Малкъар Халкъ Жомакъла - 11

Энди хан терен оюмгъа кирип, кесини этген жангылычын тюзетирге, зар
къатынларына да тийиншли жазаларын берирге деген акъылгъа келди.
170
Халкъын жыйды. Болуннган осал, тапсыз ишни халкъына ангылатды.
Айыпсыз къыйынлыкъгъа тюшген къатыныны, балаларыны да бетлерине
къарап, жюреклерин жапсарды. Халкъны аллында жашына Арнауут хан,
къызына Жюйюсхан атады.
Къалгъан эки къатынын а:
– Хайда, энди кезиу сизниди, – деп, агъачны теренине элтдирип, анда
къойдурду.
ЁТГЮР
Ханлыкъла кючлю жюрюген, дунияны эски ѐмюрлеринде бир бай хан
къатыны бла жашап болгъанды. Аны байлыгъыны учу-къыйыры болмагъанды.
Алай а, байлыгъы уллу болгъанлыкъгъа, ол байлыкъны къояргъа баласы
болмагъанды. Къаратон эди.
Ол хан, бала тапдырыр дарман излей, жолоучулукъгъа чыкъды. Айланып,
излеп, жукъ да тапмай, къайтып келе, тогъуз жол айырылгъан жерде, битлерине
къарай тургъан бир къарт кишини юсюне келип:
– Эй, къарт, жол болсун! – деди.
– Ой, сау бол, жол санга да болсун! – деп, ол да жууап къайтарды
Хан, туракъламай, озуп тебирейди.
Къарт ханнга:
– Эй, жолоучу! Не айланаса, не жюрюйсе? Хапар айта бар! – деди.
Хан къартха:
– Да, айтыр хапарым олду, мен мюлкю, байлыгъы уллу болгъан адамма.
Балам жокъду, ол себепден, бала тапдырыр дарман излей айланама.
– Аха, алай эсе, мен санга бала тапдырыр дарман берейим, алай сен мен
айтханча этермисе?
– Не айтаса, этерме!
171
– Алай болса, ма бу юч алманы юч кюнде эрттен сайын ач къарангылай
къатынынга ашатырса. Къатынынг юч жылны ичинде юч жаш табар. Алгъа
татхан жашын манга берирсе, – деди.
Хан, ол шартха ыразы болуп, алмаланы алып кетеди. Къатынына
ашатады. Къатын юч жылда юч улан табады. Жашла ѐсюп, «хайт» деген уланла
болдула. Бир кюн жашла аталарына:
– Атабыз, биз эригип турабыз, айланайыкъ, къыдырайыкъ, уугъа да бир
жайылайыкъ, – деп тиледиле.
Аталары:
– Айхай, барыгъыз, не бар, не жокъ, айланыгъыз, жюрюгюз. Алай а, бир
бирден айырылмагъыз! – деп, ючюсюн да юч атха миндирип, жибереди.
Жашла, чаба, жорта, ойнай барып, жети жол айырылгъанда кѐлегине
къарай тургъан бир къарт кишиге тюбедиле.
– Жол болсун, эй къартчыкъ! – деп, оспар сѐлешдиле.
– Ой, сау болугъуз, жигитле! Не хыны, суху барасыз, къайдан келесиз,
кимни жашларысыз? Хапар айтыгъыз!
– Да, не хапар айтайыкъ, биз ханны жашларыбыз,
бош,
ойнай-
безирей чыкъгъанбыз, – дедиле.
– Къайсы ханны жашларысыз?
– Къара-Бугъа ханны жашларыбыз.
– Ол да хайыр. Атагъыз хан сизни сейирсиндирир не хапарла айтыучуду?
– Да, ол а, анагъыз сабий тапмай эди да, жолда бир къарт киши юч алма
берген эди да, аланы ашагъандан сора, сизни алай тапханды деучюдю.
– Ол да хайыр. Андан сора жукъ айтыучумуду?
– Да андан сора уа, ол алмала ючюн, алгъа туугъан жашымы берирге
айтханма, – деучюдю.
– Ол да кертиди. Ол алмаланы берген къартчыкъ менме. Энди сизден
таматагъыз мени жашымды, – деди.
Абадан жаш чибинледи. Къартны жашы болургъа унамады.
Ортанчыгъа айтды, ол бютюнда унамады.
172
Кичилери:
– Огъай, алай этмейик, «хан айтмаз, айтса къайтмаз». Биз атабызны
ѐтюрюкчю этмейик. Мен мынга жаш болайым, сиз а хапарымы атабызгьа
айтырсыз, буюрулгъан зат болур, – деди.
Кичи жаш аны бла къалды. Эки жаш а, къайтып, аталарына хапарны
айтдыла. Атасы, анасы да жашха бек уллу бушуу болдула, болсада, этилген
затны бузар мадарын тапмадыла,
Ол къарт алайда жашха Ётгюр деп ат атады. Ызы бла биргесине алып
тебиреди. Жаш:
–Атха мин, мен жаяу барайым, – деди, болса да къарт унамады.
