Малкъар Халкъ Жомакъла - 05

бояп, садакъ окъ къоратып этеригибиз да жокъду.
Анда узакъда
къалын
агъач ичинде талада бир шаудан чыгъады, аны атына «Бийче шаудан» дейдиле.
Ары баргъан, ким болса да, андан сау къайтмайды. Ол шаудан бир къызны
шауданыды. Ол къыз кеси кишиге тиймейди, алай шауданына ким барса, аны
68
жаны саулай артха иймейди. Биз да ма бу ит кючюкню жиберсек, анда ит
ѐлгенлей ѐлюр, – дегенде, бары да аны къабыл этдиле.
Энди ала, жашырын оноуларын жашха сездирмей, кѐп тюрлю ариу сѐзле
айтып, жашны ол шауданнга жибердиле, барлыкъ жолун да юйретдиле.
Кѐзге тюртгенни кѐрмезча кече къаппа-къарангы, агъач чексиз къалын, жол
таныгъаны не аз да жокъ, бѐрю улугъан, айыу мурулдагъан, тюрлю-тюрлю
жаныуар тауушла эшитилген къаугъала бу жашха аз-кѐп да къоркъуу
бермедиле.
Бир ненча сагъатдан жаш бир ариу кѐк талагъа чыкъды. Излей-излей
кетип, шауданны табады. Бир челегин
къыртишге салып, бирси челеги
бла шауданнга барып къарагъанда, тюз кѐкге къарагъан кибик, аны ичинде
жулдузла жылтырап кѐрюндюле.
Ол ариулукъгъа иги кесек къарагъандан сора, челегин суудан толтуруп,
къыртишге салды. Бирси челегин да элтип, шаудандан толтуруп чыгъарыргъа
тебирегенлей, шауданны ичинден жарытып бир къол чыкъды. Жашны
къолундан тутуп, шауданнга тартып башлагъанлай, жаш да, сермеп, ол къолну
ѐрге тартып, бармагъындан бир ариу алтын жюзюк алды.
Эки челегин да шаудан суудан толтуруп, жюзюкню да къол жаулугъу бла
чѐргеп, хуржунуна салып, дорбуннга къайтды.
Челеклерин дорбун аллында къоюп, дорбун ичинде ата къарындашларыны
не хапар айта тургъанларына жаш къулакъ салып тынгылады.
Хапарлары жашны юсюнден бара эди. «Энди ол шаудандан сау къайытса,
таугъа элте барып, садакъ бла уруп къоярбыз», – деп этиле тургъан аман оноуну
эшитгенде: «Эй, быланы ичинде ѐлюм табарыкъма, андан эсе башымы алып
кетейим», – деп, дорбунну къояды.
«Уллу тау сууну боюнуна тюшюп, ол суу баргъанлай барып турсам, ол
мени бир адам жашагъан жерге чыгъарыр», – деп, тебиреди.
Дорбунда жашагъанладан бирлери эшикге чыгъыб, челеклеге абынады.
Терк окъуна къошха къайтып, къуугъун этеди:
– Челеклени дорбун аллына салып, къачханды! – деп билдирди.
69
Терк окъуна чабыр кийиб, сауут тагъып, жаш бу жолну барыр деген жерле
бла тебиредиле.
Бир къауумлары, сууну боюнун алып, дауур-дууур этип, жашны ызындан
къаршы болгъанларын жаш сезгенде, жолдан бир жанына секирип, шорха
ичине кирди. Жашны ызындан къуугъан ючеулен, аны жаны бла шырылдап
алгъа оздула.
Ала алгъа озгъанлай, жаш сууукъ чыран сууну бирси жаны бла суу баргъан
таба кетди.
Бир бѐлек кюнле, кечеле озгъандан сора, жаш бир ариу кѐк тенгизни
жагъасына чыкъды.
Тенгиз жагъа бла ѐрге таула таба кирип, тамаша наратлы терен къолда бир
ариу тала, таланы ортасында уа сейирлик бир ариу къала эслейди.
Ол ариулукъгъа, ол къудуретге жаш, сейир болуп, кѐп къарагъандан сора,
тала таба тебирейди.
Таланы тѐгерегинде дамырлыкъ ишленнген юйле, юйлени ортасында уа
бир ариу къала сюелип эди.
Ол жерде жашагъанлагъа:
– Бу къала не къалады, мында ким жашайды? – деп соргъандан сора, жаш
ол къалагъа кирирге мурат этди.
Адамланы айтыуларына кѐре, къалагъа кирирге кишини да эркинлиги
жокъду. Тѐгереги бийик ишленнген бурууду, ичинде сакълаучусу кѐпдю, ары
кирген сау чыкъмайды.
– Къаланы, бу жерлени да иеси бир ариу къызды. Кѐкде чилле ийиреди,
жерде тухтуй согъады. Кишиге барыргъа унамайды, ол угъай, кѐрюнюрге да
унамайды, ма барыбыз да, бу талада жашагъанла, анга къуллукъ этебиз, –
дегенден башха кишиден жууап тапмады.
