Малкъар Халкъ Жомакъла - 13

  Ол кезиуде ханны къызы Фатимат, сыра аякъны алып, жыйылгъан халкъны
  ичинде алтын тауукъча кукаланады.
  Ханла, бийле, байла башха жашхамы берип къояды аякъны деп, ичлерин
  къалтырауукъ алып, къарайдыла.
  Фатимат, тѐгерегине къарай, жыйылгъанланы жырып
  ѐте
  баргъанлай,
  Къара-Къуба сабий нѐгерлери бла алайгъа келеди.
  – Къайда къалгъан эдинг эндиге дери? – деп, къыз сыра аякъны КъараКъубагъа береди.
  Къара-Къуба, сыраны ичип, чыбыкъ атына да минип, сабийле бла кетеди.
  Ол кезиуде уа ачыудан ханны эси аууп къалады.
  Жыйылгъан халкъ тойдан чачылгъандан сора, Хажи-Осман Фатиматны
  чакъырып:
  – Башымы жойдунг, жаным саулай бедишли къабыргъа салдынг, ол тели
  Къара-Къубадан сора санга жаш табылмадымы? – деп, силкинип къыжырады.
  205
  Хан терк окъуна ѐзюрленир жыяды.
  – Энди иш алайды: «Хан айтмаз, айтса – къайтмаз» деп сѐз барды. Мен,
  ѐтюрюкчю болмай, Къара-Къубаны ѐлтюрюрге амал излейме. Сиз анга къалай
  къарайсыз? – деди.
  Ёзюрлери:
  – Да, бир кесек болжал бер! Аны былайда, халкъ аллында ѐлтюрюп
  къояргъа жарамаз. Биз, жортууулгъа чыкъгъан кезиуде, ала барып, ташада
  жояргъа керекди, – дедиле.
  Хан, аскерин жыйып, жыллыкъ жортууулгъа тебирейди. Къара-Къубаны
  къайда болса да бир жерде жояргъа деп, ол мурат бла атланды.
  Къара-Къуба къонакъларыны ашарыкъларын-ичериклерин да кѐп этип,
  халын да айтып:
  – Мен къайтхынчы сакълагъыз, – деп, къучакълашып айырылдыла.
  Къара-Къубаны бир аты болады: акъсатыргъа сюйсе – акъсатып,
  жюрютюрге сюйсе жюрютюп айланнган. Къара-Къуба, юсюнде да бир гебенек
  жамычысы бла, атын да акъсата, ханны аскерини ызындан барады.
  «Къарагъыз, ханны киеуюню аты къалай ариу чонкъаяды!» – деп, масхара,
  хыликкя этип, кюледиле.
  Агъач къыйырына жетгенде, хан, ѐзюрлеринден бирин чакъырып:
  – Кече къаллыкъ жерибизни жарашдырыргъа бир-эки жашны, ала бла
  Къара-Къубаны да жибер. Биз барыргъа, не амал да этсинле, Къара-Къубаны
  жоюп турсунла, – деп буюрады.
  Жыйындан узагъыракъгъа ташайгъанда, Къара-Къуба, атыны акъсагъанын
  тохтатып, эки нѐгерин да ат аллында сюрюп тебирейди. Нѐгерлери КъараКъубагъа тиерге къоркъадыла.
  Бара-барып, агъач тюбюнде бир тап жерде тохтайдыла. Эрлай, къалыр
  жерлерин жарашдырып, ызы бла Къара-Къуба, агъачха кирип, бир маралны да
  ѐлтюрюп, сыртына кѐтюрюп келеди. Къазанла кѐмюк этип къайнай тургъанлай,
  хан аскери бла келеди.
  206
  Ала жете башлагъанда, Къара-Къуба, гебенегине чулгъанып, жукъ
  билмегенча этип жатады.
  Хан:
  – Этигиз а неди? Ким ѐлтюргенди кийик? – деп соргъанда, Къара-Къубаны
  нѐгерлери:
  – Ким ѐлтюрлюк эди, ханны киуею тура, кѐрмеймисиз аны жукълагъанын?!
  – деп, кюледиле.
  Ол аланы эшитип тургъанын ала билмейдиле. Хан да къайгъыгъа къалады,
  жашла бу итни ѐлтюралмагъандыла, энди уа не этейик деп, сагъышланады.
  Кенгешип:
  – Атланы кютерге дейик да, жашла кече анда ѐлтюрюп келирле, – дедиле.
  Ол жерде уручула бек кѐп жюрюйдюле. Агъачдан узакъ бармай,
  саудюгерчиле жюрюген жол барды. Уручула ол жер бла тонамай хазна
  саудюгерчи жибермегендиле.
  Къара-Къуба эки нѐгери бла атланы кютерге кетеди.
  Къара-Къуба, атыны акъсагъанын тохтатып, эки нѐгерин да атла бла бирча
  кѐзлерин ачдырмай сюреди. Жашла Къара-Къубаны къоркъакъладан
  болмагъанын эслейдиле.
  Саудюгерчиле жолдан бир жанына ѐтюп, атланы кюте тургъанлай, уручула
  жетип, аланы тонадыла. Уручула бери айланып, ханны аскерини кютюле
  тургъан атларын эслегенде, аланы да сыйырып, алларына этерге умут этип,
  чабадыла. Ол заманда Къара-Къуба нѐгерлерине:
  – Атлагъа сакъ болугъуз, тас этсегиз, экинги да ѐлтюрюрме, – деп,
  уручула бла къазауатха киреди.