Жаш атлы, къарт жаяу, экиси да барадыла. Жаш ат бла жаяу къарты
жеталмайды. Тамаша болады, жугъ’а айтмайды. Бара-барып, бир акъ къала
кѐредиле. Ол заманда къарт:
– Ыхы, балам! Энди къонакъбай хазыр болмаз, сен келе кел! Мен, ал
барып, юйню хазырлайым, – деп, муштухул тебиреди.
Ётгюр: «Энди бу къартчыкъ не умут эте болур? Мен къара ажирни
юсюнде андан артха къалай къалырма?!» – деп, тебиреди.
Болсада, къарт узайды. Ётгюр, аны жеталмай, ызындан къарап къалды.
Ётгюр бир къоркъа, бир таукел эте, жорта барып, билек сюеклеге, ызы бла
кѐкюрек сюеклеге тюбей, ахырында бир баш аллына тѐнгереп чыгъады да:
– Эй, улан, къайры бараса? Сен да бизнича болургъамы бараса? Биз да
сенича келген эдик. Ма кѐресе, энди къуу сюекле болуп турабыз, – деди.
Ётгюр:
– Эй, баш сюек! Айтчы манга, мен не этерге керекме?
Баш сюек:
– Сени этеринг олду: ол бир жылны ичинде санга бек ариу къарар. Атынга
багъар, семиртир. Ол санга ашатмагъан дунияда аш къалмаз. Ол билмеген не
къанатлы, неда жаныуар тил жокъду. Ол санга хар затны юйретип, эт деп
буюрур, сен а этме. Алгъа кесинг этип кѐргюз, ызы бла мен этерме дей тур!
Жылынг жетгенден сора, уллу от этер, отха уллу къазан асар. Кеси къобузну
173
алып, санга уа, къазаннга мин да, тепсе дер. Минсенг, къылычы бла уруп,
къазан аш этер, сен а, кесин алгъа миндир да, сора къылычы бла уруп, къазанны
ичине жибер, – деди.
Ётгюр, баш сюекни юйретиуюн эшитип, къартны юйюне келеди. Жылны
ичинде къарт анга хар байлыгъын кѐргюзтеди. Тамаша иги къарайды. Атына
багъады, хар тилни юйретеди.
Жыл жетгенде, къызыу отну юсюне уллу къазанны асады. Кеси къобузну
алып, Ётгюрге:
– Мин да, тепсе, – деди.
Ётгюр:
– Эй, атам! Хар заманда кесинг алгъа этип, кѐргюзтюп келгенсе, бу жол
да алгъа бир тепсеп кѐргюз, – деди.
Къарт:
– Ай, жууапчы бала болгъанса, болсада кѐргюзтейим, – деп, къазанны
юсюнде тепсей баргъанлай, Ётгюр, къылыч бла сермеп, къартны эки бѐлдюрдю.
Ол заманда къарт:
– Эй, жалгъан балам! Сен манга этеринги этдинг, энди быланы да ал, – деп,
хазнасыны ачхычларын Ётгюрню аллына атды.
Къарт ѐлдю, тынды. Ётгюр ачхычла бла юйлени ачып башлады. Алада
болмагъан тюрлю хазна, аламат къалмады. Жетинчи эшикни ачып къарагъанда,
тѐрт уллу чыккыр. Башларын ачып къараса, жылтырауукъ чий алтынла юйню
жарытып къоядыла. Къолу бла тийип кѐреме дегенде, чий алтын къолуна
жагъылып къалады.
Ётгюр къууанды. Алтын жагъылмагъан къол къапланы алып, ала бла
алтындан къуюп эки артмагъын толтурду. Ызы бла юйлеге киритлени
салды. Сора, къара ажирине да минип, жолгъа атланды.
Ётгюр, айгъырын жел этдирип бара, бир чыркым атчыкъгъа минип келе,
бир жарлы адамгъа тюбеди. Ётгюр:
– Аха, жолунг болсун, алан!
– Сау бол, жигит, сени да жолунг болсун!
174
– Къайдан ахшы жолдан келесе?
Атлы мудахыракъ:
– Да, былай элден келеме.
– Жууукъ жерде не эл барды, кесинде да не хапар барды?
– Узакъ болмай эл барды, элни ханы да къызларын эрге берирге
хазырлана турады.
– Хан къызларын къаллай адамлагъа береди деп эшитгенсе?
– Да, хан а, битеу халкъны жыярыкъды. Къызларына сыра да, плоу да
береди да, къызла аланы сайлап кимге берселе, хан да къызларын алагъа
берликди.
– Ол ахшы. Ёзге уа элде ишлерге не иш табыллыкъды? – деп сорду.
– Да, иш а, хан эшекчи излеп тапмай турады.
– Ол да хайыр. Энди сен атынгы манга сатармыса?
– Да, сен быллай чыркым атны не этесе?
– Сат! Чыркым не эсе да, мен алырма, – деп, ууучу толу бир алтын берип,
чыркым атны алды, кийимлерин да аны бла алмашындырды.
Кишичик къууанып кетди, ол а, зыккыл кийимлени кийип, адам тил билген
къара айгъыр бла кенгешди. Айгъыр Ётгюрге:
– Энди сен мени къуйругъумдан бир къыл алып, бошла, мен санга керек
болсам, ол къылны отха жетдир, мен сени табарма, – деди.