«Не болса болсун, ѐлсем, къалсам да, ол сарайгьа кирмей къалмам», –деп,
жаш кесине сѐз береди.
70
Уллу темир эшикледен бирини жанын сакълап туруп, тюз темир эшик
ачылгъанлай, жаш чабып къаланы арбазына киреди. Аны алай киргенин
кѐргенлей, къаланы сакълаучула аны юсюне садакъ окъланы къуйдула.
Къызыу сермешиуле башландыла, ол сермешиуледе жашны къолуна садакъ
бла бир къылкъыяр бичакъ тюшдю. Жаш, арсланча сермеше, кесине жол ача,
ѐлюм да кѐп болуп, кесине да кѐп жара тюшюп, къалагъа къутулгъанлай, темир
эшиклени жабып, артындан темир къылычла салады. Терк окъуна кесини
жараларын байлап, къалагъа ѐрлеп башлайды.
Ариу ишленнген къала, накъут, налмас бла жасалып, тюрлю-тюрлю
омакълыкъла, къатапа кюйюз бла жасалгъан жолланы кѐрдю. Къаланы ичинде
кѐп айланса да, бир дерге жан иеси кѐрмеди.
Кѐп айланнгандан сора, бир ариу жасалгъан отоугъа кирди. Ол да ары
кирирге, бир тиширыу ауазла эшитип, жаш кюйюз тюбюне кирип бугъады.
Бир заманда тѐгерекни кюн тийгенча жарытхан бир ариу къызны тѐгерегин
къарауашлары алып, кими этегин кѐтюрюп, кими билегинден тутуп, отоугъа
киргенлерин кѐреди.
Ол ариу къыз, сол къолуна бир суу стаканны алып, онг къолун жюрегине
салгъан халында, терезеден таула таба къарап, кеси-кесине былай айтып
башлады:
– Да, бюгюн манга онсегиз жыл болады. Ол онсегиз жылны ичинде мен
ненча тюрлю затха тюбегенме? Алай а барындан да сейирлик, тамашалыкъ ол
къара сууду. Мени кесими жашагъан жеримде, жерими ортасында, къара
сууума келген ким болур эди? Мени бармагъымдан жюзюгюмю алыргъа
къолундан келген нелляй адам болур? Мен аны кѐрюрмеми? Къайда кѐрюрме?
Мен аны бла бир юйюрлю болургъа насыбым болурму? Ол, ким эсе да, адам
улу болмаз эди. Анга термиле, ичим кюйдю. Кюйген жюрегими бу да
сууутмайды да, – деп, стакан сууну ахсынып уртлады.
Сууну уртлагъанлай, къызны кѐлю аман этди, эси азды.
Олсагъатдан аны шапа къызлары жетип, тѐгерегине басындыла. Бетине суу
сыладыла.
71
– Не болгъанды санга, бийче?! – деп, гузабагъа къалдыла.
– Болгъаным олду: бир кече къара сууда жюзюгюмю биреуге
алдыргъанма да, энди анга сюймеклик жюрегиме тюшгенди, чыдап
болалмайма, – деди.
Жаш, тынгылап, ол сѐзлени эшитгенде, кюйюз тюбюнден чартлап чыгъып:
– Кюн ахшы болсун! – деди.
Къыз, жашны кѐргенде тамаша, хайран болду.
Жаш къызны аллына барып:
– Ма, сени жарсытхан жюзюгюнг бу болур! – деп, къызгъа узатды.
Къыз, жюзюкню алып, ичине къарагъанда, «Фатимат» деб жазылып
тургъанын кѐрюп, таныды.
Олсагъатдан окъуна къарауашла, аш-суу хазырларгъа деп, аланы экисин да
бирге къоюп, чыгъып кетдиле.
Бу экисини арасында хапар башланды. Жаш хапарыны ичине бир ѐтюрюк
зат къошмай, тюз болушунлай Фатиматха айтды:
– Мен бери сени билип келмегенме, мени бери къадар алып келгенди, –
деп, хапарын бошайды.
Къыз да, кесини кѐп тюрлю хапарларын айтып:
– Къадар сени манга жашау нѐгерге бергенди, – деп, жарыкъ болду.
Уста хакимлени келтирип, Сюлеменни жараларына бакъдырып, сау
этдиреди. Ызы бла юйдегиленип, бир бѐлек заман жашадыла. Къызны
сюймеклик оту энди сорушду. Жашауну келлик заманда бардырыр шартларыны
ушагъына (кенгешине) кирдиле. Фатимат Сюлеменни анасын келтириуден
сѐзню салды.
– Сени ананг мени да анамды. Ол да энди биз болгъан жерге келсин. Биз
аны кереклисине къарап жашатыргъа борчлубуз, – дегенде, Сюлемен да аны
къабыл этди.
Сюлемен анасын келтирирге жолгъа хазырланады. Кѐп арбаланы
саугъаладан толтуруп, къаланы аллына тизип, Фатимат бла, халкъ бла да
саламлашып, жолгъа атланады. Аны ашыра жюзле бла адамла чыкъдыла. Алда
72
баргъан арбагъа кеси минип, къалгъан арбала да аны ызындан созулуп, баргъан
ызлары узун акъ букъу къоюп, кѐзден ташаядыла.