  Ары айлан да ур, бери айлан да ур, – битеу уручуланы хорлайды. КъараКъуба, саудюгерчилени да аллына этип, тебирейди. Жюз тюени сюрюп келип,
  аланы ханны аскери жукълагъан жерде жатдырып, бир бирине байлап кетеди.
  Аны уа киши да кѐрмейди.
  207
  Танг ата, гѐзетчиле атланы сюрюп къайтадыла. Къара-Къуба келекелгенлей, атын бир жанына къыстап, биягъы гебенегине чулгъанып, жатып
  къалады. Ол тюелени сюргенин эки нѐгери билмейдиле.
  Хан да, аскери да уянып къарагъанда, тѐгереклери алтын, кюмюш жюклери
  бла тюеден толуп тургъанын кѐредиле. Хан, сейир-тамашагъа къалып:
  – Бу тюелени, бу къадар мюлкню, байлыкъны да ким келтиргенди? – деп
  сорады.
  Биягъы жашла, махсара этип:
  – Ким боллукъ эди, ханны киеую тура, кѐрмеймисиз аны жукълауун?! –
  деп, кюледиле.
  – Бу жол да иш болмады, – деп, хан Къара-Къубаны кесине чакъыртып,
  ызы бла Къара-Къубагъа:
  – Улан, бир жерде бир жылкъы барды, аны ичинде бир хора акъ ажир
  барды, аны манга алып кел, – деп буюрады.
  Ол ары барса, ол акъ ажирден къутулуп, сау къайтмаз деген мурат бла
  жибереди.
  Ол заманда Къара-Къуба, ачыуланнган да этип:
  – Санга ат керек эсе, кесинг да, эр кишиме деп, башынга бѐрк кийип тура
  эсенг, кел мени бла, – деди.
  Гебенегин да бир жанына атып, атха секирип миннгенде, Къара-Къубаны
  бир ѐхтем жаш болгъанын барысы да кѐрдюле.
  Хан барыргъа арсар болгъанда, Къара-Къуба, тапанчасын тартып,
  къоркъутуп, биргесине алып тебирейди. Аскери уа алайда аланы ызларындан
  къарап къалады.
  Кюн да бара, кече да бара, бир уллу тенгизни боюнуна жетедиле. КъараКъуба, эрлай атындан секирип тюшюп, уллу бичагъы бла къамишни чалып, юч
  гебен этеди. Гебенлени этип бошагъандан сора, ханнга айланып:
  – Мен тенгизге секирликме, мен секиргенлей, бу гебенледен бирине от сал.
  Ол кюйгюнчю чыкъмасам, экинчисине да от сал. Ол кюйюп бошагъынчы
  чыкъмасам, ючюнчюсюне да от сал! Ол кюйгюнчю, сау болсам, чыгъарма.,
  208
  Чыкъмасам, мени атыма минип, юйюнге къайт! Алай, ала кюйюп бошагъынчы
  кетсенг а, чыкъсам, ѐлтюрмей къоймам, – деп билдирди.
  Къара-Къуба тенгизге секиреди. Хан да биринчи гебеннге от салды. Ол
  кюйюп бошай тебирегенде, экинчисине да от салды. Экинчи гебен кюйюп
  бошай тебирегенде, хан ючюнчю гебеннге да от салды. Ючюнчю гебен кюйюп
  бошай тебиреген кезиуде тенгиз эки жанына жарылып, Къара-Къуба бир
  тенгиз атха да минип чыгъады. Аны ызындан да тенгизден кѐп атла чыгъып, ол
  жерни толтурадыла. Ол жылкъыны ичинде юч ажир да болады. Къара-Къуба
  энди ханнга:
  – Бу жылкъы юч пелиуан къарындашныды, жылкъыны ичинде бу юч
  ажир да аланыдыла. Бу юч къарындаш дунияны юсюнде ырысхы урлап, адам
  ѐлтюрюп тургъанладан бирлеридиле. Энди бу юч ажир, ол жашлагъа хапар
  билдирир ючюн, артха къачаргъа кюреширикдиле. Не да болсун,
  ала мени
  жаным бла ычхынмазла, сени жанынг бла ийме! Ийсенг, игилик этмем, –
  деди.
  Атларына минип, жылкъыны сюрюп тебирейдиле.
  Ажирле, артха къачаргъа адыргы этип, туякълары бла жерни тюйюп, артха
  къачып тебирейдиле. Къара-Къуба жангыз бирин да кеси жаны бла
  ычхындырмады, алай болсада, хан, болалмай, ажир юсюне айланып секиргенде,
  къоркъуп, бирин тенгизге ычхындырып жибереди.
  Къара-Къуба:
  – Башыбызгъа палах салдынг! – деп, къылычын чыгъарып, ханнга
  тебинеди.
  Хан:
  – Бу жолну къой, сюйген киеуюм! – деп тилегенде, киеую къылычын
  къабына салады.
  Ол заманда Къара-Къуба ханнга айтады.
  – Энди ол ажирни иеси жетер. Мен тенгизге кирип бугъайым, сен а къайда
  да, жукъ айтма! Сени адамгъа санап, ол тийген да этерик тюйюлдю, – деди.