Ётгюр атны къуйругъундан бир къылны алып, сора бошлап къояды.
Ызы бла, ол арыкъ атха минип, элге киреди. Орамны озуп бара, ханны
къаукъалакъ эте тургъан къызлары аны кѐредиле.
Ханны абадан къызы, аны кѐргенде:
– Ай харип, ол жарлы не айланады, – деп, алмала элтип береди. Ызы бла: –
Факъыр! Сен не адамса, не айланаса, къайдан келесе? – деп сорду.
– Да, мен а жалчылыкъ излеп айланнган бир жарлыма. Жалчы этер
билемисе?
Къыз чабып барып, аны ханнга билдиреди. Хан Ётгюрню кесине
чакъыртады. Сѐлешдиле, эшекчи болургъа жарашды.
175
Ётгюр ол къартчыкъны ѐлтюрген заманда, бармагъын, башын да алтыннга
боягъан эди. Болсада кишиге кѐргюзтмегенди.
Энди Ётгюр эшекчилиги бла ханны кѐлюне бек жарады, хан бюсюреди,
махтады. Ханны атчысы тазалаялмай тургъан бир огъурсуз аты
бар эди.
Ётгюр аны тазаларгьа хандан эркинлик тиледи.
Хан:
– Къой харип, къой. Сен аны къайдан тазалагъын, аны атчы да
тазалаялмайды. Кесинги ѐлтюртюрсе, – деп, унамады.
– Угъай, ѐлтюртмем, тазаларма, – деди.
– Да, харип, базына эсенг, бар, алай а бек сакъ бол, – деп эслетд
Ётгюр ат оруннга кирди. Эрлай атны къагъын, согъун этип къалтыратды.
Ат къалтырап тохтады. Сора щѐтка бла сылап, сюртюп, жылтыратды.
Ол кезиуде ханны абадан къызы жашыртын Ётгюрге къарап болгъанды.
Ётгюр да аны сезип, билдирмеген кибик этип, ѐчкеге бармагъында байлауун
тешип, ызы бла зыккыл бѐркюн алып, алтыннга боялгъан чачын, бармагъын да
кѐрюрча этеди.
Къыз, Ётгюрню бармагъы, башы да алтын бла боялып тургъанын кѐргенде,
тамашагъа къалып:
–Эшекчини бери чакъырып кел, – деп, жумушчу къызын иеди.
Ётгюр:
– Мен ханны эшекчисиме. Зыккыл, кир кийимлерим бла мен ханны
къызына бармам, – деп, унамады.
Ханны къызы экинчи кере да:
– Кѐп сѐзню къоюп,
келип къалсын, – деп жиберди.
Ётгюр, барып, къызны босагъасында сюелип:
– Кюн ахшы болсун, жюйюсхан! – деди.
– Ахшылыкъ кѐр, кел юйге! – деп, чакъырды.
– Угъай, мен юйге кирмейме!
– Нек кирмейсе?
176
– Да къалай кирейим, мен ханны эшекчисиме, андан зркинлик болмай,
мен аны къызыны тоханасына кирмем, – деди.
Къыз:
– Мени буйругъум бла кирип къал дейме да, – дегенде, Ётгюр юйге кирди.
Къыз, шинтик салып, олтуртду.
Ызы бла къыз Ётгюрге:
– Сен мени ханны къызы болгъанымы билген кибик, мен да сени ким
болгъанынгы билеме. Къолунга не болгъанды, байлауун тешчи, бир
къарайым...
Байлауун тешгенде, алтыннга боялгъан бармагъын кѐрдю:
– Башынг да не бек терлегенди, – деп, зыккыл бѐркюн алып къарагъанда,
алтын бла боялып тургъанын кѐрдю.
Андан сора, эшекчини бетине ышарып къарайды да, ызы бла:
– Сен кимни жашыса? Атанг, ананг кимдиле? Къайда жашайдыла?
Сен
бери нек келгенсе? – деп сорду.
Ётгюр:
– Мен адам улуну улусума, эшекчиме. Жашау кечиниу излеген адамма,
– деп жууаплады.
Къыз:
– Мени алырмыса?
Ётгюр:
– Да, ханны къызы кесини эшекчисине барды деп, башынга бедиш
болмазмы?
Къыз:
– Сени бла болгъан бедиш манга махтауду десем, мени алырмыса?
Ётгюр:
– Да, ариу къыз! «Берсе ал, урса къач» деп сѐз барды. Сен ариулугъунгу
манга бере эсенг, ариуну алмагъан боламыды?
Ол заманда къыз кирпилдеди, кукаланды:
177
– Алай эсе, мени атам юч къызын бир ыйыкъдан эрге берликди. Ол кюн
халкъ уллу жыйыллыкъды. Сен да халкъны арасында болурса. Мен сыра
тигимими элтип санга узатырма, сен аны алсанг, экибиз да бир болабыз, – деп,
эшекчини ашырды.