Кѐб жол жюрюп, узакъ жолоучулукъдан сора, анасы жашагъан элге
келдиле.
Элни ичинде арба тауушлагъа халкъ чыгъып, сейир-тамаша болуп
къарайдыла. Арбала аны анасы жашагъан юйню аллында тохтадыла. Жаш,
секирип арбадан тюшюп, анасы жашагъан юйге киргенинде, къарт анасы эки
къыйыны бирге тиреп, аланы тютюнлери да кѐзлерин жилята тургъанлай:
– Кюн ахшы болсун! – деп, жаш юйге киреди.
– Ахшылыкъ кѐр, жууукъ бол, – деп, анасы бек ыразы болуп жууукъ
этеди, алай жашын а таныялмады.
Бир кесек ушакъдан сора, жашы, тѐзалмай анасын чабып къучакълады.
– Анам! Сени жангыз жашынг Сюлемен менме! – дегенинде, анасыны эси
аууп, жыгъылып къалады.
Эрлай, бетине суу сылап, эс алдырды.
– Анам! Мен сени ючюн келгенме, кесим жашагъан жерге элтирикме, –
деп билдиреди.
– Да, балам, халкъны садакъасы мени жанымы сакълагъанды, алагъа
бир да болмаса да бир ариу сѐз айт! – деди,
Жаш, битеу элни жыйып:
– Анамы сакълагъаныгъыз ючюн сау болугъуз, аны себепли, ма бу
саугъаланы сизге келтиргенме, – деп, элни халкъына кѐп багъалы саугъала
юлешди.
– Бу мени анамы юйчюгюн, элде ким онгсуз эсе да, анга беригиз, бу
атланы, арбаланы да башыгъызгъа жаратыгъыз, – деп, кеслерине артха
къайтыргъа да бир ненча арба къоюп, саламлашып, анасын да арбагъа
миндирип, кетедиле.
Бек арыулу, эригиулю узакъ жолоучулукъдан сора, кѐк тенгизни
жагъасына чыгъадыла. Ахырында, ала да къалагъа келирге, битеу халкъ аланы
73
алларына чыгъады. Фатимат да, къундуш кибик кийинип, къайын анасыны
аллына барып, баш урады.
Халкъ бла саламлашып бошагъандан сора, Фатимат да, Сюлемен да къарт
аналарыны эки къолундан тутуп, къалагъа ѐрлетедиле.
Ёмюрюнде игилик кѐрмеген къарт къатын, бу тамашалыкъны кѐргенде,
сейир-тамаша болуп, бу, баям, тюш болур ансы, керти зат болмаз деп, ийнанмай
эди.
Энди къарт къатынны жашаууна къарасанг: тургъан жери тоханала, тѐшемѐшеле, накъут, налмас ташла, быстыр тагъаргъа алтындан ишленнген буу
мюйюзле, юйлерини тюплери къатапа кюйюзле, булутлагъа жете бийик къала,
тѐгереги бийик таула, терен къолла, аланы ичлери бийик нарат терекле, аланы
да арасында бир ариу кѐм-кѐк тала. Ол таланы тюз ортасында уа къатынны
машалыкъ къаласы сюелип эди.
Керти да, ол ариулукъну ким кѐрсе да, баям, бу тюшюм болур ансы, керти
зат болмаз деп айтырча эди.
Бир ненча замандан сора, Фатимат Сюлеменден былай айтып тиледи:
– Сени атангы тогъуз къарындашы къайда эсе да узакъда, жыртыучу
жаныуарла кибик, къуру кийик эт бла жашап турадыла. Халкъда сѐз жюрюйдю:
«Игиликге – игилик хар адамны ишиди. Аманлыкъгъа – игилик эркишини
ишиди» деп айтадыла. Сен да алагъа аман жюрек тутма! Бар, бери келтир.
Мында жашасынла, юйле берирбиз, юйдегили этербиз, ала да адамлача
жашасынла.
Сюлемен да, Фатиматны айтханына ыразы болуп, иги жигит жашладан
кесине сауутланнган, сабаланнган жыйын къурап, ата къарындашларын
къалагъа келтирирге деп, атланып чыгъады.
Узакъ жюрюп, арып, талып, кѐб кечелени, кюнлени жолда оздуруп, кѐп
кьыйынлыкълагъа да тюбей, кеч къарангы бола, дорбуннга жетдиле.
Ата къарындашлары, уудан къайтып, тыпыр ташланы шишликледен
толлтуруп, болгъанны да жау ийисге алдырып, лахор эте тургъанлай:
74
– Ой кече ахшы болсун! – деп, Сюлемен алларын алып, бары да аны
ызындан къошха кирдиле.
Ала ол кезиуде абызырап, секирип туруп, садакъланы къолгъа алдыла.
Сюлемен:
– Эй, къоркъмагъыз, сабыр болугъуз! Биз сизге хаталы адамла тюйюлбюз, –
деп, ариу сѐлешип, сабырландырды.
