Малкъар Халкъ Жомакъла - 10

– Элими къанын алмай къоймам! – деп, биягъы эски душманларына кетеди.
Жете баргъанлай, тюбегенин къырып тебирейди. Халкъ, къозгъалып, уллу
кюч салады. Кѐп къан тѐгюледи.
Ахырында Къазауатчы жаралы болады. Олсагъатдан къылычын иер къашха
тагъып, атын бошлап къояды. Ат, къачып, ызына келеди. Къазауатчыны тутуп,
тутмакъгъа саладыла, жыйыны уа келирин сакълап турады.
Тутмакъда жарасы сау болады. Тутмакъда кесине къобуз ишлейди.
Дунияда болмагъанча ариу согъады.
Ол элни ханыны къызы, аны тамашасына барып къарайды да, жашны
кѐргенде, тайып кетмез сюймеклик къызны жюрегине тюшеди.
Къыз, тюрлю-тюрлю амалла жарашдырып, жаш бла тюбер мадарын этеди.
Бирге тюбешип, сѐлешедиле. Къыз терен сюймеклигин жашха билдиреди. Жаш
да аны сюйюп, бир бѐлек заман озады. Ол ишни экисинден башха адам а
билмейди.
Бир кюн къыз, Къазауатчы бла тюбешип:
– Мен сени тутмакъдан чыгъар мадарынгы этейим. Башынга бош болсанг,
экибиз бир бирни табарбыз. Аны ючюн а, мен ауруп жатарма, сени
чакъыргъынчы, мен иги болмам. Сора уа иш кесин кѐргюзтюр, – деп, кетеди.
Энди, айтханыча, къыз, юйге келгенлей, «ауруп» жатады, Ханны къызына
уа, не айтаса, устасы, къуртхасы да жыйылды. Аурууун киши билмеди. Да,
билирча аурууу да къайдан боллукъ эди? Сюймеклик сылтау ауруу эди.
154
Дарман-дары излеп кюрешедиле, бир да, бир да, себеп болмады. Алай эте, бир
бѐлек кюн озду.
Бир кюн бир къарт киши, барып, къызны кѐреди да:
– Да, мынга кѐз тийип, ичинден ауруйду, тутулгъан адамны дууасы къабыл
болады деа сѐз барды. Мени акъылыма кѐре, ол тутмакъны келтирип, бир
тюкюртюп кѐрсегиз, жарар эди деп умут этеме, – деди.
Барып, Къазауатчыны келтирдиле.
Къазауатчы келди, къызны тинтип къарады. Ким биледи, не окъуду эсе а,
окъуду, тюкюрдю, башын, бетин сылады. Къыз излеген да ол эди да,
олсагъатдан керилди, созулду, эснеди, жан кирди, жайыкъгъан кибик этди.
Къазауатчыны къайтарып тутмакъгъа салдыла.
Энди къыз, аягъы юсюне болуп, жюрюй турду да, биягъы Къазауатчыгъа
тюбеп, этер амалны ма былай айтып билдирди:
– Энди мени сау этгенликге, сени башынга бош этмейдиле, аны кѐрдюк.
Энтта да мен ауруп жатарма, къабыргъада жыйрыгъымы тюбюне атамы
къылычын тагъып къоярма. Ала сени чакъырырла. Сен, келсенг: «Юйню бир
кесекге манга бош этигиз», – дерсе. Ала чыгъарла, ол заманда сен къылычны
алып, чыкъ. Эм алгъа залимликден тоймагъан мени атам бла анамы ѐлтюр, ызы
бла аланы къатларында олтургъан зулмучу нѐгерлерин ѐлтюр. Атам, анам
ѐлгенлей, мен атамы ханлыкъ тахтасына ие болурма. Андан сора ишни эте
билирбиз, – деп, кетди.
Къыз, юйге келип, къылычны айтханыча тагъып, ызы бла биягъы ауруп
жатды. Биягъы Къазауатчыны къызгъа чакъырдыла. Къазауатчы, келип, юйге
киргенлей, къыз юйретгенча:
– Юйню манга бир кесекге бош этигиз! – деп тиледи.
Адамла бары да чыкъдыла. Олсагъатдан Къазауатчы, тагъылып тургъан
къылычны алып, эшикге чыгъады да, шибиля ургъанча уруп, къызны атасын,
анасын, дагъыда аланы бир бѐлек татахларыны да башларын чалып бошады.
Къалгъанла, къоркъуп, седиредиле. Къыз, ол къаугъагъа чартлап чыгъады да:
– Аха, энди атамы орунуна хан менме! – дейди.
155
Ол сѐзню эшитгенде, халкъны къозгъалыуу тохтайды. Къыз Къазауатчыны
кесине чакъыртады. Къалгъанланы эшикге чыгъарады.
«Энди Къазауатчыны ѐлюм жазасын береди!» – деп, халкъ ашыгъып
сакълайды. Алай а халкъ сакълагъан умут алада жокъ эди. Аланы таша
ишлеринден халкъны хапары, сезими да жокъ эди.