Эшекчи кетгенлей, къыз, атасына барып:
– Атам, кѐремисе, киши къатына баралмагъан атынгы эшекчи нечик таза
этгенди, ол ким эсе да, алай бош адамгъа ушамайды, – деп махтады.
Хан, атны жылтырап кѐргенде, ол сагъатдан эшекчини атчы, атчыны
эшекчи этди. Ётгюр энди атланы да тазалап, багъып, чырайларын сукъланчлы
этди.
Энди къыз хар заманда жашыртын къарап, эки кѐзюн атчыдан айырмайды,
аны уа Ётгюр да сезип турады.
Къызларын эрге берир кюнде хан битеу халкъны жыйды. Адетлеринде
болгъанча, къызларына сыра аякъ да, плоу да берди. Эки къызы тигимлерин
элтип, экиси эки ханны жашларына бердиле. Къарс, алгъыш бирден гюрюлдеди.
Абадан къызы тигими бла халкъны ичинде айланды, изледи, Еткгюрню
тапмады. Тигимин, къайтарып келип, атасына берди. Хан халкъны экинчи кюн
да жыйды. Ким келмей къалгъанын тергетди, атчысы табылмады. Аны да
чакъыртды. Сора къызына тигимни бергенде, къызы элтип ханны атчысына
берди.
Халкъ кюлдю, масхара этди, тамаша болду.
– Арабин, излей кетип, ахырында уа аламатын тапды! – деп, кюлдюле.
Хан ыйлыкъды, ийменди, ахсынды. Болсада, не амал! Къызларына айтхан
сѐзюн ѐтюрюк этип болалмады.
Да, хан энди эки киеуюне жарагъан юйле, уллу ырысхы да берди. Абадан
къызы бла аны эрине уа тауукъ орунну берди. Эки къыз да, аланы эрлери да
энди быладан жийиргенип турадыла, бырнак этедиле. Ол болумда бир бѐлек
заман озады.
Хар кимге да тие келген ауруу ханнга да жабышды. Хан ауруйду. Дарман
табылмайды. Табылгъаны да жарамайды.
178
– Акъ маралны сютюнден ичсем, сау болур эдим, – деп тиледи.
Эки киеую жарагъан эки атха минип чыкъдыла. Атчы киеую да кесини
чыркым маштагъына минип, аланы ызларындан тебиреди. Эки киеу думп
болуп, элден ташайдыла.
Атчы уа, маштакъны юсюнде чонкая барып, элден ташайгъанлай, ол
айтхылыкъ айгъырыны къылына отну жетдирди. Айгъыр кишнеп жетди.
Маштакъны алайда къойду да, айгъыргъа минип, сюзюлдю. Жел ургъанча
шууулдап, маралланы болгъан жерлерине жетди. Бир акъ маралны тутуп, сауа
тургъанлай, эки киеу къарындаш сыртдан аны юсюне къарадыла.
– Ай, маржа, маралчы, бизге бир кесек сютчюк берсенг а! – деп тиледиле.
– Сыртларыгьызгъа мухуруму салдырсагъыз – берирме.
– Ай, аны уа несин айтаса, сют бер ансы, аны уа эки да сал, – деп, жал
бардыла.
Сыртларына мухурун салды, ызы бла челекни тюп чайкъамдысына суу
къошуп, берип жиберди.
Ала, аны танымай, къууанып кетедиле. Ала кетгенлей, Ётгюр да,
айгъырына минип, марал сютню ханнга къууултду. Жюйрюк айгъырын биягъы
жерде къоюп, маштагъы бла элге барды.
– Эй, бу уа акъ маралланы саууп келе болур! – деп, тюбеген адамла
кюледиле.
Хан, эки киеуюню сютлерин ичгенде:
– Сууду, – деп, жаратмады.
Ёткюр келтирген сютню ичгенде:
– Ай, бу, тауукъ мешхут ийис этмесе, иги сют кѐре эдим, – деди.
– Да не этейик, атам! Тауукъ орунда жашасакъ, сют тауукъ ийис
этер. Таза жерде жашасакъ, ариу ийис да этер эди, – деп,
абадан къызы
жууап къайтарды.
Энди хан аланы, тауукъ орундан чыгъарып, ат оруннга кѐчюртдю.
Экинчи кюн да киеулери марал сютге барып, тюз алгъын жолча болушуп
келедиле.
179
Хан энтта да эки киеуюню сютлерин:
– Сууду, – деп, жаратмады.
Ётгюрню сютюне:
– Ай, ат тезгек ийис этеди ансы, иги сют эди, – деди.
– Да, не этейик, атам! Ат орунда турабыз да, ат тезгек ийис аны ючюн
этеди, – деп биягъы къызы сѐз къайтарды.
Ол заманда ат орундан таза юйге кѐчюртдю.
Энди ючюнчю кере да марал сютге баргъанларында, Ётгюр алгъынча этди
да, къайтып келдиле.
Хан багъалы киеулерини сютлерин ичди да, жаратмайды. Ётгюрню сютюн
ичгенлей, сау болады. Болса да, Ётгюрню ахшылыгъы бюсюреусюз, «итге сюек
атханча» болуп къалады. Аны уа Ётгюр да, къатыны да биледиле.