Ол кишилени кѐргенде, Сюлеменни нѐгерлери сейир-тамаша болгъан
эдиле. Уллу санлы, уллу сюекли, къарасакъалла, къаракъашла, огъурсуз
къушкѐзле, бетлерин да тюк басып, кийик тонла, кийик шалбарла, бѐрклери уа
кѐксюл бѐрю териледен.
Андан сора, къарап-къарагъынчы эт биширип, чий кырдыкдан мулжар
этип, семиз кийик этлени аны юсюне тылпыу этдире жайдыла.
Къонакъла, къонакъбайла да, тѐгерек тохтап, этлени да, къонакъланы
азыкъларын да ортагъа салып, энди къууанч лахор бла ушхууур ашайдыла.
Ушхууурдан бошагъандан сора, Сюлемен сѐзюн былай башлады:
– Да, багъалы ата къарындашларым, сиз манга не аман ниет тутхан эсегиз
да, мени жюрегимде сизге аманлыкъ болмай, сизни жангы жашаугъа
чыгъарыргъа деп келгенме. Сизге кийикликде жашагъаныгъыз кѐпдю, сизни
кесим жашагъан жерге элтип, юйдегили-юйюрлю этип, къатапа, дарий, кишмир
кийимле кийдирип, жасалгъан акъ къалада тутаргъа деп келгенме, – деди.
Барысы да, ѐрге туруп, бир ауаздан:
– Тилейбиз кечеринги. Биз терс болгъан эдик, аны себепли, жюрегингде
аман ниетинг болмасын, кечгинлик бер! – деп, Сюлеменни аллында ийилип баш
урдула.
Сюлемен да:
– Кечкинлик береме, – деп, къол тутуп, къучакълашып, бир-бирге
ийнанмакълыкъларын билдирдиле.
Бир эки-юч кюн солугъандан сора, жолгъа хазырландыла. Жолгъа
чыгъарны аллында, Сюлемен атасыны къабырына барып, баш уруп, жиляп,
тѐгерегине да гокка хансла орнатып, айырылды.
75
Ата къарындашлары кийик териледен, этледен уллу жюкле кѐтюрюп,
ызларына дорбуннга къарай, Сюлеменни ызындан тизилдиле.
Кѐп заманны сакъланнган къонакъла нарат къолда талагъа жетерге, битеу
ол жерлени адамлары да къалмай аланы алларына, хошкелдиге чыкъдыла.
Ол ѐмюрюнде кийикден, айыудан, бѐрюден башха жукъ кѐрмеген адамла,
бу халкъгъа, бу юйлеге сейирсинип, ауузларын ачып къалдыла.
Ол кюн окъуна аланы жууундуруп, омакъ кийиндирип, бирерин бирер
жангы жасалгъан юйге орнатдыла.
Бир бѐлек замандан сора, Сюлемен тогъузусуна да къатын алып,
юйдегилендирди.
Сюлеменни ата къарындашлары бир кюн, бирге жыйылып, Сюлеменни
анасындан кечкинлик тилей баргъан эдиле.
Тогъузусу да, къалагъа ѐрлеп, къарт ана тургъан юйге киргенлеринде, ол а
тоханада олтуруп тура эди. Аны кѐргенлей, тогъузусу да жерге тобукъланып,
къарт анагъа баш уруп, уялгъандан, бѐрклерин да кѐзлерине кийип, былай
айтдыла:
– Да, анабыз, бизни тапхан ким этген эсе да, ѐсдюрген сен этгенсе. Биз
терсбиз, осаллыкъ этген эдик. Терслигибиз себепли,
кѐзюнге къараялмайбыз.
Бизни ол терслигибизни кеч деп тилей келгенбиз, – деп, бир аууздан тиледиле.
Къарт ана, тоханадан къобуп келип, башларын сылап:
– Да, балаларым, ол ишни сизге къадар этдирген эди, ма бу ишни да
къадар этдиреди. Мени жюрегимде сизге аманлыгъым, харамлыгъым жокъду.
Не терслик этген эсегиз да, барын да кечеме, къыйынымы да сизге халал этеме.
Балаларым кибик эдигиз, энтта балалай къаласыз, – деп, барыны да башларын
сылап, къучакълап, уппа этип, гурт тауукъ кибик, тѐгерегине жыйып, кѐп
ушакъ этди.
Энди Сюлемен бла Фатимат кеслерини бир юйюрлю болгъанларына, къарт
аналарын саулай табып келтиргенлерине, аны кибик, ата къарындашларын
келтирип юйдегили этгенлерине да бирден къууанч той этерге дедиле.
76
Къарт, жаш, эр, тиши да къалмай, элни адамы тойгъа жыйылды. Ол тойну
ненча кюнню баргъанын, аны къачан этилгенин, не жерде этилгенин, неда
керти этилгени бла этилмегенин да кѐрген адам жокъду. Алай аны тамаша
хапарын а айтадыла.
АЛТЫН КЪЫЛЫЧ БЛА ЖИНЛЕ
Ючюшер башлы юч уллу тауну арасында, кенг ѐзенни юсюнде бир акъ
шахар болгъанды. Ол шахарда бир бай киши жашагъанды. Байны юч жашы бар
эди. Ол кичи жашын артыкъ бек сюйгенди.