  209
  Къара-Къуба суугъа киргенлей, тенгиз эки жанына бѐлюнюп, толкъунлары
  да кенгнге чачылгъанлай, ажирни иеси жаш ажирге минип чыгъады.
  Ажирни аякъларындан чачылгъан топуракъла кѐкню къара туман этдирип,
  ханны къатына жетди.
  – Кимди бу бизни жылкъыбызны базынып сюрген? Кимди бизге
  къоркъмай тиерге умут этген? – деп къыжырайды.
  Ханны ичин сууукъ къалтырауукъ алып, къоркъгъандан зып-зып эте,
  ауазын да чыгъаралмай:
  – Къара-Къубады, – деди.
  – Да ол болур ансы, санга ол жигитликни ким берлик эди, – деп, КъараКъубаны болгъан жерине чабады.
  Уллу бичакъланы чыгъарып, экиси да кюрешип башлайдыла. Хайда уруш,
  хайда сермеш, экиси да таза арып, амалсыз боладыла, Уруша, къаты сермеше
  келгенде, Къара-Къуба аны хорлайды. Андан сора, жашны ажири кесин
  жылкъыгъа жарашдырады.
  Атлагъа минип, жылкъыны сюрюп башлайдыла. Экинчи ажир да аякълары
  бла жерни тюйюп, болгъанны букъугъа алдырып, къачып тебирейди. Хан,
  болалмай, аны да бир жаны бла тенгизге ычхындырады. Къара-Къуба,
  ачыуланып, ханны къалтырата тургъанлай, тенгиз эки жарыла тебирейди.
  Къара-Къуба да бугъады.
  Жаш, жерни да титиретип, ханнга жетеди. Ханнга темирчилеп: – Кимди
  бизге бу жаулукъну этген? – деп, ханны сакъалындан ѐрге кѐтюрюп: – Жерге
  жабышдырып къоярма, – деп къыжырыкълагъанда, хан:
  – Къара-Къубады, – деди.
  – Да ол болур ансы, сен бокъбыдырны жигитлигинг бу ишге къайдан
  жетерик эди, – деди.
  Ол заманда Къара-Къуба, букъгъан жеринден чыгъып, сермешип
  башлайды. Сермеше келгенде, Къара-Къуба жашны билегине жара салады, алай
  болсада, экисин да тер басып, бютюнда къаты къылыч уруш этедиле. Сермеше210
  сермеше келип, Къара-Къуба пелиуан жашны уруп, башын тюшюреди. Андан
  сора аны ажири да жылкъыгъа жарашып къалады.
  Къара-Къуба биягъы ханнга къылычын чыгъарады. Хан, киеуюню
  аякъларына жыгъылып, табанларын уппа этип:
  – Ай, бу жолну къой! – деп тилейди.
  Ол жол да кьояды. Сора ханнга:
  – Энди къарындашладан бек кючлюсю, къарыулусу къалгъанды,
  сакъ
  бол, ажирни къачырсакъ, экибизге да жашау жокъду, – деп, жылкъыны
  сюрюп тебирейдиле.
  Ажир, аякълары бла жерни тюйюп, артха къачып, ханны жаны бла
  ычхыныргъа тебирейди. Къара-Къуба, жылкъыны да къоюп, ажирни
  ызындан къуууп, жетип, къуйругъундан сермеп тутады, алай болсада, ажирни
  къуйругъу юзюлюп, тенгизге ташайып кетеди.
  Къара-Къуба ханнга айтады:
  – Энди, не да болсун, ауузунгдан тылпыуунгу чыгъарма, ол санга,
  адамса деп, тиерик тюйюлдю, – деп, кеси тенгизге киреди.
  Бир заманда тенгиз эки жарылып, толкъунлары да чачылып кѐкге-кѐкге
  бюрке, адам къараса да къоркъурча, бир залим пелиуан жаш чыгъады. Ажирни
  аякъларыны тюбюнден сызылгъан топуракъла жерни юсюн туман этдирип,
  биягъы ханнга жетеди. Эки къарындашыны да ѐлтюргенлерин кѐрюп, ачы
  къычырып, ханнга сорады:
  – Кимди бизге бу жаулукъну этерге къолундан келген? Терк айт! – деп,
  уллу бичагъын чыгъарып, ханны боюнуна салады.
  Хан, къоркъгъандан тишлери бир бирге жетмей, зып-зып эте, ичин безгек
  къалтырауукъ алып:
  – Къара-Къубады, – дейди.
  – А, ол болур ансы, башха адамны къолундан къайры келир эди, – деп,
  Къара-Къубагъа чабады.
  Экиси да сермешип башлайдыла. Сермешиуде пелиуан жашны къылычы
  сынады. Ол заманда Къара-Къуба:
  211
  – Атышмы-тутушму? – деди.
  – Тутуш, – дейди.
  Къара-Къуба, къылычын да бир жанына атып, тутушуп тебирейди. Экиси
  да бир бирни силдей, булгъаша барып, тенгиз боюнунда бир батмакъгъа
  жетедиле.