Хапарда айтылгъаннга кѐре, ханны абадан къызы эки жолда да хыйла этип,
сютню тауукъ, ат тезгек бла да ѐчкеге ийис этдирип элтген эди.
Къалай-алай болса да, энди хан сау болду. Кюнле, айла оза барып, бир
кенче ханны жылкъысы сюрюлюп чыкъды. Битеу халкънгъа къуугъун этип,
аскер жыйды. Эки киеуюн да аскерге башчы этип, жауну ызынддан тебиредиле.
Атчы киеую да, аман маштагъына минип, аскерни ызындан тебиреди.
– О-ой, барады-барады. Антсыз эди, энди аны аллындан жау къутулмаса! –
деп, халкъ масхарап, кюлдю.
Ётгюр, алагъа къарамай, жорта, тѐркюллей барып, ташагъа тюшгенлей,
айгъырыны къылына от жетдирди. айгъыр жел этдирип жетгенлей, маштакъны
алайда къояды да, айгъыргъа минип, аскерни бир жаны бла алгъа озады. Къууа
барып, бир уллу ѐзенде жылкъыны ызындан жетеди.
Уручула чабыуул этип, Ётгюрню юсюне басынадыла. Ёткюр, айгъырны
юслерине бошлап, ары-бери силдеп тебиреди. Барын да къуш тюгюнлей этди.
Кимин къырды, кими да къачып къутулду. Ётгюр да жылкъыны ызына
айландырып келе, аскер аны аллына тюбеди.
Ол заманда Ётгюр:
180
– Аха, ѐхтем хан! Энди душманларынг къайтмаздан жокъ болдула.
Жылкъынг сау-саламат къайтды. Хайда, энди хайырын кѐр! – деди.
Аны хан да, киши да танымады.
– Ой, сен ким эсенг да, ѐмюрюнг узакъ болсун! Сен манга этген
ахшылыкъны ким этер эди! Жылкъымы жартысын ал, юйюме да кел! – деп
тиледи.
– Сау бол. Жылкъынгы хайырын кѐр. Мен жылкъхы керекли адам
тюйюлме. Алай юйюнге уа барырма, кесими ким болгъанымы да танытырма, –
деп, сылжырап кетеди.
Жолда маштакъгъа минип, алгъаракъ элге келип, сансыз, биягъы атлагъа
къарайды.
Хан аскер бла жылкъыны сюрюп, элине келди. Ызы бла уллу, аламат
къурманлыкъ этди. Битеу халкъны жыйды. Энди ол жигитни къонакъгъа
келирин сакълайды.
Халкъ жыйылып бошагъанлай, Ётгюр, атчы кийимлерин ташлап, адам
танымазча омакъ кийинип, ханны аллына барды.
Хан, уллу хурметлеп, тѐрге чакъырды. Ёткюр унамады, болсада, тартып,
ѐрге ѐтдюрдюле. Сыйлыла тѐрде, сыйсызла тѐбен олтуруп, аш, ичги башланды.
сыраны алгъышла бла атрта тебирегенде, Ётгюр, сыра аягъын къолуна алып,
халкъны да кесине къаратып, сѐз башлайды.
– Багъалы бай хан, ѐхтем да хан! Мен да сени кибик бир ханны жашыма.
Бюгюн а сени
атчынгма.
Хан, аны эшитгенде, сейир этди, халкъ да ауара болду.
– Сени сюрюлген жылкъынгы къайтаргъанымда, жылкъынгы жартысын
берирге айтхан эдинг. Манга сени жылкъынг да керек тюйюлдю. Мени эки
жесирим къачхандыла да, ала сени халкъынгда болурла деп умут этеме да,
аланы мени кесиме бериринги тилейме, – деди.
– Мен ол жесирлени къайдан билейим, – деди Хан.
Ётгюр:
181
– Халкъынгы тѐгерегине къалауурла сал, киши къачмасын, аланы кесим
табарма, – деп билдирди.
Хан, Ётгюр айтханча, халкъны тѐгерегине къалауурла салгъанлай, Ётгюр,
халкъгъа айланып:
– Жыйылгъан халкъ! Мени жанымда мухурум барды; сыртында мени
мухурум басылып табылгъан адамла мени жесирлеримдиле, – деди.
Адамланы тешиндирип, къарай келгенде, ханны эки киеуюню сыртларында
ол марал сютге баргъан заманда салдыргъан мухурлары табылды. Хан, уятлы
болуп, баш энишге къарады. Халкъ да уллу шургу этди.
Ётгюр, энди ханнга къарап:
– Эй, ѐхтем хан! Ма бу эки адам мени жесирлерим болуп къачхандыла. Бу
эки сыйсыз адамны сыртларында мухурлары бла санга къояма. Аланы бек
сыйлы кѐр! Байлыгъынгы, хазнангы да бер! Мен а юйдегими алып кетеме.
Халкъда мени бла келирге сюйген келсин,
ашау, жашау да
берликме, – деп,
сѐзюн тауусду.