Ол кишиге ауруу тийип, ѐлюрге жууукъ болгъанда, битеу байлыгъын эки
абадан жашына, жангыз алтын бичагъын а кичи жашына осуят этгенди.
Аталары ѐлгенден сора, ысхатын, деуюрюн берип, къалгъан мюлкюн эки
жашы юлешип алгъандыла. Алтын къылычын кичи жашына бергендиле.
Жаш ѐпкелегенди. «Мени атам мени аны ючюнмю артыкъ сюе эди? Битеу
байлыгъын эки жашына осият этип, манга уа жангыз къылычны берип
къойгъанды. Мен ансыз да жашарма», – деп, алмай кетерге да бир тебирегенди,
дагъыда, сокъуранып, ол да бир затха жарар деп, къолуна алып, ата журтундан
чыгъып кетди.
Кетип бара, жолда бир уллу сууну боюнунда тохтады.
Бичагъын
чыгъарып къарады. Ол сагъат жинле тѐгерегине басынып: «Не айтаса, не
этебиз?» – деп тохтадыла.
Жаш, жинлени жыйылгъанларын кѐргенде, бичагъыны багъасын билгенди.
«Атам мени бош сюймегенди», – деп, бичагъын къынына сугъуп, жолуна
тебиреди.
Къыдыра-къыдыра барып, ингирликде шахарны къыйырында къазла кюте
тургъан бир жарлы къатыннга жетгенди.
– Ингир ахшы болсун, анам!
–Ахшылыкъ кѐр, ахшы жаш! Не айланаса, узакъ жолоучу кѐрюнесе?
77
–Мен жашау излеп айланнган адамма, манга бюгече къонакъбай
болурмуса?
– Балам, мен санга къайдан къонакъбай болайым! Элни къазын кютюп,
анга алгъан садакъа тигим бла жашайма. Юйюмде юч къызым барды,
кийимлери болмай, юслерине эски кийиз жабып турадыла.
– Аны ючюн хата жокъду.
Сен ана бол, мен да санга бала болурма, –
деп, къатынны биргесине къазланы элге тыя тебиреди.
Ол къатын шахарны ханыны къарауашы эди. Кюндюз эл къазын кютюп,
кече уа ханны юйюнде шапалыкъ эте болгъанды.
Нечик болсада, къазланы шахаргъа уруп, къатынны юйюне бардыла.
Аллайгъа бар, сыфатларындан кѐз тоймазлыкъ юч ариу къыз, узун бурма
чачларын бошлап, юслерине да бир къолан кийизни жабып тургъанларын
кѐрдю. Къызла, жаланнгачлыкъларындан жунчугъан халда, кийиз тюбюнден
узалып, къонакъны къолун тутдула.
– Эй, дунияны ачы жашауун сынагъанла! Сиз мени
къарындаш этигиз,
хата да, хайыр да, къыйынлыкъ зауукълукъ да бирден кѐрюрбюз, – деп,
кѐллерин алды.
Къызла, кийизни тюбюнден жашха къарап:
– Бизге аллай насып къайдан болсун, сен бизге керти да къарындаш
болгъан болсанг эди, биз да, эшикге чыгъып, кюн жарыгъын бир кѐрюр эдик,
сени ючюн жаныбызны да берир эдик, – дедиле.
Аналары ханны юйюне шапалыкъ этерге кетди.
Кече къарангы болду. Жаш, къылычын алып, шахарны къыйырына барып
тохтады. Къылычны суууруп чыгъаргъанлай,
жинле
гюрюлдеп жыйылдыла.
– Бир сагьатны ичинде бир кибик сыйлы дарий кийимледен тѐрт тиширыу
кийим алыб жетигиз! – деди.
– Сени намысынг, къылычны буйругъу, жинлени да кючю, – деп,
чачылдыла.
Бир сагъатны ичинде ала кийимлени алып жетдиле.
78
Жаш кийимлени алып келип, къызлагъа берди. Къызла тамашагъа къалып,
бек къууанып кийдиле.
Дарий кийимле кийгенде, мѐлекле кибик, ариу сыфатлары кѐз туурагъа
чыкъды. Аналары, шапалыкъдан къайтып келгенде, къызларын танымады.
Къызлары:
– Анабыз, бизни танымаймыса? Бизни кийиндирген сени жашынг –
бизни да къарындашыбыз болгъанды. Ма санга да алып келген саугьасы, – деп,
кийимлени бердиле.
Къатын чабып, жашны къучакълады.
Жаш айланды, жюрюдю, шахарны жашауу бла шагъырей болду. Экинчи
кюн ингирде, шахардан чыгъып, биягъы алтын къылычын чыгъарды. Жинле
жыйылдыла.
– Бюгече шахарны тюз арасында коридорлары бла эки къаты къанжалбаш
юй ишлегиз, – деп буюрду.
Жинле, танг атаргъа, буюрукъну толтурдула.