  Пелиуан жаш Къара-Къубаны кѐтюрюп ургъанда, тобукъларына дери
  батдырады. Къара-Къуба, алгъа ийилип, жашны бутларындан тартып, артына
  жыгъып, батмакъдан чыгъады. Алай бла кюреше келип, Къара-Къуба пелиуан
  жашны белинден тап тутуп, ѐрге кѐтюрюп ургъанда, жаш боюнуна дери
  батмакъгъа батылады. Аны да башын къыйпап, кеслери да атлагъа минип,
  жылкъыны сюрюп тебирейдиле. Кече да сюр, кюн да сюр, ханны аскери
  болгъан жерге жетедиле.
  Биягъы хан, ѐзюрлерин жыйып:
  – Бу жол да сау къайытды, энди уа къалай этейик? – деп сорду.
  Ёзюрлери:
  – Бир жерде алтын къуйрукълу, алтын жалкъалы эки ажир барды, аланы
  тутуп келип, жылкъыгъа къош деп иейик, андан а киши сау къайтмагъанды, –
  дедиле.
  Энди ары да Къара-Къуба атына минип тебирейди. Ач, суусап да болуп,
  кече белинде бир уллу ѐзеннге жетеди. «Арабий, адам иеси болурму?» – деп,
  тѐгерекге къарай кетип, узакъда бир от жарыгъы кѐреди да, ары тебирейди.
  Ол а бир къуртха къатын болады. Къара-Къуба тюзюнлей юйге киргенде,
  къуртха:
  – Балам, къайдан келесе, къайры бараса? – деп сорду.
  Жаш:
  – Бир жерде алтын къуйрукълу, алтын жалкъалы эки ажир барды да,
  аланы тутаргъа барама.
  – Эй, балам, сени ким ийген эсе да, игиликге иймегенди. Ары баргъан артха
  сау къайтмайды. Алай, балам, сен, мен айтханча эт! Былайда жухну тюбюнде
  бир эмен терек битеди, анга кесин ышыргъа бир къуйрукъсуз, тюксюз, кичиу
  212
  ат жюрюйдю. Ол эмен терекден юч чомача этип, терекни башына минерсе.
  Жюгенинги, кишенинги да хазырла. Кюн тийгенлей, ат алайгъа кесин
  къашыргъа келир. Ол заманда секирип юсюне минип, чомачала бла тюйюп,
  абызыратып юйретсенг, ат сениди, алай болмаса ѐлюрсе, – дейди.
  Къара-Къуба къуртха къатын айтханча этеди. Атны да тутуп, юйретип, бир
  аркъан да алып, ажирлени тутаргъа тебирейди. Узакъ жерлени къыдырып бара,
  ажирлени тау тюбюнде жылтырай тургъанларын эслейди.
  Ажирле, Къара-Къубаны кѐргенде, кишнеп, аякълары юсюне шиш туруп,
  боюнларын да къынгыр этип чабадыла. Къара-Къуба аркъанны хазыр этип
  туруп, силдеп, къагьып алады. Ажир артха тартып, Къара-Къуба да кесине
  тартып, ахырында ажирни онгсуз этип, жыгьады. Аякъларына кишен, юсюне да
  иер салып, минип, юйретеди.
  Экинчи кюн экинчи ажирни да тюз аныча тутуп, ханны аскери болгъан
  жерге арып, онгсуз болуп къайтады.
  Къара-Къуба къайтханнга ханны ичин от алып, биягъы ѐзюрлерин жыйып,
  кенгешедиле. Дагъыда Къара-Къубаны чакъырып:
  – Бу этген игилигинг тамаша ахшыды, энди ол жерде бир ханны бек ариу
  бир къызы барды, аны ханнга къатыннга урлап келсенг, – дейдиле.
  Къара-Къуба энтта, атына минип, тебирейди. Жолда агьачха къайтып,
  кийикле да ѐлтюрюп, биягъы къуртха къатыннга келеди. Къатын:
  – Энди уа къайры ахшы жолгъа тебирегенсе?
  Къара-Къуба:
  – Бир жерде бир ханны бир ариу къызы барды да, аны урларгъа барама.
  Къуртха къатын:
  – Эй балам, сени ким эсе да ѐлтюрюрге кюрешип турады, ары барып,
  адам, мен билип, сау къайтмагъанды. Эки къая ачыла, этиле тургъан жерни
  ѐтерге керекди, башха жолу жокъду.
  Ол къая эшикден чыпчыкъ окъуна
  хазна ѐталмайды, къысып, ѐлтюрюп къояды, – дейди.
  Къара-Къуба:
  – Ёлсем-къалсам да, барлыкъма, – дейди.
  213
  Сора къуртха къатын:
  – Бар, балам, къая ачылыргъа хазыр болуп тур да, ачылгъанлай, атынгы
  къамичи бла уруп, ары жанына секиралсанг, сау къаллыкъса, – дейди.
  Къара-Къуба эрттен жарыгъы бла атын жарашдырып, суу да ичирип,
  минип, тебирейди. Кече ортасына бир суу боюнуна келеди. Алайда тохтап,
  атына суу ичирип, отлатып, кеси да солуп, къуртха къатын салгъан
  да ашап-ичип, тебирейди. Ингирликге бир уллу къая эшикле
  азыкъдан
  ачыла, жабыла
  тургъанын эслейди.
  Атын солутуп, кеси да солуу алгъандан сора, хазырланып туруп, эшикле
  ачыла башлагъанлай, атына къамичини къаты жетдирип, ары жанына секирип
  ѐтеди.