Халкъ аны ким болгьанын энди таныды. Талай халкъ гюрюлдеп аны бла
тебиреди. Ётгюр, юйдегисин, халкъны да биргесине алып, ол къоюп кетген
хазнасына барды. Хазнаны халкъгъа юлешди. Жашауларын жарытды,
жалчытды, уллу эл болду. Элге Ётгюр кеси башчы болду.
Ётгюрге жаш тууду. Жашха Адыл деп атады. Жаш ѐсдю, эсли болду.
Ётгюрню кесича жигит болду. Ётгюрге ауруу тийди. Ёлюрден болду. Ол,
жашын кесине чакъырып:
– Жангыз балам, Адыл! Сен бу жерни юсюнде кѐп тюрлю ишлеге
тюберсе. Хар ишде жигит бол! Атынг Адылды. Ишинг да, сѐзюнг да адыллы
болсун, – деп, ахыр тылпыуу бла дынг айырылды.
МУРАТ БЛА АБИДАТ
182
Бурун заманда бир бай жашагъанды. Аны байлыгъы хыйсапсыз эди, алай
анга барындан да багъалысы аны жангыз жашы Мурат болгъанды.
Жангызлыгъы ючюн, Муратны атасы жашыны айтханын эки этмей ѐсдюреди.
Мурат саны, сыфаты келишген, иничге белли, къара къашлы, ариу
къызлагъа ушагъан жаш эди. Мурат, атасыча, байлыкъны, урушчулукъну
хунерин юйренирге унамады.
Мурат уугъа барыуну, къушланы, тауланы, тюзлени, тюрлю-тюрлю гокка
хансланы кѐрюуню, кюн таякъладан кеслерине келген хычыуун сезимликни
алып жашагъан хар тюрлю жаныуарланы кѐрюп айланыуну сюйгенди.
Мурат, кесини тенглери жеталмагъан аламат сейирлик хунерге, жыргъа да
ие болады. Ол жырлагъан заманда къадау ташны орунундан къымылдатырча,
аллай бир уста болгъан эди. Мурат жыр айтып, адамланы жукълатып, неда,
къобуз сокъса, адамланы кѐз жашларын сакъ жауунча тѐкдюрюп туруучу эди.
Бу жырладан хайран болгъан къушла уа, учуп келип, аны къолуна
къоннгандыла. Быллай жырчыны аман адам боллугъу уа кѐзге кѐрюнмейди.
Кюнле ѐтюп, бир кюн Муратны атасы дуниядан къайтады. Мурат а
атасыны байлыгъын асырамай, жарлы халкъгъа акъырын-акъырын юлеше,
кеси жарлы болуп къалады. Мурат, жарлы болгъанына жарсып, кесине
табийгъат берген хунерин атмайды. Аны жыргъа болгъан усталыгъы, кеси
жашагъан элге угъай, башха эллеге да айтыла башлайды. Муратны
аллы
юйюню
бла ѐтген адамла, жыр айтханына тынгылап, уллу ыразылыкъ бла кетип
болгъандыла.
Ма ол заманда бир батыр, эм керти да жигитлик бла аллына киши ѐтмеген
аскер башчысы Азрет, бир элге хан болгъанды. Кеси да, Муратча, жыргъа уста
эди.
Арадан бир талай заман ѐтеди да, Азретге Муратны хапары эшитиледи. Бу
хапардан сора, Азрет Муратны кѐрюрге сюеди. Бир кюн Мурат тенглери бла
олтуруп, жырлай тургъанлай, тенглеринден бири Муратха Азретни хапарын
айтады. Мурат, бу хапарны эшитгенден сора, жюрегине къайгъы тюшеди, Азрет
бла тюбешиуню юсюнден сагъыш этеди.
183
Кюнлени биринде Мурат, Азрет бла тюбешир ючюн, атына иер салып,
жолгъа чыгъады. Мурат жолгъа чыгъар кюнню кечесинде Азрет-батыр
Муратны тюшюнде кѐргенди:
Тюшюнде Мурат Азретни аллына излеп баргъанча болады... Азрет
эрттенликде, тюшюне къууанып, адамларына тюшюн айтады.
– Муратны ким биринчи болуп мени аллыма алып келсе, сюйюнчюге
жангыз эгечим Абидатны берликме! – деп сѐз береди.
Азрет да аны айтып бошагъанлай, тенглери атларына иер салып, хар бири
тѐгерекге чабышып кетедиле. Муратны алып келирме да, Абидатны алырма
деген акъыл бла барадыла. Абидатны ариулугъун къалам бла жазып, адамгъа
ангылатыргъа къарыу табылмагъан, аллай бир ариу къызды.
Азрет жангыз эгечи Абидатны асыры сюйгенден, айтханын жерге салмай
этип тургъанды.
Мурат, бу затланы юсюнден хапар билмей, жолда кѐрюннген затлагъа жыр
эте, къууана жюрюйдю. Кюн, асыры иссиден, жолоучу Муратны арытады.
Мурат бир уллу, жюзжыллыкъ эмен терекни тюбюнде солургъа жатады.