Къарауаш къатынны жаланнгач къызлары эрттен бла коридорда омакъ
болуп айланнганларын кѐрюп, халкъ тамаша болду.
Бир бѐлек кюнле оздула. Халкъ бу сейирликге тюшюналмады. Бу аламат,
бу тамаша неди деп, шахарны адамы сейирге келе болгъанды.
Бир кюн жаш анасын: «Ханны къызын манга тилей бар», – деп, келечиге
жиберди.
Анасы:
– Да, жашым, мен ханны юй тюбюнде шапасыма.
Къызынгы жашыма
бер деп, къоркъмай къалай барайым? – деди.
– Бар, аны ючюн мен жууап этерме, – деп къойду жаш.
Анасы, бармай къалыргъа жашындан къоркъа, барса, айтыргъа хандан
къоркъа, алай бла бир бѐлек кюн ѐтгенди. Жашы жууап излесе да, сылтаула эте
да, башын жула тургъанды.
Бир кюн къатын ханны эшик артында мугурайгъан халда олтуруп
тургъанлай, хан сорады:
79
– Экиаякъ, нек мудах болуп олтураса, тири болуучу эдинг да, ачмы
болгъанса?
– Огъай, аурууунгу алайым, Жюйюсхан! Сиз жашагъыз! Мен ач тюйюлме.
Бир жашым барды да, барып, ханны къызын тиле деп жибереди, келмейме да,
андан къоркъама. Келсем, айтыргъа сенден къоркъама. Жюйюсхан, кесинг оноу
эт, аурууунгу алайым!
– Да, харип, Экиаякъ, аны ючюн нек къоркъаса?
«Къызны минг тилер да,
бир алыр». Жаш ханнга киеу болалыр болса, юч шарт салырма,
аланы
толтурса, манга киеу болады. Биринчи шарт: бюгече шахарны арасы бла
баргъан сууну бир жанына буруп, шахарны бир къыйыры бла айландырып
чыкъсын.
Жашны анасы ханны шартын жашына билдирди.
Жаш, кече къарангы болгъанлай, кетип, жинлерин жыйы:
– Сууну бюгече шахарны бир жаны бла айландырып чыгъыгъыз, – деп
буюрду.
Олсагъатдан жинле:
– Олму къыйынды?! – деп, танг атаргъа сууну хан буюргъан жер бла
жиберип чыкъдыла.
Экиаякъ экинчи кюн ханнга буюкъмай, батыр барды.
Экиаякъ деп, къазла кютгени ючюн, чам этип аталгьан атыды.
Хан:
– Ха, Экиаякъ,
жашынг бир шартымы толтурду. Экинчи шартым: дунияда
болгъан жаныуарланы хар тукъумундан бирин
шахарны бир къыйырына
жыйышдырсын.
Экиаякъ ол шартны да жашына билдирди.
Аллай жашха олму къыйынды! Кече, биягъы жинлерин жыйып:
– Ханны шартын толтуругъуз! – деп буюрду.
Танг атаргъа шахарны бир къыйыры тюрлю-тюрлю малдан, жаныуардан,
къанатлыладан, къурт-къумурсхадан толуп, тангнга чыкъды.
80
Эрттенликде бѐрю улугъан, ит юрген, мал ѐкюрген, макъыргъан, кишнеген,
къанатлы къычыргъан, сызгъыргъан да шахарны халкъын тамашагъа
къойгъанды.
Эки-аякъ биягъы ханнга къууулду.
Хан:
– Энди мени юйюмю къатында бюгече алты къатлы бир юй ишлесин,
жарыгъы хауадан болур. Къабыргъалары чыракъланы жарыгъын тыймагъан
алтындан болурла, – деп, жиберди.
Экиаякъ ючюнчю шартын да жашына билдирди.
Жаш эм артдагъы шартын къолгъа алды. Кечени арасына жинле юйню
ишледиле. Шахарны чыракъла кюнча жарытдыла.
Ханны къатыны бийче, терезеден ургъан жарыкъны кече арада кѐрюп:
«Кюн тийгенди», – деп, ханны уятды. Ишекли болуп, сагъатха къарасала,
кечени эки сагъаты бола тургъан кезиую эди. Жаш киеулюкню толтургъанын
кѐрюп, хан бла къатыны къызларын жашха бермей болалмазлыкъларын
билдирдиле.
Эрттенбласында Экиаякъ жумулуп ханны юйюне келгенди. Хан, жашны
жигитлигине сѐз табалмай, кеси юйюнде уллу той этип, къызны жашха берди.
Энди жаш, келинни да келтирип, ызы бла бир бѐлек замандан сора, абадан
эгечин бир къара къушха эрге бергенди. Ортанчы эгечин сары къушха, кичи
эгечин да бир кѐк къушха эрге берип, юч къушну киеу этди. Болсада, киеулери
жерни къайсы этегинде къайсы жашагъанын жаш билмегенди.
Жашны юйюнде къатыны, анасы эм кеси къалдыла. Бир бѐлек кюнле, айла
да оздула.
Жашны къатыны бла бирге ханны юйюнден бир къуртха келген эди. Ол
къуртха сынчылай, марай, юйде да шапалыкъ эте, бир бѐлек заман кетди.