  Къара-Къуба элге киргенде, къызны къаты сакъланнганын эследи. Алай
  бир ненча кюн ѐтеди.
  Хан, тѐгерегинде эллени бийин, байын жыйып:
  – Къызым календорда тургъанлай, ат бла чабып келип, бармагъында
  жюзюгюн базынып ким алса да, той этип, къызымы анга берликме, – дейди.
  Къара-Къуба, аны эшитип, ол кюн алайда болады. Халкъ бир да
  болмагъанча кѐа жыйылады. Къара-Къубаны кичиу атын
  кѐргенде:
  – Аланла, бу «сахтияннга» минип келген а не этеди?! Эй, бир жанына
  болугъуз! Бу атха кесигизни малтатасыз! – деп кюле эдиле.
  Алай болса да, Къара-Къуба кесин хазыр этеди. Чабышыуда барын
  озуп, къызны, сермеп, ат боюнуна алып, къачады. Ол алайда болгъан халкъ
  ызындан юзгеле кибик къуюлду. Болсада Къара-Къуба аланы узакъда къоюп,
  къутулуп кетди.
  Къая эшиклеге жете тебирегенде, ала ачылып боладыла, ол заманда КъараКъуба, атха къамчини жетдирип, къаяны ары жанына ѐтеди, къая да этилип,
  ызындан къуугъанла ол жанында кеслерин тарта, сыйыт эте, къаладыла.
  Къара-Къуба къызны алып, ач, суусап да болуп, ханны аскери къалгъан
  жерге келеди. Къараса, киши да жокъ. Ала, ол къайтмаз деп, кетип къалгъан
  эдиле.
  214
  Къара-Къуба, къызны да алып, юйюне келеди. Келсе, хан Къара-Къуба
  ѐлгенди деп, къызын алдап, бир ханны жашына некях этип тургъанлай келеди.
  Къара-Къуба энди не амал этсин?
  Къара-Къуба, киеу нѐгерни чыгъарын марлап туруп, Хажи-Османны къызы
  белгиге берген алтын бѐркню да алып, ызларындан чыгъады.
  Киеу нѐгерлени ызындан жетгенде:
  – Бу мени къатынымды, къайры алып барасыз? – деп, алларына сюеледи.
  Алай ала, кѐп болуп, Къара-Къубаны къатынын алып тебирейдиле. Ол
  заманда къатынына:
  – Менден тойгъан эсенг да, окъа бѐркюнгдендамы тойгъанса? Ала бар! –
  деп, узатады.
  Ызы бла, киеу нѐгерлеге къошулуп, атыны ѐшюню бла ары ур да чач, бери
  ур да чач, кесине ѐч этеди. Ёч болгъанларын эслегенден сора, бирлерини
  бѐркюн алып къачады. Киеу нѐгер жашла къуууп тебирейдиле. Къара-Къуба
  аланы иги тизилмеге къоюп, сора артына айланып, къылыч бла сермеп
  башлайды. Къызыу кюрешде барын да хорлайды. Ханны къызын алып келген
  файтончугъа жетип, къызны да сыйырып:
  – Сен а бар! Элигизге хапар айтырса, – деп, иеди.
  Къара-Къуба, къатынын юйге элтип, сора Хажи-Осман ханны юйюне
  барып, кѐл кенгдирип, ѐлтюреди. Ызы бла аны халкъын жыйып:
  – Хайда энди бюгюнден ары башыгъызгъа эркинсиз, хансыз жашагъыз, –
  деп, кетеди.
  Юйюне келип, эшиклени киритлерин да ачып, къонакъ жашлагъа киреди.
  – Да, ахшы уланла, Къара-Къуба деген менме, кѐп да сакълатдым, айып
  этмегиз, энди тебирейик, – деп, аланы да биргесине алып, урлагьан къызларына
  кирди.
  – Ма была уа бирер ханны къызларыдыла, – деп, бирерин бирерине
  берип, кеси да Фатиматны да, бирси къатынын да алып, жолгъа чыкъдыла.
  Кѐпмю бардыла, азмы бардыла «Къара-Къуба» атлы элге жетедиле. Халкъ
  къууанып, къарс уруп жолугъады.
  215
  Ол эл беш кюн бла беш кечени тохтамай той
  этди. Къара-Къубаны
  кѐтюрюп, ѐрге-ѐрге атып тутдула. Ол тойгъа бешикде сабийле да бардыла.
  Сабийлеге, къартлагъа дери да ол тойда тепсемеген жан къалмады.
  Ма той десенг, алай болады. Аны кѐрмеген кибик, хатадан, палахдан
  къурлай къалайыкъ.
  КЪОРКЪМАЗ МАЗАН
  Болгъанмыды, болмагъанмыды, кѐрген адам жокъду, алай, хапары уа,
  унутулмай, бюгюн да айтылады.
  Къайда-къайда, къачан эсе да къарт заманланы бир кезиуюнде пелиуан
  Мазан деп бир айтхылыкъ киши болгъанды дейдиле. Мазан гитчечиклей атаанадан да ѐксюз къалып, багушда картоф къабукъланы ашай, бир-бирде уа, ким
  не берсе, аны бла кечине ѐсгенди. Ахырында уа, тау элледе анга биреу да
  тенглик эталмазча, бир пелиуан, батыр, адыллы да болгъанды.