Ала экиси да, олтуруп, ушакъ этдиле. Ушакъны ахырында Къазауатчы
кесини къоюп кетген жыйынына барып, болушну билдирип, терк ызына
къайтып келирге деп тохташдыла.
Энди Къазауатчы жыйынына кетди, къыз да ѐлюклени басдырды.
Къазауатчы, узакъ жолну къыдырып, элини къатында бир суугъа жетди.
Сууну жагъасында солуп тургъанлай, атны башындан тартып келген бир
тиширыуну кѐрдю. Жууукълаша келгенлей, арлакъдан окъуна ат, Къазауатчыны
таныйды да, тиширыуну къолундан ычхынып, кишнегенлей, Къазауатчыны
юсюне келеди. Къазауатчы секирип ѐрге турады. Ат аны тансыкълайды,
ийсгейди, пырхылдайды. «Мин!» – дегенча, къабыргъасын буруп тохтайды.
Мычымайын ѐпге солуу этип, Къазауатчыны эгечи да
жетеди. Чачын-
башын тартып жиляды.
– Не болгъанды, саумуса? – деп, къучакълады.
Къазауатчы хапарны башдан-аякъ соргъанда, эгечи ишни болумун
ачыкълап башлады:
– Сени алып келген эки тиширыуунгу арбачыларынгдан экисине берирге
деп, ала да бармайбыз деп, жыйынынг да эки айры болуп турадыла. Энди
бюгече ишни тауусур кечелериди, ол эки нѐгеринг да бек
мудахдыла, –
деди.
Къазауатчы, ол хапарланы эшитгенден сора, эгечине:
– Энди сен юйге бар да, мени къылычымы да, эки эски артмакъ, зыккыл
кийимле да келтир. Ол эки тиширыу бла мени эки нѐгеримден башха адамгъа
жукъ билдирме, – деп, жиберди.
156
Къыз къайтып юйге келди. Ол эки тиширыу бла эки нѐгерине хапарны
айтды. Ызы бла къылычын да, эки артмакъ да, зыккыл кийимле да алып,
къайтып келди.
Къазауатчы эски кийимлени кийди, ичинден къылычын такъды. Кеч бола,
эки артмакъны да инбашына салып, элге келди. Тойну, оюнну кѐрдю.
Танытмай, тойну ичине кирип, бир къыйырда сюелди. Чам этселе, тынгылай,
тигим узатсала, ала да жартысын ашай, къалгъанын артмагъына ата, ким кюле,
ким да ойнай, той бошалды.
Тойну ахырында не болуру алыкъа, тойчулагъа белгили тюйюлдю. Жютю
къылыч бир бѐлекни юсюне ѐлюм бла секиреме деп турады. Аны билген
жангыз алты адам барды.
Энди ма ол арада, биреулен, алгъа чыгъып, сѐз башлады:
– Той, оюн да этдик, ол да хайыр болсун. Энди жангы къатынлы жашланы
жангы юйдегилерине къошайыкъ, – деп, ол да сѐзюн бошагъанлай, бир
жанындан Къазауатчы къылычын суууруп чыкъды.
Эски кийимлерин тешип, ташлады.
– Мени таныймысыз? – деп сюелди.
Бир къауумла:
– Таныйбыз, таныйбыз! – деп, жарыкъ къычырдыла.
Бир къауумла уа отха суу къуйгьанлай болдула. Къоркъдула. Ауузундан
сѐзюн чыгъаргъан жокъ эди.
Къазауатчы ашыгъышлыкъ этмеди. Къатынларына, эки нѐгерине, къалгъан
халкъгъа да сорду. Къанлылыкъ, зорлукъ этгенле кимле болгъанларын толу
билди. Къалай этген эсе да, аланы этген аман ишлерине тийиншли жазаларын
берди.
Энди Къазауатчы, эки татлы нѐгерин да биргесине алып, ол ханны къызына
барды. Аны да ючюнчю къатынлыкъгъа келтирди. Алгъа алгъан эки къатыныны
эки эгечин эки татлы нѐгерине алды. Бузулгъан элни орунуна жангыдан ариу
тамаша эл ишлетди. Ол чабыуул этип тургъан залим ханны ѐлтюрюп, къызын
да кесине алгьандан сора, аны халкъын да кесине къошду. Болуп тургъан
157
душманлыкъны тайдырып, араларын мамыр этди. Халкъны насыбын, жашауун
да сакълагъан, темир тау кибик, бир тулпар эди деген хапары энтта да
жюрюйдю. Заманлада аллай жигитле да бола келгендиле.
АТАЛАРЫ ЁКСЮЗ КЪЫЗЛАРЫНА НЕ ЭТДИ, ЁКСЮЗ ЭГЕЧЛЕ ДА
БИР БИРЛЕРИНЕ НЕ ЭТДИЛЕ
Хапарда айтылыугъа кѐре, эр бла къатынны юч къызлары болгъанды.
Аналары, ѐлюп тебирегенде, къызларын чакъырып:
– Мен ѐлгенден сора, атагъыз къатын алама десе, алма демегиз, алмайма
десе, ал деп да къысмагъыз! – деп, осуят этди.