Къуртха, бир кюн ханны къызыны къатында олтуруп, былай сорду:
– Бийче! Сен эринге сорамыса, ол бу къадар тамаша ишлени къалай
эталады? Ол аланы не бла этеди? Ол, ол къадар жигитликлени этип, ханнга киеу
болду. Сен ол затны сормай нечик тураса?
81
– Да, эр кишини ишине къатышыргъа мени не ишим барды, сорсам, ол
аны манга айтырмы?
– Энди бир соруп кѐрчю! – деди.
Къатыны эрине аны соргъанда, жаш:
– Ол сени ишинг тюйюлдю, – деп къойгъанды.
Экинчи, ючюнчю кере да соргъанды, жууап алалмагъанды. Жууап
алалмагъанын къуртхагъа айтханды.
Къуртха юйретгенча, къатын къайтарып-къайтарып сорургъа къалгъанда,
жаш, жашырынын тыялмады да:
– Да къоймайса, Аллахдан аман тап, барын да къылычым бла этеме, –
деди.
– Да къылычынг бла къалай этесе?
– Къылычымы чыгъарып, жинлени жыяма да, мен алагъа берген буйрукъну
кѐз жумгъунчу толтурадыла.
Ханны къызы эрини сѐзюн къуртхагъа жетдирди. Къуртханы этер ишин
къатын билалмады. Къуртха кесини этер ишин, ханны къызына да билдирмей,
этерден болду.
Жаш бла къатыны жатып жукълагъанлай, къуртха, юйге шош кирип,
къылычны тагъылып тургъан жеринден тауушсуз алып, эшикге чыкъды.
Къынындан чыгъаргъанлай, жинле жыйылдыла.
– Бусагъат жашны къоюнундан къатынын кийиндирип чыгъарыгъыз,
ханны юйдегисин да бизни бла бирге, жети тауну ары жанында бир
акъ
шахар барды, ары жетдиригиз, – деди.
Къуртханы айтхан буйругъун жинле болжалсыз толтурдула.
Жаш эрттенбла уянып къараса, къатыны тѐшекде жокъ. Секирип бичакъгьа
узалса, ол да жокъ. «Аха, энди болур болду. Тѐшекден къатынны, къабыргъадан
къылычны урлатдыкъ. Атала «Къатын бла атха ышанма» дегендиле, мен ол
сѐзню толтурмадым», – деди.
82
Эрни башына кѐп иш келир. «Эр, кѐрюрюн кѐрмей, кѐрге кирмез», – деп,
эмчек анасын да юйде къоюп, къылычын бла къатынын излей, узакъ
жолоучулукъгъа чыкъды.
Айлана-айлана, жюрюй-къыдыра кетип, бир уллу гелеу ѐзенни ортасында,
узакъдан къарап, бир бийик акъ къала кѐрдю. Ёмюрледе адам улуну аягъы
жюрюмеген бир дуния, кюн – исси, жилянла, жаныуарла, къанатлыла кѐп,
аладан къоркъа, ашыгъа, ол акъ къаланы тюбюне жетип тохтады.
Арып, онгсуз болуп, къаланы тюбюнде къара суудан да ичип, солургъа
жатды. Бир заманда бетине бир тамычы тамды. Уянып къараса, къаланы
башында бир тиширыу, энишге къарап, жиляй тургъанын кѐрдю. Бу тамаша
неди деп, эслеп къараса, ол а тамата эгечи. Олсагъат къаланы башындан жибек
аркъанны жиберип, жашны тартып башына чыгъарды. Къучакълады,
ийнакълады, жиляды.
– Къайдан чыкъдынг, къалай келдинг, не болгъанды, анабыз не эте турады,
келин сабий тапмай турамыды? – деп, кѐп затланы тансыкълап сорду.
Жаш хапарын башдан аягъына дери айтды. Эгечи:
– Энди Къара къуш уудады, ол гюрюлдеп келир, сен къоркъма, – деп,
башха отоугъа кийирди.
Ингирликде Къара къуш хауаны гюрюлдетип жетди. Къатыныны бетине
къарап:
– Не болгъанды, нек жилягъанса? – деп, къуш къабындан чыгъып, олтурду.
– Къарындашым келгенди, кѐрюрге сюемисе?
– Къайдады? Бусагъат бери жетдир! – деп, къууанды.
Къарындашын алып келип, юсюне киргенде, ол аны сермеп къучакълады,
тобукъларына алды.
Тынчлыкъ-эсенлик сорду. Жаш ишни болушун, нек келгенин ачыкълады.
Къара къуш:
– Энди мен жинлени жыйып сорайым да, алада билген чыкъмаса, Сары
къушха барыргъа керекди, аны жинлери менден эсе эки кере кѐпдюле, – деп,
жинлени жыйып соргъанда, бир да къылычны хапарын билген чыкъмады.