  Мазан асламысында агъачда жашагъанды. Анга не зат милдеу боллукъ эди?
  Ол арсланланы, къапланланы, айыуланы да къол жуммак этип, бир жанына
  сызып кетгенди. Кенг аулакълада юркюп къачхан кийиклени жетип, сермеп ат
  боюнуна алып, юйге келиучю эди.
  Кюнлени биринде Мазан уугъа айлана барып, сериуюн дуппурда
  къалкъыды. Тюшюнде бир бай ханны, бетине кюн тиймеген, этине аяз
  къакъмагъан бир къаракъаш къызын кѐрдю. Къызны аты Булбул, атасыны аты
  Гогутай хан эди.
  Энди Мазан кетмез сагъышха тюшдю. Булбулну тюшюнде кѐрюп, сюйдю.
  Ашдан, суудан айырылды. Кеси-кесине сандырай башларча болду.
  Мазан дунияда не къыйын ишни да этерме деп бир айтса, ол аны ѐтюрюк
  этмегенди. Энтта да аны юсюне хыйсапсыз къыйын бир иш тюшдю.
  Сюймекликни юсюнден атаргъа не къадар дерт этип кюрешсе да, болалмады.
  Ахырында: «Не ѐлюрме да жокъ болурма, неда бу тюшню иесин табарма», –
  деп, акъбурун атын жерледи.
  216
  Мазанны ол халын халкъы алгъадан окъуна сезип эди. Бюгюн а узакъ,
  къыйын жолгъа атланып тебирегенин кѐргенлеринде, жюз бла алтмыш жыл
  жашагъан бир билгич къарт Мазанны кесине чакъыртды. Мазан да барып,
  хурмет бла аллына сюелди.
  Билгич къарт, Мазаннга къарап:
  – Мазан, сен мени жаным кибик кѐрген тулпар баламса десем, ѐтюрюк
  болмаз. Сени тюш кѐргенинги мен эрттеден да билеме. Алай а сагъыш эт!
  «Тюш жукъуну богъуду, тюшге ийнаннган адамны жогъуду» деп сѐз барды.
  Тюшню тюнде излеп жюрюу сени кибик эрлени иши тюйюлдю. Бушуу этерге
  тюшерсе, – деп тиледи.
  – Багъалы, сыйлы билгич, сен мени атам кибиксе, мени сюйюп, айтхан
  сѐзюнге берекет берсин. Къартлыкъ намысынг тѐппемде болсун. Кертиди,
  тюшню бары да бир кибик болмайды. Кѐп тюш кѐрюп, жел бла ашырып
  ийгенме, алай бу тюш а манга не жашауду, неда ѐлюмдю. Мен аны ахырын
  тапмай къояргъа не аз да амалым жокъду, – деп, билгич бла саламлашып, узакъ
  жолгъа атланады.
  Пелиуан Мазан барып-барып-барып эки айны жюрюдю. Уллу тюзню
  къыдырып, агъачха кирди. Агъачны тауусуп, суугъа жетди, суудан ѐтюп, бир
  жалпакъ сыртха ѐрледи, сыртдан къарап, узакъда бир жылтырауукъ къаланы
  кѐрдю.
  Жел ургъанча, шууулдап барып, къаланы аллында тохтады.
  – Эй, ким барды?! – деп сѐлешди.
  О-ой, бир заманда къала эки жарылды. Ызы бла юч башлы бир мазаллы
  сылыкъ эмеген созула, къыжырай чыкъды.
  – Ай, жол азыгъы боллукъ, ким эсенг да, санга чыгъама деп, элгенип,
  урдум да, къаламы да ойдум. Сени юйюнг оюлсун, энди ууучумдан ычхынып,
  къайры барлыкъса? – деп, жетип, жабышды.
  Мазан да анга жабышды. Силдешип, къалдашып тебиредиле.
  217
  Тамашалыкъ башланды. Ачыуланып, бир бирин силдегенлеринде, алайда
  терекле аудула, къаланы къалгъаны да оюлду. Жерни батдырып, терен урула
  этдиле.
  – О-ой, аман адам улу! – деп, эмеген Мазанны, силдеп, тобукъларына
  дери жерге батдырды.
  – Ой, аман бош быдыр! – деп, Мазан эмегенни, уруп, къазыкъныча, жерге
  кийирди.
  Ызы бла къылычын суууруп, башын
  тайдырыргъа
  тебирегенинде,
  эмеген Мазаннга былай айтды:
  – Эй, адам улу, хорланнган душманны башын кесерге сени кибик былай
  жигит тулпаргъа айып болмазмы? Сен мени ѐлтюрмей къой, сени жюрюген
  жолунгда бир къыйынлыкъ тюшсе, болушурма, – деди.
  – Алай эсе, мен сени сау къояйым, айтчы сен манга не зат бла болушлукъ
  эталлыкъса?
  – Сен бара-бара-барып, эки жол айырылгъаннга жетерсе. Сол жол бла
  баргъан ѐмюрде да ызына къайтмагъанды, онг жол бла баргъан да алыкъа
  ызына къайтмагъанды. Алай а, ким биледи, сен онг жол бла барсанг,
  ѐталыргъа да болурса. Ёталмай, бир къыйынлыкъгъа тюбегенинг болса уа,
  сен къоркъма, мен санга болушуучу къушуму иерме, – деди.