Аналары ѐлдю. Къызла ѐксюз къалдыла. Бир бѐлек заманны жашай
келгенде, аталары къатын алды. Ол къатын мардасыз къызгъанч, хурметсиз,
гыбыр да болады. Къызлагъа ашарыкъ бермей, къысып тебиреди. Къызла ачдан
аздыла. Сазбетле болдула. Къызлагъа аш бер дерге аталары къатынындан
къоркъады. Ол себепден, башха мадар тапмай, агъачдан кѐгетле келтирип,
къызларын ала бла кечиндире тургъанды. Аны бла да болалмай, аталары осал
сагъышха киреди: «Мен къызларымы жайгъыда кѐгет бла кечиндирейим, къыш
а не амал, не мадар этерикме? Андан эсе, кеслерин да биргеме ала барып,
агъачда къырылырча бир мадар этейим», – деп оюм этди.
Бир кюн кеси агъачха барып, бир уллу кертме терекни тюбюнде терен уру
къазды. Уруну юсюн учхара жапды. Аны юсюне кертмелени тѐбе этип, юйюне
келди. Экинчи кюн юч къызын да биргесине алып, агъачха барады да, ол
къазгъан урусуну къыйырында арбасын тохтатады. Ол ач болуп келген къызла,
арбадан тюшюп, кертмелеге басыннганлай, ючюсю да уругъа къуюлуп
кетедиле. Ол кезиучюкде аталары къадыргъа къамичини жетдирип, юйюне
кетип къалады.
Къызла терен уруну ичинден: «Ата, ата!» – деп, бирден кѐп къычырадыла,
болсада, ала этген ата умут анда болмады, уругъа къуюлуп къалдыла.
158
«Суугъа тюшген таш къармар» дегенча, дыгалас эте келгенде, аталары
уруну къазгъан заманда унутуп къойгъан гетменни уруда тапдыла.
Къызланы кичилери гетмен бла уруну тѐгерегин къазып, башына чыгъарча
жол ишледи. Къызла башына чыкъдыла. Жолгъа тюзелалмай, агъачны теренине
кетдиле. Кюндюз агъач кѐгетле ашай, кече болса, терек башлагъа минип,
тангнга чыгъа, бир бѐлек заманны ашырдыла.
Айлана, чырмала, бурула келип, бир сокъмакъ ызгъа тюртюлдюле. Ол
ызны тутуп, бир кенг талагъа чыкъдыла. Ол таланы ырбынында бир уллу чинар
терекни кече къонушха сайладыла.
Кюндюз кѐгетге жайыла, кече ол терекни башында къона, бир бѐлек кюнню
жашадыла. Бу жанына барсакъ, агъачдан чыгъарбыз деп, жол табалмайдыла.
Аталары, аналары да:
– Энди къызладан къутулдукъ, – деп, ырахатланнгандыла.
Да, жашай баргъан, бир затха тюбейди. Ингирлик къарангыда къызла
терекни башына къоннганлай, бир хан, жыйыны бла уугъа айлана келип, кече
солургъа ол чинар терекни тюбюнде тохтайды.
Арып келген жыйын жатып жукълагъанлай, къызланы кичилери терекден
акъырын тюшюп, жыйынны бир бѐлек жылтыргъан кийимлерин жамайды,
ашларындан да урлап, терекни башына ѐрлейди.
Эрттенликде жыйын, туруп, кийинирге тебирегенде, жылтыргъан,
сѐгюлген кийимлерини жамалып, тигилип тургъанларын кѐрю, сейирсиндиле.
Болсада, таша ишни табып болалмадыла.
Жыйын кюндюз уугъа кете, къызла аланы ашларындан урлай да ашай, кече
болса кийимлерин жамай, бир бѐлек кюн озады. Ахырында жыйын сагъайды.
Тигилген кийимлерин бир бирине кѐргюзюп:
– Бу не тамашады, не сейирди! – деп, кенгешге кирдиле.
Къызла терекден тюшмейдиле, аланы кенгешлеринден да билгенлери
болмады.
159
Энди жыйын кече къарауулла салды. Биягъы кичи эгеч терекден энип,
жерге тюшгенлей, не зат этгенине къарап турадыла да, сора къагъып аладыла.
Эрттенликде ханнга элтедиле.
Хан:
– Сен не адамса? Бери къайдан келгенсе? Сен тиширыу, бу агъачда нек
жашайса? Нѐгеринг бармыды? – деп, тамаша болуп сорду.
Къыз:
– Мени къайдан келгениме, ким болгъаныма жууап этмейме, алай, эки
нѐгерим а барды, ол сорууунга жууап этеме.
– Ол нѐгерлеринг къайдадыла?
– Да, ала да терекни юсюнде турадыла.
– Бар, аланы да бери чакъыр! – деди.
Къыз эгечлерин алып келип, ханны аллында сюеди. Хан:
– Сиз къызламысыз?
– Къызлабыз.
Хан:
– Сиз, эрге барсагъыз, эригизге не жумуш эталлыкъсыз?
Таматалары:
– Мени эрим жортууулчу киши болса, аны атланыр кюнюнде жыйынына,
кесине да кийимле хазырларыкъма.