Къобузун да терек бутакъгъа тагъып, жукълап къалады. Энди бу жер Азретни
жериди. Тюз ол заманда Азретни бек сюйген шапасы сарайдан чыгъып, Мурат
жатхан терекни тюбюне, кеси да билмей, келип къалады.
Азретни шапасы:
– Оллахи, бу, баям, Мурат болур, сыфаты, чырайы да къызгъа аман бек
ушайды, – деп, чапханлай, ѐпке солуу этип, Азретни аллына барады.
– Азрет, мен санга бир къууанч хапар айтайым.
– Къаллай къууанч хапар айтаса? – деп сорады.
– Мурат бизни элни къыйырында ол уллу терекни тюбюнде жукълап
турады.
Хапарны эшитип, Азрет къууанады. Алай къайгъы да этеди. «Мени, чолпан
жулдуз кибик, ариулугъу бла кѐзлени къаматхан эгечим Абидатны кесими
шапама берирча болсам, къалай болур? Батырлыкълары, байлыкълары бла
184
халкъны аллында кѐзге кѐрюннген ненча жашха бермей тыйгъанма», – деп
ойлашды.
Энди не этейим деп, Азрет сагъышха къалады. Азрет шапасы бла Мурат
жатхан терекни тюбюне келип, къарайды. Шапасы айтханча, Муратны жукълап
тургъанын кѐреди. Азрет, сагъыш этип, кеси кесине былай айтады: «Керти да,
бу Мурат болса, уятмай кетейик, манга келе эсе, кеси юйюмю табар да келир»,
– деп, шапасын да алып, юйге къайтып кетеди.
Мурат иги кесек да жукълап, солуп, ала кетгенден сора, туруп, хар затын да
жыйып, атха минип, жолгъа чыгъады. Кѐп ууахты ѐтмей, Мурат Азретни элине
жетеди. Мурат, акъырын-акъырын жюрюп, орамда ойнай тургъан сабийлеге
былай айтады:
– Манга Азретни юйюн ким кѐргюзтсе, анга ахча берликме.
Ахчаны бегирек да сюйген бир къара шинли жашчыкъ, сабийлени ичинден
чыгъып, ауузу да эки къулагъыны артына жете:
– Мен элтейим! – деп, атны жюгенинден тутуп, Азретни юйю таба теб
рейди.
Кѐзню къысып ачхынчы, Мурат Азретни юй аллына келип къалады.
Мурат жыр бла:
– Иер салып миннгенде атына,
Жау келалмагъан къатына,
Багьалы болгъан кесини халкъына,
Намыс берген къартына, жашына,
Тюшюмде кѐрюндю сени сыфатынг,
Кѐп жылланы айтылыр сени атынг! – деп, Азретге кесини келгенин
билдиреди.
Азрет, жырны эшитип, тюшюнде кѐрюп тюберин сакълагъан багъалы
къонагъыны аллына гузаба чыгъады.
– Ай, жаным, къонагъым, хар ишингде Аллах нѐгеринг болсун! Битеу
эллеге атынг айтылгъан Мурат сенмисе? Жууукъ бол! Мени элимде туугъан
185
юйюнгдеча ырахатланып жашарынгы тилейме. Мени юйлерими эшиклери
санга ачыкъдыла, – деп, Муратны къолун тутуп, юйге чакъырады.
Мурат излеп келген батыр досуну юйюне уллу хурмет бла киреди. Тампша
ариу жасалгъан юйде экиси да олтурадыла. Ол заманда Азрет:
– Эй, жырчыланы устасы, Аллах сени манга жиберген эсе, мен бек
ыразыма. «Тюш тюнню келечесиди». Ахшы жырчы да халкъны кѐзюн
жарытхан чырагъыды, – деди.
Экиси да, туугъан къарындашлача, бир-бирин ийнакъладыла. Ол
сагъатдан тюрлю-тюрлю ашла, ичерикле келдиле.
Сыйланып
бошагъандан сора, Мурат солургъа жатады.
Экинчи кюн эрттенлигинде Азретни сюйген шапасы Хамзат, Азретге
келип:
– Эй, уллулугъу болгъан мени бийим Азрет! Сени сѐзюнг къурчдан
къатыды. «Муратны биринчи табып келген адамгъа Абидатны берликме!» –
деп, сѐз бергененг. Мен бу ишни биринчи болуп этдим. Энди не этсенг да,
иш сени къолунгдады, – деди.
Ол заманда Азрет:
– Сен мудах болма, мен сѐзюмю эки этмеучюме. Аны кесинг да билесе,
къайгъы этмей жюрю, – деп, Азрет шапасын ариу айтып жиберди.
Хамзат къайгъысыз, кеси кесине кѐл эте, чыгъып кетди. Бу сѐлешиуледен
сора, Азрет, мудахланып, Муратха барады. Жанына олтуруп:
– Къайгъылы жюрекни къайгъысын кетерген бир жыр айтчы, – деп,
Муратдан хурмет бла тиледи.
Къарангы кечеде табийгъатны битеу жаныуарлары жукъугьа батхандан
сора, Мурат, къобуз тюекни тауушуна ушаш, аллай макъам бла жырлайды.