83
Олсагъат сайлап, бир къарыулу жиннге миндирип, жашны Сары къушха
жиберди. Жин, къарап-къарагъынчы Сары къушну чегини юсюнде тохтады:
– Энди былайдан ары барыргъа эркинлигим жокъду, ма ол кѐрюннген сары
къала аны къаласыды, ма бу сары байракъны къолунгда тутуп, къаланы тюбюне
барып тохтарса, ол заманда эгечинг кѐрюр, – деп, жин ызына къайтды.
Жаш, ол айтханча этип, къаланы тюбюне жетгенде, ортанчы эгечи, къаланы
башындан къарап, къарындашын таныды. Чилле аркъан бла тартып, къалагъа
чыгъарды.
Ортанчы эгечи абадан эгечинден да артыкъ эркелетди. Не айланнганын,
нек келгенин сурады. Жаш хапарын анга да айтды.
– Сары къуш къаланы тебдирип жетер, сен къоркъма, – деп, къонакъ
юйге кийирди.
Сары къуш келгенлей, къарындашын келтирип аллында сюеди. Сары къуш,
Къара къушдан да артыкъ эркелетип, хапар сурады.
Бу къушну жинлеринде да къылычны юсюнден хапар билген болмады.
– Энди Кѐк къушну къаласы бизден юч минг къычырымдады, аны
жинлери менден юч кере да кѐпдюле, сени къылычынгы, къатынынгы да ала
табаргъа болурла, – деп, ол да, бир жиннге миндирип, ашырды.
Ол жин да чегинден ары ѐтюп элтирге эркин тюйюл эди. Чекге жетдирип,
ызына къайтды. Кете тебирегенде, былай юйретди:
– Сен Кѐк къушну чегине кирсенг, ма бу кѐк байракъны къолунгда тутуп
барырса. Къалагъа жетсенг а, эндиге дери этиучюнгю этерсе, – деп, ызына
кетди.
Жаш, бара-бара арып, къаланы тюбюне жетип тохтады. Къаланы тюбюнде
тѐгерек айлана тургъанлай, башындан бир таууш эшитди. Ёрге айланып
къарагъанда, эгечин кѐрдю. Олсагъатдан суууруп жашны ѐрге чыгъарды.
Эркелетип, ичине жутханча этди. Ашатды, ичирди, хапар сорду.
Къарындашы хапарын анга да айтды.
– Да, энди сен тынчай! Кѐк къуш кюкюреп жетер, андан къоркъма! Ол
эталмагъанны киши этери жокъду. Ол бусагъатдан келир, – деди.
84
Кѐк къуш да мычымай кюкюреп жетди. Къайынына тюбеп, уллу хурмет
этди.
Къайыны хапарын айтхандан сора, Кѐк къуш жинлерин жыйып сорду. Бир
да кѐрген чыкъмады. Тергеп къарагъанда, бир къарт, акъсакъ жин керекли
болду. Кеч къарангы бола, ол да акъсай-акъсай жетди.
Кѐк къуш анга:
– Къайда айланаса эндиге дери? – деп хыны сорду.
– Бир таша ишни табып, аны билирге къалгъанма, – деди жин.
– Ол не таша ишди?
– Бир узакъ жерде бир жаш къатын алгъан эди. Аны къатыныны биргесине
бир къуртха да баргъан эди. Ол къуртха жашны жинли алтын бичагъын урлап,
аны бла бирча къатынын да, аны атасы ханны да алып келип, кѐз, аякъ жетмез
шахарда жашап турадыла, – деди.
– Ыхы, алай эсе, иш ахшыды.
Олсагъатдан жашны бир мазаллы жиннге миндирип, акъсакъ жинни да
алагъа къошуп жиберди. Акъыл жетмез узакъ жерлеге кетип, бир сыртны
юсюнде тохтадыла.
Ахсакъ жин:
– Энди бизни былайдан ары барыргъа эркинлигибиз жокъду. Сен, барып,
бир уллу шахаргъа жетерсе. Шахарны къыйырында тууарла кюте тургъан бир
жарлы адам болур. Аны бла кийимлеринги алышып, жарлы болгъан халда
ханны юйюне кирирсе. Ала санга жарлы сюрюучюдю деп къоярла. Къатынынг,
бичагъынг да андадыла. Къуртха да шапалары болуп турады. Энди анда
этеринги уа кесинг билирсе, – деди.
Жаш, аладан айырылып, кете-кете барып, эл тууарчыгъа жетди.
– Кѐп болсун, эй алан!
– Сау бол, – деп саламлашдыла.
Ариу айта келип, тууарчы бла кийимлерин алышды. Аны юйюне жиберип,
кеси тууарланы шахаргъа сюрдю. Къарангы бола, зыккыл кийимлери бла ханны
юйюне кирип, эшик артында чѐкдю. Къарангыда аны киши эслеп таныялмады.
85
Къылычны къабыргъада тагъылып тургъанын кѐрдю. Къуртха да, къатыны
да аллы бла ары-бери озуп айландыла, таныялмадыла. Ушхууурдан къалгъанкъулгъанны аны аллына узатдыла. Ызы бла жашха юй тюбюне бир кийиз
атдыла да, кеслери жатдыла.
Ханны юйдегиси иги татлы жукъугъа киргенлей, жаш, шош жанлай барып,