Ортанчылары:
– Мени эрим да аллай киши болса, ол жортууулдан къайтыргъа жыйыны
бла кесине жарашдырып аш эталлыкъма, – деди.
Кичилери:
– Мени ѐзгеге жарарыгъым жокъду, алай, менден эки сабий жаратылыр,
ала дунияда болмагъанча болурла, – дегенде, хан ючюсюн да къатыннга
алып, юйюне элтеди.
Ючюсю да кюндешле болуп, бир къауум заман озгъандан сора, хан, жыйын
къурап, жортууулгъа хазырланады.
160
– Эрттенликге жыйыннга, манга да кийимле хазырла, – деп, абадан
къатынына буюрду. – Ингирде къайтырыбызгъа жыйыннга ашарыкъ хазырлап
тур, – деп, ортанчы къатынына буюрду.
Ханнга айтхан сѐзлерича экиси да эталмадыла. Хан, ол ишни кѐрдю,
болсада жукъ айтмады. Ханны алагъа деричи къатыны болмагъанды. Энди кичи
къатыны бууаз болуп, къозларгъа кѐп къалмагъан кезиую болгъанды.
Хан экинчи да жортууулгъа тебирегенде, бууаз къатыны, тынгысыз болуп:
– Сен жортууулда болуп, манга аурургъа тюшсе, не этерикме? – деп сорду.
– Иш алай болса, кюбюрде алтын къонгуроу барды, аны зынгырдатсанг,
ол заманда акъ ат сау болса,
бир сагъатха мени бери жетдирир, – деп, кетеди.
Аланы ол сѐзлерин бирси эки къатыны тынгылап эшитгендиле.
Хан жортууулгъа кетди. Къатын аурургъа тебирегенлей, эки эгечи
къонгуроуну кюбюрден жашыртын алып, букъдурадыла. Кичи эгечлери, ханнга
айтханыча, къыз бла жаш эгизле тапды. Зынгырдатыргъа къонгуроуну уа
табалмады.
Ол, ауруп, эсин жыялмагъан кезиуде, эки эгечи аны тюбюне жангы туугъан
эки ит кючюк салдыла. Жаш, бла къызны уа, мелте бла чулгъап, кюбюрге
салдыла, кюбюрню да тышындан мелте бла байлап, сора, элтип, суугъа
атадыла. Ызы бла: «Къатынынг эки ит кючюк тапханды», – деп, ханнга атлы
жибердиле.
Хан, ол хапарны эшитгенде, уллу бушуу-бушман болуп, эки атлы
хазырлады.
– Барыгъыз, адам тапмазча, кеси артха къайтмазча, кючюклерин, кесин да
терен агъачха атыгъыз, – деп, жибереди.
Адамлары да тап ма ол айтханча этдиле.
Суу кюбюрню элте-элте барып, сууну кьыйырында бир кѐлде тохтайды.
Алайгъа жууукъ къоншу элчикден бир къаратон къарт киши, къатыны
биргесине, чабакъ тута келип, кюбюрню тапдыла. Чыгъарып къарадыла да, бир
тамаша барды деп, букъдуруп, юйлерине къайтдыла. Кече къарангы
161
болгъанлай, келип, юйлерине элтдиле. Ачып къарасала, мелте бла чулгъанып,
эки сабийни чыгъарадыла.
Ол сабийсиз къартла не саугъадан да алагъа бек къууандыла. Ол сагъатдан,
эмизикле этип, сют ичирдиле. Сабийлени хар бир кереклерин тапдырып,
кеслерини балаларыча ѐсдюредиле. Жаш гитчеликден садакъ атаргъа юйренип
башлайды. Бир кюн чыпчыкъ, экинчи кюн къоян, ючюнчю кюн бѐрю атды,
ахырында уста мараучу болду.
Бир кюн къарт киши, экисин да ушакъгъа алып:
– Энди сиз ѐсюп, кеси-кесигизни тутарча болгъансыз. Мен къаратон
адамма. Ким биледи, сизге, манга да бир сѐз жетер, ол себепден, мен айтханнга
тынгылагъыз да, барып, агъачда жашагъыз. Кереклигиз болса уа, келе
туругъуз, – деди.
Къысха сѐз, жаш да, къыз да уллу орман агъачха кетдиле. Агъачны бир
жеринде къарындаш бла эгеч, дагъыда бир узакъ этегинде уа, аланы аналары
итле бла жашауну созулта барадыла.
Ит кючюкле ѐсюп, уллу итле болдула. Ала къатынны къоркъуудан сакълап,
кечине барырча болушлукъ этедиле.
Жаш бла къыз а аладан бираз онглудула. Агъачдан юй ишледиле, юйню
тюбюн, тѐгерегин, башын да кийик териле бла жасадыла. Жаш кийикле,
маралла ѐлтюрюп, къыз да юйде шапалыкъны этип, жашай турдула.
Бир кюн жаш уугъа кетгенлей, къалай болгъан эсе да, аланы отлары
ѐчюлгенди. Къыз, дыгалас этип, тѐгерекге къарай тебирегенде, узакъ жерде бир
тютюн эслегенди. Къоркъа-къоркъа, агъачны къыдырып, тютюн чыкъгъан
жерге барса, тамаша ариу юйледе эки къатынны юсюне келди.