Азретни кѐзлери жилямукъдан толуп, дунияда болгъан затны унутуп,
жырны эшитгенден сора, ырахатланып къалады.
Мурат жырлагъан заманда, Абидат кесини отоуунда эди. Муратны
сейирлик жырлагъанын эшитгенде, Абидат, бу тамаша ауаз неди деп, гузаба
чабып, экинчи отоугъа кирди. Терезеден къараса, къарындашы бла олтуруп,
186
гокга хансча ариулугъу болгъан Муратны кѐрдю. Аны кѐргенден сора,
Абидатны жюрегинде сюймеклик оту жана башлады. Абидат кѐзлерин алмай
къарап тургъанлай, жиляп иеди.
Мурат, сескенип, жилягъан тауушха къараса, терезени ары жанында бир
аламат ариу затны кѐреди. Тамаша болады. «Быллай ариу жан адам улудан
жаратылгъан болмаз», – деп, сейирсинеди. Алай болса да, Азретге сездирмезге
кюрешеди.
Мурат, аны кѐргенден сора, кеси не затны юсюнден жырлагъанын билмей
къалады. Аллай ариулугъу болгъан къызны жилямукъдан толгъан уллу
кѐзлерин эслегенде, Муратны жюреги къаты-къаты уруп башлайды.
Азрет жыргьа асыры кѐлю бла тынгылагъандан, бу экисини ортасында
болгъан тамашадан хапары жокъду. Бир-бирде, жыргъа сейирсинип, башын
чайкъай олтурады.
Жырдан сора, Азрет Муратны башха къонакъ отоугъа элтип, анда къояды
да, къайтып кесини отоууна келип, сюйген эгечи Абидатны сагъышына киреди.
Абидат бла Мурат, аны билмей, кеслерини сюймеклик ишлери бла
сагъышда боладыла. Былай эте, бир ненча кюн арадан кетди.
Абидат сюймеклик ауруу бла бек азады. Алай болса да, Абидатны уллу
кѐзлери биягъыча жашнап, кѐргенни сукъландырадыла. Мурат а, орундукъдан
башын кѐтюрмей, Абидатдан сора башына бир акъыл кирмей, жатады.
Азрет къонагъыны эм сюйген тенгини ауруп къалгъанын кѐргенде,
къатындан кетмей, сагъыш этгенлей турады. Ол кѐп билгичлени келтирип, ала
Муратны ауруууна бакъдырса да, иги эталмайдыла. Билгичле башларын
чайкъап кетедиле, аурууун билмейдиле.
Мурат а, кюнден-кюннге аман бола, юшюген гюлча болуп къалады. Бу
ишни билгенден сора, Абидат, къарт Зурумну чакъырып:
– Мени уллу этген амма, жаным, айтчы! Сен адамны сырын сакълап, анга
жандауур боллукъмуса? – деп сорду.
– Абидат, жаным, сени сырынгы кишиге айтсам, жаным чыкъсын,
Аллах! – деп жууап берди.
187
– Алай эсе тынгыла! Мен Муратны сюеме. Аны киши иги эталлыкъ
тюйюлдю. Сен Азретге бар да, мен иги этерикме де! Аны ючюн а бир ай бер
манга болжалгъа, Муратны мени юйюме келтирсинле де! Сора аны киши
кѐрмезча, билмезча да Азрет буйрукъ этсин, – деп, Абидат къарт аммагъа
юйретди.
Зурум, Азретге барып:
– Мен Муратны аурууун сау этейим, аны ючюн а аны мени юйюме
жибер,
бир ай болжал да бер, – деди.
Азрет сейирсинди, алай болса да, сынар ючюн, Муратны Зурумну юйюне
келтирди.
Муратны Зурумну юйюне алып келгенлей, Абидат, келип, Муратны
мангылайын къол жаулугъу бла сылады.
Мурат, кѐзюн ачып, жан-жанына къарайды да, эс жыйып, орунунда
олтурады. Сора, Зурумгъа къарап:
– Бу неди, Абидатны къол жаулугъумуду? – деп сорады.
– Хау, балам, хау, муну Абидат санга берип кетгенди. Кеси да салам
айтады. Бир кесек ашыкъмай тур, Аллахны кючю кѐпдю, сиз бир биригизни
кѐрюрсюз, табарсыз, – деп жапсарады.
Мурат, асыры къууаннгандан, Абидатны къол жаулугъун уппа этип,
къууана-къууана, ахсынады. Алай эте, арадан бир кюн ѐтеди. Экинчи кюн
Муратны дагъыда бети агъарып башлайды да, Зурумгъа айланып:
– Энди, анам, мен сюйгенимден айырылып узакъда жашаяллыкъ
тюйюлме. Акъыллы анам, айтчы, Абидатны къалай бла кѐраллыкъма? – деп
сорады.
Къарт амма уа, сагъыш этип:
– Къайгъы алма башынга, мен сау болсам, сиз экигиз бир биригизге
тюберча этерме. Мени жашым Абидатны терек бахчасыны жанында къой
кютеди, ол хар кюнден алайгъа барады, сен да алайгъа бар да, бир уллу