  Эмеген ол сѐзню бергенден сора, Мазан къылычын эмегенни боюнундан
  алды.
  – Мен сау болуп, башханы болушлугъу керекли тюйюлме, алай, ким
  биледи, керекли болсам а жиберирсе, – деп, жолуна атланды.
  Ёмюрледе
  атындан тюшюп
  адам
  аягъы тиймеген кийик, белгисиз жерледе,
  жукъламай, жылны жюрюгенди. Ат жерини терилиги
  атыны сыртына жабышып къалгъанды. Атыны туякълары уа, тауусулуп,
  жууакларына жетгендиле.
  Барыр жери къайда болгъанын, анга къалай барырын ол билмегенди. Аллы
  айланнган, кѐзю кѐрген жанына, агъачды, тауду, сууду деп къарамай, барып
  тургъанды.
  218
  Кюнлени биринде Мазан, терен сагъышха батып бара, ол билмегенлей, аны
  аллында эки атлы тюбедиле. Саламлашдыла.
  – Жан жюрюмеген жолланы къазакъ атлысы, сен пелиуан Мазан
  болурмуса? – дедиле.
  – Да хоу, мен Мазанма.
  – Да, алай эсе, ол да хайыр. Биз сени излеп жюрюгенли бир ай болду.
  Излегенибизни да айтайыкъ: Гогутай ханны къызы Булбул, тюшюнде сени
  кѐрюп, сюймеклик жюрегине тюшгенди. Ол сени ючюн ауруп жатханлы жыл
  болады. Жер юсюнде анга жарар дарман табылмайды. Энди уа, Булбулну
  сюйгени дуниягъа туугъан эсе, табып, алып келигиз деп, Гогутай хан бизни
  жибергенди. Насып болду, энди сени ариу Булбулгъа алып барайыкъ, – дедиле.
  Ючюсю да жел таууш этип тебиредиле. Алай а не файда! Мазан аланы
  кимле болгъанларын сезалмады.
  Барып-барып-барып, бир уллу черекни жагъасында азыкъгъа тохтадыла. Ат
  солутдула. Сора Мазаннга былай айтдыла:
  – Энди аллыбызда ѐмюрледе ызланмагъан къара агъач барды. Юч кюн
  бла юч кече атдан тюшмей, азыкъ да ашамай жюрюрюкбюз. Аны себепли,
  бюгече былайда солуюкъ. Къалауурсуз жатаргъа не аз да жарарыкъ тюйюлдю.
  Мазан къонагъыбызды, тынчайсын. Кече арагъа дери мен сакъларма, андан
  танга дери сен сакъларса, – деп, ол бирси нѐгерине оноуун билдирди.
  Да, не этерик эди? Мазан ийнанды, терен жукъугьа батды. Аланы бирлери
  да Мазанны къатында жукълады.
  Кече арада къалауур, келип, нѐгерин уятды. Экиси да кенгешдиле: эм алгъа
  Мазанны кѐзлерине сокъур этер дарман сепдиле. Ызы бла акъбурун атын урлап,
  уллу суудан ѐтдюле. Кетип тебирегенлеринде, Акъбурун ачы-ачы кишнеди.
  Алай болгъаны ючюн, кѐзлери сокъур болгъан Мазан жукъ да эталмады.
  – Акъбурун, Акъбурун! – деп къычырды.
  Болсада, Акъбурунну энди къабып бошады.
  Ёзге мадар тапмай, къармала барып, бир терек тюбюнде чѐкдю. Алайда
  терек шууулдады. Жер жарылды, Мазан да жер тюбюне кетди. Саркъа барып,
  219
  жер тюбюнде бир эшиклеге тийди. Эс жыйып, сора алайда къычырыкъны
  берди.
  – Ай, аман бла келлик, не тыгъырыкълагъа тыгъыла айланаса?! Жанынгдан
  тоюпму келгенсе? Мени желмаууз болгъанымы билмеймисе? Кесинг да сокъур
  нек болгъанса, былайгъа да къалай тюзелип келгенсе? – деп, бир сылыкъ
  сюелди.
  Мазан, къоркъмай, хапарын ангылатып айтды. Ол эки кишини да
  хапарлады.
  Желмаууз, ол эки кишини эшитгенлей, кѐзлери жилтинле учурдула. Аууз
  кѐмюклюклери къайнап, эринлеринден акъдыла.
  – Ха-а, – деди, – ала мени къанлы жауларымдыла. Манга кибик санга да
  жау болдула. Аны ючюн мен сени ашамай къояйым. Жерни башына да
  чыгъарайым. Сен а, ары чыкъгъанлай, бетинги эрттенлик чыкъ бла жуусанг,
  сау боллукъса, – деп, Мазанны юсюне юфгюрдю.
  Мазан, кѐтюрюлюп, жерни башына чыкъды. Чыкъ бла жуууп, кѐзлерин сау
  этди. Къарыу да келди.
  Мазан не этерге билмей тургъанлай, дунияны гюрюлдетип, бир тюе къуш
  аллында къонду.
  – Эй, Мазан, сен ѐкюнме! Бусагъатдан чыгыр жалы, чыгыркъуйрукъ, юч
  аякълы бир къара ат жетерикди, сен анга минсенг, ол сени жауларынга
  элтирикди, – деди.