Къыз, ийменерек болса да, ол эки къатын аны чакъырып, юйге кийирди.
– Кимсе? – деп,
хапар
сордула.
Къыз, ала ишекли болурча, бир бѐлек хапарын сандырады. От алыргъа
келгенин айтды. Къатынла къызгъа гурушха болдула. Элекни тюбюне кюл
къуюп, аны юсюне мыдыхла салып жибердиле. Кюл, жолда агъып, ыз этдирип
барды. Ингирде къарындашы келгенде, отну ѐчюлгенин айтмады.
162
Экинчи кюн, жаш уугъа кетгенлей, ол къатынланы бири кюл ыз бла
къызны болгъан
жерине келди. Олтурду. Сѐлешдиле. Кѐп тюрлю хапарлагъа
жетдиле. Къатын къызны ким болгъанын билди. Къыз а аны ким болгъанын
къайдан билсин.
Къатын, кѐп олтуруп, кете тебирегенде:
– Сени къарындашынг жигит жаш болур, жеригиз да иги жерди, алай бир
иги юй ишлесе, андан да иги болукъ эди, аны къарындашынга этдир! – деди.
– Да, къалай ишлесин, ол бир жангыз адамды, жетишмейди ансы,
бек
ахшы эди.
– Аны уа бек тынч амалын мен айтайым: ол жерде, ол жерде бир кѐл
барды, ол кѐлден суу келтирип, сора тѐрт чыпынны тѐрт жерге орнатып, аланы
юслерине ол суудан сепсе, кеси мурат этгенча, накъут, жаухардан юйле
ишленип къалырла. Ишлетмей къойма, – деп кетди.
Жаш ингирде уудан келгенде, къыз мудах болду.
– Нек мудахса, не болгъанды, ауругъанмы этесе?
– Да мудах болмай не этейим? Сен кюн сайын уугъа кетесе, мен а, тери
ийис эте, бу аман къошну ичинде туралмайма. Мени ыразы этер болсанг, бир
ахшы юй ишле.
– Да, ахшы юй а керекли эди, алай аны ишлеген
къыйынды, къалай
ишлейим? – деп, сагъышланды.
– Да, кесинг да билесе, ол жерде бир кѐл барды, аны сууундан келтирип,
чыпынланы юсюне сепсенг, юй кеси
ишленип къаллыкъды, – деп юйретди.
– Да, аны ючюн сени мудах этмем, – деп къойду.
Жаш экинчи кюн эрттенликде ол къарт киши бла къарт къатыннга барып,
эгечини тилегин айтды.
Къарт киши унамады.
– Ол кѐлге баргъан сау къайтмайды. Сени ары иерге кюрешген ким эсе да,
ол сени ѐлюрюнгю сюйген адамды, – деди.
Къарт киши къызгъа келип да айтды, тиледи. Болсада, къыз къартны
къатына да къоймады.
163
– Бизге юй ишленирге керекди, – деп тохтады.
Жашны энди бармай мадары болмады.
Иш алайгъа жетгенден сора, ол къарт киши жашны юйретди:
– Энди керти да барырдан эсенг, мени чыгыр жалылы къара атыма мин!
Кѐлню толкъуну ары жанына чайкъалгъан кезиуде жетип алалсанг, къутулурса,
– деп, атына миндирип жиберди.
Жашны насыбына, къарт айтханча, тюбеп, сууну алып, къутулады. Алай а
суу бери чайкъалып, атны къуйругъундан бираз юздю. Узун сѐзню къысхасы,
жаш, сѐзсюз, тамаша юй ишледи. Къаракъаш да тамаша юйде жашауну
башлады. Алай бла бир бѐлек заман ѐтдю.
Жаш энтта да уугъа кетгенлей, биягъы къатын келди. Жангы юйню кѐрдю,
махтады:
– Кѐремисе, мен санга нечик ахшы этдим, – деди. – Алай а бу да азды. Сен
билемисе, бир жерде бир тон барды. Ол тонну къууушурулгъанлары къобуз
согъадыла, женглери къарс урадыла, этеклери да тепсеп турадыла. Сен эригип
тураса. Сени къарындашынг ол тонну санга келтирирге керекди. Аны
келтиртмей къойма, – деп, кетди.
Жаш уудан келгенде, биягъы эгечи алгъынча мудах болгъанды.
– Энди уа нек мудахса, жангы юйню жаратмаймыса? – деп, къарындашы
тынгысыз сорду.
– Жангы юйню да жаратама, алай, сен кюн сайын уугъа кетесе, мен а
жангыз кесим эригип, жашаялмайма. Бир жерде бир тонну хапары барды. Аны
къууушурулгъанлары къобуз согъадыла, женглери къарс урадыла, этеклери уа
тепсеп турадыла. Сен ол тонну манга келтирсенг, ыразы боллукъ эдим, – деди.
– Да, аны ючюн да сени мудах этмем, – деп, экинчи кюн биягъы къартха
барып, хапарын айтды.
