирпи сюркеле, тепчий келди. Тюлкю, тѐрени аллында
  къызыл къатапа тонун да жылтырата:
  – Эндиге деричи быллай уллу ишлеге келмей, сакълатып нек тургъанса? –
  деди.
  – Арабий, бир терен къар жаууп, сууукъ тутду да, келалмай къырылдым,
  сизни да сакълатдым, – деп, кирпи тѐреге минди.
  – Ай, сени ѐкюлге тутхан, сени къыллы къалсын,
  жай чилледе къар
  жаууб а ким кѐргенди? – деп, тюлкю оспар-оспар сѐлешеди.
  – Да, сен анга нек сейирсинесе, арба тай къозлаб а ким кѐргенди? Анга уа
  ким ийнаныр? – деп, кирпи тюлкюге жууап этди.
  Тюлкю аны жууабын онгсунмады.
  – Ай, сени сѐзюнг да тонунг маталлы зыбыр кѐреме, – деп, тѐреден тюшюп
  кетди.
  Аны бла тай да байталны иесине къалды. Ахыры да тап алай болургъа
  керекли эди.
  МАРАУЧУ
  Бурун заманлада бир мараучу болгъанды. Ол кеси ѐлюп, жашчыгъы бла
  къатыны къалгъандыла. Жашчыкъ да, он жылындан башлап, атасыча уста
  мараучу болгъанды. Ол жашчыкъ кесини гитче садакъчыгъы бла кѐкде учуп
  баргъан къанатлыны тюз кѐзюнден уруп ѐлтюре болгъанды.
  307
  Бир кюн жашчыкъ сабийле бла ойнай тургъанлай, тайны да кѐтюрюучу бир
  деменгили къуш юслери бла учуп баргъанын кѐргенди. Жашчыкъ эрлай
  садагъын тартып, тюз кѐзюню гинжисинден уруп, ѐлтюрдю. Халкъ ол къушну
  юсюне басынып, уллу тамаша болду. Тѐрт сабий къушну тутуп кѐтюралмадыла.
  – Эй жигит! Сен муну элтип ханнга кѐргюзсенг, ол санга уллу саугъа
  берир, – дедиле.
  Сабийле къушну тѐгерегинден басынып, сюйреп, ханнга элтдиле. Хан
  чыгъып, къушну кѐргенде:
  – Эй жигитле, бу тамашаны къайда тапхансыз, муну ким ѐлтюргенди? – деп
  сорду.
  Сабийле бир аууздан:
  – Ма бу, кѐзюнден уруп, ѐлтюргенди, – деп, жашчыкъны кѐргюзтдюле.
  Хан:
  – Жигит, несин марап атхан эдинг?
  – Кѐз гинжисин марап атханма.
  Хан, къушну башын кѐтюрюп къарагъанда, онг кѐзюню гинжисинден
  тийгенин кѐрюп, жашчыкъны махтап, ахшы саугъа да берип, ашырды. Къушну
  да кѐрюмдюге салдырды.
  Жашчыкъ саугъасына къууанып бара, ханны бир жаман къуллукъчусу
  жолда жашчыкъгъа тюбеп, ол къушну хапарын сорады. Жашчыкъ, къушну
  ѐлтюргенине махтанып, ханны анга берген саугъасын да кѐргюзте, къууанып
  кетеди.
  «Зарны тили учхан окъну хауада сууутады» дегенча, ханны аман
  къуллукъчусу, жашны озгъур жетишимин зарланып, ма былай айтып ханнга тил
  этди:
  – Жюйюсхан! Сиз жашчыкъгъа саугъа берип ашыргъансыз,
  ол а: «Бу
  аман къарт къушха быллай саугъа берген, алтын къанатлы къушну ѐлтюрюп
  келсем а, не берлик болур эди?» – деп бара эди.
  Хан, олсагъатдан жашчыкъны кесине чакъыртып:
  308
  – Жигит! Сен манга алтын къанатлы къушну ѐлтюрюп келтирмесенг, мен
  сени ѐмюрюнгю къысха этерме, – деп буйрукъ берди.
  Жашчыкъ, къоркъуп, келип, хапарны анасына айтады. Анасы:
  – Къоркъма, жашым! Атанг Айры-Сыртда аллай къушланы кѐрюучю эди,
  алай а, аланы атарча жууукъ бир заманда да къысылалмагъанды. Мен сени
  бурун тауукъ къычыргъанлай уятырма, сен танг атаргъа Айры-Сыртха