  Ол сагъатдан юч аякълы къара ат жел этип жетди. Мазан анга миннгенлей,
  от чакъгъанча тебиреди. Ол эки хыйлачыны ызларындан жетди. Мазан,
  кьылычы бла уруп, аланы хурттак-хурттак этди. Ызы бла юч аякълы атны
  бошлап, кесини Акъбурун атына минди.
  Энди биягъы тулпар Мазан кетип бара, кечеча къарангы
  къалын агъачха кирди. Андан чыгъып, бир да бир хыйсабсыз
  болгъан
  бир
  дангыл тюзге
  жетди. Ол тюзде къыдырып бара, бир тамаша акъ къаланы эследи. Атыны
  аякълары жерни букъусун туман этип, къалагъа жетди. Сейирге къалды.
  220
  Къаланы къабыргъалары адам башладан ишленип, башы адам сюекле бла
  жабылып, сауут-саба керекле да тѐгерегинде тот болуп тургъанларын кѐрдю.
  Батыр Мазан аны ючюн да къоркъмады.
  – Эй,
  мында болгъан, эшикге чыкъ! – деп сѐлешди.
  О-о-ой, бир заманда къала тѐгерек бурула келип, бир къабыргъасы
  ачылды. Ичинден адам ушаталмазча юч мазаллы, сылыкъ, ауузларын ачып,
  чыкъдыла. Мазаннга мыллыкъларын атдыла.
  Мазан суууруп къылычын чыгъарды.
  – Ы-ый, адам этден тоймагъан жийиргенчлиле, мен ол сиз ашаучуладан
  тюйюлме! – деп, Акъбурунну юслерине бошлады.
  Алайда болуп, ол сермешиуню кѐзю бла кѐрмеген, аууз бла
  айтылгъанлыкъгъа уа къайдан ийнансын. Ол юч желмаууз бла бирча юйню
  чыпынлары да, сарыуекле болуп, Мазаннга чапдыла. Ауузларындан жалынлы
  отла чыгъа, кѐзлери кюн кѐзюча къыздыра, къуйрукълары бла булгъасала
  уа,
  шибиля таууш этдире эдиле.
  Мазанны Акъбуруну тишлери, аякълары жетген жерни къымылдамазча
  этди. Мазан болат къылычын сермеген заманда уа, ол къыркъ метрге созула
  эди.
  Мазан аланы муртжугъу этип бошагъанлай, биягъы къала тѐгерек бурулуп,
  суу шорхала къуюлдула. Ызы бла шорхаланы тылпыулары жайыла келип,
  къарангы туман болуп басды. Андан сора мычымай, къаланы башына кеси бир
  къарыш, сакъалы минг къарыш хыйнычы чыкъды. Сакъалындан бир тюкню
  алды. Бир жилянны да, ол тюкню да кюйдюрюп, жерге атды. Олсагъат ѐзен
  аскерден толду да къалды.
  Ай, бу палахны арты къачан боллукъду деп, биягъы Акъбуруннга минди.
  Къылычын жылтыратып, аскерни арасына сингди. Юч кюн бла юч кечени
  солуу алмай сермешди. Ахырында барын да къырып, аскер башчы бла
  кишиликни сынаргъа тюшдю.
  221
  Ой, жерни тепдирип, булгъаша, сермеше, силдеше, эки сутканы
  кюрешдиле. Ахырында Мазан аны да, къысып, сюеклерин бир бирине кийирип
  атды, башын да тайдырды.
  Аны алай кѐргенде, кеси бир къарыш, ачыуланып, кюкюреди, къычырды:
  – Эй, мени эки хыйлачым, къайда къалгъансыз! Сиз эталмагъан зат жокъ
  эди. Бу жол сизге не палах болду? Мени адам башладан ишленнген къалам
  оюлду, желмауузларым ѐлдюле, аскерлерим къырылдыла. Энди сермешиу
  кесиме жетди! – деп, къаланы башындан Мазанны юсюне секирип, чачындан
  ууучлады.
  Мазан да аны тутду. Сакъалын къолу бла чулгъап, жерге урду.
  – Ма эки хыйлачынгы да жолда ѐлтюрюп келеме. Къалангы ачхычлары
  къайдадыла, айт! Айтмасанг, башынгы алама! – деди.
  – Биринчи юйюм ачыкъды. Ары кирсенг, къабыргъада тагъылып тургъан
  къара тюлкю тонну хуржунунда болурла, ачхычла барысы да жюз жетедиле, –
  деди.
  Андан сора Мазан аны, сакъалындан тутуп, сызып жиберди. Ол а барып
  жерге тийгенде, къууукъча жыртылып, атылды.
  Энди Мазан ачхычланы алып, отоуланы тинтип тебиреди.
  Отоула бир биринден аламат, накъут-налмаздан ишленнген, ичлеринде
  алтын тѐбеле кюнча жарытып тура эдиле.
  Мазан, эшиклени ача барып, эм артындагъына жетгенде, жилягъан ачы
  тауушла эшитди. Эшикни гузаба ачып, киргенинде, шынжырла бла байланып
  тургъан эки ариу къызны кѐрдю. Къызла, Мазанны кѐргенде, бютюнда бек
  жилядыла.
  – Эй, жер мѐлекле, мен сизни не ючюн жилягъаныгъызны билеме,