Къарт ачыуланды, урушду:
– Телими болгъанса?! Ким эсе да, сени ѐлтюрюрге кюрешип тургъан бир
адам барды, – деп, унамады.
Сора къарт, тюзюнлей келип, къызгъа урушду:
164
– Къарындашынг анда ѐлсе, сен насыпсыз болурса, къой, жиберме, – деп
тиледи.
Болсада къартны сѐзю милдеу да болмады. Къыз, сѐзюнден таймай:
– Тон бери табылсын! – деп тохтады.
Да не этерик эдиле, къарт биягъы чыгыр жалылы къар атын берди. Дагъыда
зыккыл кийимле кийдирди. Тонну болгъан жерин юйретди. Ызы бла:
– Хайда, энди ахшы жолгъа! Чыгыр жалы санга нѐгерлик этер! – деп,
ашырды.
Кѐпмю барды, азмы барды, не билейим. тарта-тарта барып, бир тамашагъа
жетди: гюллери жим-жим жылтырагъан бир къыртиш тѐбе. Тѐбени юсюнде акъ
мермерден тохана. Тохананы юсюнде чий алтындан эшилген жылтырауукъ тон;
тонну къууушурулгъанлары къобуз согъа, женглери къарс ура, этеклери хауада
тепсей, тѐбени тѐгереги да адамдан толу, анга аууз ачып, къарап тургъанланы
юслерине барады.
Алайгъа жетгенлей, ѐчгеге аты акъсады. Кеси да, атдан тюшмей, халкъны
арасына сугъулуп, алларына ѐтдю. Жаш зыккыл кийимлери бла халкъны
аллында кеси кесин къужур кибикле этдирип, халкъны эсин, кѐзюн бийледи да,
эрлай тонну къагъып алып, сылжырады. Акъсакъ чыгыр жалы жулдуз учханча
тебиреди. Халкъ гюрюлдеп, ызындан айланды. Алай болгъаны ючюн, тапсанг
къойма. Тонну къобуз тауушу хауаны зынгырдатып, кѐк жашнагъан маталлы,
думп болуп кетди. Мычымайын жетип, къызны къолуна табылды. Къыз
къууанды, кирпилдеди, къарындашын къучакълады, ийнакълады.
– Сенлай къарындашы болгъан, менден насыплы ким болур?! – деди.
Алай бла да бир талай кюнле кетдиле. Болсада аны бла жашауну
кереклилиги тохтап къалмады. Жаш уугъа кетгенлей, биягъы къозутуучу
къатын къызгъа келди. Тонну кѐрдю. Ёчкеге къууаннган кибик этди. Ичинден
жашны ѐлюрюн сюе эсе да, ауузу бла уа:
– Къалай жигит къарындашынг барды! – деп махтады.
Кюнню узуну олтуруп, сора, кете башлагъанда, къызны къозутду:
165
– Энди барысы да аламат ахшы, – деди. – Алай, бир жерде бир къызны
дамырлыкъ бир кюзгюсю барды. Жюрегингде не затны сюйюп бичсенг, ол
кюзгюге къараса, ол затны кѐрюп къояды. Къарындашынга айт да, энди ол
кюзгюню келтирт, – деп, кетди.
«Таба баргъан, чаба барыр» дегенча, къыз тохтамаздан къатынны сѐзюне
терилгенлей турады. Къарындашына боллукъ ѐлюм къоркъууну эсгералмайды.
Ёзге кюнледеча, къарындашы уудан келгенлей, биягъы этиуюн этип
башлады.
– Бир жерде бир къызны аламат кюзгюсю барды. Аны манга келтирмей
амалынг жокъду. Мен, ол кюзгюге къарап, сени къайда айланнганынгы,
кийиклени къалай ѐлтюргенинги да кѐрюп турлукъма, аны манга келтир, – деп
тохтады.
Жаш не этерик эди? Эгечин мудах этмез ючюн, биягъы къартха акъыл
сурай барды. Эгечини тилегин да билдирди.
Къарт, аны эшитгенде, тик энишге къарап, иги кесек сагъышланды. Барыр
кѐл алгъанын билгенден сора:
– Да, барама десенг, бар! Ол кюзгю бир къызныкъыды. Къыз бир элни
бийиди. Юйюню тѐгереги бийик темир бурууду. Буруугъа чибин къонса да,
зынгырдап билдиреди. Билиннгенден сора уа, ол къызны аллындан тау къуш да
къутулмайды. Ол кеси жангызлай къаласында турады. Къабакъ эшикде
къалауурлары кѐз къакъмай сакълайдыла. Алай, сен къызны жукълагъан
кезиуюне тюбеп, таууш этдирмей, сарайны башы бла секирип, ичине
тюшалсанг, ол заманда кюзгюню къутхарыргъа болурса. Биягъы чыгыр
жалыгъа мин да, бар, ол санга атлыкъ этер, – деп, жиберди.
Жаш къара атны юсюнде желча тебиреди. Нелляй бир барды, ким билсин.
Бир заманда ол элни туурасына жетди.
Адамла тынчайгъан кезиуню марап, сарайны бир жанындан къысылды.
Атын ары-бери бир-эки да жагъалатып, сарайгъа айландыргъанда, ат, жугъун да
жетдирмей, секирип, сарайны юсю бла ичине тюшдю. Атны тышында къоюп,
кеси юйге киргенде, къыз кюзгюсюн аллына салып, къарай тургъанын
166
жашыртын кѐрдю. Къыз а, кюзгюде кимни къарап кѐрейим демей, бош
къарагъаны себепли, артында жашны кюзгюде кѐралмады.
Айтыргъа да къыйынды. Жаш кюзгюге алай атылды, алай атылды, илячин
жумулуп чыпчыкъны сермегенча сермеп, ызына айланды. Къыз, кемсиз
къоркъуп, жунчугъандан тили тутулуп, таууш эталмады. Жашны уа несин
айтаса, кюзгю къолгъа тийгенде, чыгыр жалы мычымай юйге жетдирди.
О-ой, бир заманда къыз, эс жыйып, къуугъун салды. Алай болгъаны ючюн,
кетди. Кюзгю башха къызны къолуна табылды. Биреу жиляды, биреу жырлады.
Алай бла талай кюн озду.
Энтта да жаш буулагъа кетгенлей, ол биягьы къатын шырт деп жетди.
– 0-ой, кюнюнг ахшы болсун, ариучукъ! Мен сизге къууанып келеме.
Кѐремисе, айтдым да, юй ишлетдим, тон келтиртдим, кюзгю келтиртдим. Ала
барысы да огъурлу болсунла. Энди къарындашынга къатын алсанг, сен да, мен
да муратыбызгъа жетебиз. Ол жерде, ол жерде алтын чачлы, кюмюш тишли бир
къыз барды, къарындашынга аны алдыр, – деп, кетди.
Къарындашы келгенлей, эгечи, ол къызны махтап, алмасанг ыразы болмам,
деп, сѐзню салды. Къарындашы да уллу чарламады.
– Да аны бла да сени мудах этмем, – деди.
«Къартны бурунун сюрт да, оноугъа тут» дегенча, экинчи кюн биягъы
къартха барды. Жарашдырып, болумну айтды.
Къарт секирип турду.
– Сен эшек мыйысымы ашагъанса, неда жанынгданмы тойгъанса?
Тохтамай сени ѐлюмге теберип тургъан кимди? Сен, бу жол барып, андан сау
къайтмайса, – деп, кючлю билдирди.
– Да, къайтмасам да, неди амал? Эгечими мудах этип болалмайма, –
дегенинде, къарт былай сѐлешди:
– Ахшы улан, бармай тохтамасанг, мен сени байлап тыймайым. Биягъы
атха мин да, бар! Ат сени къыз болгъан жерге жетдирир. Ол жерде кѐп сын таш
кѐрюрсе. Къызны туурасына барып: «Манга келемисе?» – деп, юч кере айт.
167
Ышарса, алырса. Ышармаса, сен да, сын ташладан бири болуп сюелирсе, –
деди.
Жаш, биягъы атха минип, нелляй бир барды эсе да, ахырында сын
ташлагъа, къызгъа да жетип тохтады.
– Эй ариу къыз, манга келимисе, манга келимисе, манга келимисе? – деп,
тохтай-тохтай, юч кере къычырды.
Къызны жанындан бир да, бир да жукъ сезилмеди. Жашны аты, кеси да
сынташ болуп сюелдиле.
Жаш къайтмай кѐбюрек къалгъанда, эгечи, тынгысыз болуп, кюзгюге
къарады. Аллайгъа къарасын, аты, кеси да сын таш болуп тургъанларын кѐрдю.
Не айтыры барды? Олсагъат чачын-башын жыртып, къартха келди. Болуннган
ишни сарнап айтды.
Къарт бир да болмагъанча къаты чамланды.
– Ишни башы сенсе, ол ишни сенден башха бир адам да этмегенди, барма
деп тиледим. Тохтамады. Энди мен анга, санга да не этейим? – деди да къойду.
Къызны кѐзлеринден къан тама, ызына къайтды. Кюзгюге къарап, ол элде
жер тюбюнде бир къарыкъулакъ жюйрюк атны кѐрдю. Иесине барып, баш урду:
– Атынгы бир кюннгю жумушун манга къызгъанма, – деп тиледи.
– Айхай, къызгъанмам. Тѐрт аякълы хайыуандан сени кибик бир къызны
сѐзю багъалыды. Алай а ол бир барып тебиресе, юсюнде иер чыдамайды.
Жыгъылмай баралырмыса?
– Атны териси кетмей, мен да юсюнден таймам, – дегенде, атны жерин
салып, миндирип жиберди.
Къыз, окъча барып, ол залим къызны туурасында тохтады да:
– Эй, ѐхтем къыз! Сени ѐхтем тауунгу юсюнде чыран бузласын! Сени
чынгыл къаянга ыран жол салынсын! Сени ѐхтем кюнюнгю боран урсун! Сени
чачынг алтын эсе, мени чачым къутасды. Сени тишлеринг кюмюш эселе, мени
тишлерим жаухардыла. Сен тау эсенг, мен тѐппенгде чыранма. Сен чынгыл
эсенг, мен кѐкюрегингде ыранма. Сен чууакъ эсенг, мен а боранма! –
дегенинде, ѐхтем къыз ышарды.
168
Къыз ышаргъанлай, ол сын ташла нарт къопханча болуп сюелдиле.
Къыз, къарындашын къучакълап, жиляды. Ызы бла ол ѐхтем къызны
къарындашына алды. Ол адамланы да киеу нѐгерле этип, келинни юйлерине
келтирдиле.
Энди жаш да, къыз да «менме» дегенле болуп тюбешгендиле. Аланы
тамаша жашауларына да ким сѐз табалыр?! Алай, энди аланы тынчайтмагъан
бир инжиу барды, ол да аланы тапхан аналарыды.
Къыз, анасын эсгерип, кюзгюге къарагъанда, терен агъачда эки ит юсюне
сюелип, ол да агъач кылдыча сойланып тургъанын кѐреди.
Эм алгъа жаш заманын эсгерип къарагъанда, бир чырайлы тиширыу болуп
кѐрдюле. Эндиги халын эсгерип къарагъанда уа, агъачда сойланып жатханын
кѐрдюле. Ызы бла агъачны къалайында болгъанын кюзгюде кѐрюп, жаш,
сауутланыб, керекли дарманла да алып, тебиреди.
Азмы-кѐпмю къыдырды, ахырында ит тауушлагъа къысылды.
– Аха, энди тагдым, – деп, ит тауушлагъа баргъанда, кюзгюде кѐргенича,
эки ит юсюне сюелип, анасы да дорбунну аллында агъач кылдыча сойланып
тургъанын кѐрдю.
Ариу айтып, хыны этип да кюрешди, алай болгъаны ючюн,
итле жашны анасына жибермедиле.
–Анам, анам! – деп, къайгъырыулу къычыргъанында, итле къуйрукъларын
булгъай, кел дегенча билдирдиле.
Жаш, жетип, анасын сермеп къоюнуна къысханда, хууурну къабугъуча,
женгил алды. Тинтип кѐрдю, алыкъа ѐлмегенин билди. Олсагъатдан алып,
келтирген кырдык дарманларындан ауузуна тамызды. Саусуз бираз эс жыйды.
Кѐзлерин ачды. Дагъыда тамызды. Энтта бир кесек игирек болду. Къайнатып,
бал бла татлы шайчыкъ уртлатды, сора бир кесекден саусуз эс жыя тебиреди.
Ёлмей къалырча болду.
Къызы, юйде кюзгюге къарап, бу болумланы кѐрюп турады. Жаш да
алыкъа анасына кесин танытмайды. Къысха сѐз, анасы чыдаялырча болгъанлай,
къалай этген эсе да, анасын да, итлени да юйюне келтирди. Бир-эки айдан
169
къатын саулукъ алды. Энди ана-бала болгъанларын бир бирге ачыкълап,
билишдиле. Ким жиляды, ким ахсынды, ким да къууанды. Болсада, энди хар зат
барысы да къууанчха бурулду. Итлени да кеслери бла тенг тутдула.
Жаш бла къызны атасы – хан, жортууулгъа хазырланнганда, халкъны
жыйып, уллу той этди. Ол тойгъа бу суугъа атылгъан къызы да чакъырылды.
Той да, оюн да этилип, ахырында сейирлик хапарланы кезиулетип айтыргъа
башладыла. Хан кеси да хапарчыланы ортасында олтурду.
Хар ким бирер хапарны айта келип, кезиу бу къызгъа жетди. Къыз хапар
билмейме деп кюрешди, болсада, бир да къоймагъанларындан сора, къыз
хапарны башлады.
Эм аллындан тебиреп, юч эгеч болуп анадан ѐксюз къалгъанларын; аталары
элтип агъачда атып кетгенин; хан жыйыны бла барып агъачда тапханын;
ючюсюн да къатыннга алгъанын; анасы къозлагъанда, ол сабийлени суугъа
атып, аналарыны тюбюне ит кючюкле салгъанларын айтады. Эгечлени
кичилери ханнга къыз бла жаш табаргъа айтханын; айтханыча, тапханын,
бюгюн ол къыз бла жаш агъачда аналары бла жашап тургъанларын айтханда,
бир да къалмай болгъан ишле ханны эсине тюшдюле.
Хан, секирип туруп:
– Да, сора сен мени къызымса! – деди.
– Да, мен сени къызынг эсем, сора сен да мени атамса, – деди.
Чабып бир бирни къучакъладыла. Бир бирден айырылалмай, жилядыла.
Халкъ гюрюлдеп ѐрге турду. Эки къатыны отха суу къуйгьанлай болдула. Къан
дыгаласха къалдыла.
Экинчи кюн, уллу жыйын къурап, хан къызы бла жашы жашагъан жерге
барды. Жашын да, къатынын да, келинин да кѐрдю. Не тюрлю жашауну сынап
келгенлери бла да шагъырей болду.
Хар кюн сайын къызгъа барып, аны къозутуп, къарындашын ѐлюр жерлеге
ийдирип тургъан аланы аналарыны тамата эгечи болгъаны да ачыкъланды.