Малкъар Халкъ Жомакъла - 02

берип, кесини атын алып, минер-минмез думп болуп къалады.
Энди къарындашлары жашны ѐлгеннге санап тургъанлай, жаш шырт деп
келип къалады. Китапны келтирип атасына береди. Аны кѐргенде, атасы кесине
къоркъду, къарындашлары уа, къан жаугъанча болуп, юйлерине кирдиле.
Хан, кичи жашын чакъырып:
– Шыйыхны кесин кѐрдюнгмю? – деп сорду.
– Кѐрдюм.
– Не айтды?
– Да санга салам айтды.
– Андан сора уа?
– Андан сора уа: «Сени анда жашаргъа къоймагъан атанг къара къабан
болуп, аны къоймагъан эки жашы да ала къабанла болуп, бири бирин сюрюп,
агъачха кирсинле», – деп айтды, – деп, жаш айтханын бошар бошамаз, атасы
къара къабан болуп, эки жашы уа ала къабанла болуп, юйлеринден чартлап
чыгъып, бири бирин къууа, агъачха кирип кетдиле.
Андан сора ханлыкъ жашха къалды. Жаш халкъгъа иги, халкъ да жашха
ыразы болуп, ашап, жашап турадыла дейдиле.
АТАСЫЗ ТУУГЪАН БАТЫР УЛАН
Бизде жомакъда айтылгъаннга кѐре, къачан эсе да бир ѐмюрде, бийик тауну
этегинде эки жашы бла бир къызы, сора къатыны бла къартыракъ киши жашай
болгъанды. Жолоучулугъундан къайтып келе, ол киши, жол жанында бир адам
баш сюекни кѐрюп:
– Арабин бу жазыгъ а къачан ѐлген болур? – деп, таягъы бла тюртгенди.
Ол заманда ол баш сюек:
18
– Эй, жууугъум! Ёлгенни юсюнде нек ойнайса? Ёлген да сауладан болады,
– деди.
Ызымдан адаммы келеди деп, сескенип, тѐгерегине къарады. Жан иеси
кѐрмеди. Сюекге ишекли болуп, дагъыда таякъ бла тюртдю. Сюек энтта да
алгъынча айтды.
– Аха, мында тамашалыкъ барды, – деп, сюекни кюйдюрюп, хуржуннга
салып, юйюне алып келди да, юйде кюбюрчекге салды.
Энди кюнлени биринде къыздан къалгъанла барысы да къоншуларында
сыйгъа кетедиле. Ол заманда къыз, юйде кеси къалып: «Нелляй бир бернем
боллукъ болур, – деп, кюбюрчеклени ача келгенде, ол баш сюек болгъан
хуржунчукъну ачханлай, кюлю, кѐтюрюлюп, къызны ичине кетеди. Энди
къалай-алай болса да, къыз андан бууаз болады. Кюнден-кюннге, айдан-айгъа
кьыз сыфатын ташлап барады. Юйдегиледен не къадар жашырыргъа кюрешсе
да, алгьыннгы субай къыз чырайын а энди къайтаралмайды. «Ташада эрге
баргъан туурада къозлар» деп болду. Къыз билмезден кетмез бедишге тюшдю.
Атасын, анасын да къара жерге къаратды.
Айхай, къыз а бир бош къызчыкъ болса уа, не жарсыу бар эди. Хапарына
кѐре, насыплыны баласыды дерча эди.
Къысха сѐз, бир кюн атасы къызын чакъырып, ишни болумун тинтип:
– Сен бу эрши, бедишли ишни этип, бизни бетибизни нек жойдунг?! – деп,
жарсыды.
Ол заманда къыз жиляп, атасына:
– Огъай, атам, бу насыпсызлыкъ манга мени кесими эркинлигим бла
келген зат тюйюлдю. Сизни бетигизни уялтыр ишни мен ѐмюрюмде да
этмез эдим. Сиз сыйгъа кетген кюн, кюбюрчеклени ача келгенде, аладан бирини
ичинде кюлю бла бир хуржунчукъ къолума тюшген эди. Аны башын ачханлай,
ичинде кюлю тамагъымдан ичиме кетген эди. Мен да ол кюнден башлап, ма бу
халгъа жетип къалгъанма, – деди.
19
Ол заманда баш сюекни айтханы кишини эсине тюшюп: «Ай, байтамал,
кесим этдим кесиме! Болса да, не амал! Буюрулгъан болады», – деп, эринин
къабды.
Иш аман, иги болгъан эсе да, болду. Къызны аурур заманы жетди. Бир
тулпар улан тапды. Анга Къанбермез атадыла. Къанбермез сагъатла, кюнле бла
ѐсюп тебиреди. Аягъы юсюне болгъанлай, атхан огъу жерге тюшмей башлады.
Ахырында халкъ ауузунда айтырлай мараучу болду. Кесине да «эрсиз къыздан
туугъан жаш» деп айта эдиле.
Бир кюн Къанбермезни анасыны эки къарындашы Къанбермезни кеслери
бла бирге уугъа чакъырдыла. Ол да ыразы болду.
Экинчи кюн ючюсю да, уугъа айлана барып, агъачда бир марал ѐлтюрюп,
андан шишлик эте, ол кече алайда къалдыла.
Эрттенлигинде ючюсю да оноулашып, абадан къарындашларын шапагъа
къоюп, экиси уугъа кетдиле.
Шапа къошда эт шишлей, отда да къазан къайнай тургъанлай, ой, хай-хай,
жети башлы бир мазаллы эмеген юсюне келип къалады. Аны кѐргенде, жашны
ахы къуруду, не этерин билмеди, тили тутулду. Шапа къачып къутулургъа умут
этди. Къайры къутуллукъду? Эмеген аны къагъып алып, жуммак этди.
Къоллары, аякъларын да байлады. Сыгъып, сытып, болгъанын ырахын этип,
алай ары тѐнгеретди. Ызы бла бише тургъан этлени жугъун да къоймай ашады
да, кетди да къалды.
Ингирде нѐгерлери уудан келгенде, эт да жокъ, къазан да башы тюбюне
болуп, шапа да байланып, къыртишде тѐнгереб тургъанын кѐрдюле.
– Аха, бу неди, не болгъанды санга? – деп, къолун, аягъын бошладыла.
Шапа болгъан ишни къошмай, къоратмай айтды.
Экинчи кюн шапагъа ортанчыны къоюп кетдиле. Эмеген биягъы заманда
келип, аны да абадан къарындашныча этип, жукъларын да къоймай, ашап кетди.
Уучула бирер жугъутурну кѐтюрюп, кечирек да болуп келселе, энтта да
биягъыча болуп тургъан халны кѐрдюле. Не айтыр кереги барды? Тамашагъа
къалдыла. Шапаньы да бошладыла.
20
Энди, ючюнчю кюн, садагъын да жарашдырып, шапагьа Къанбермез
къалды.
Къанбермез отну ышыра, къазан къайнай, мыдыхда жалбауур да бише
тургъанлай:
– Ой, аман адам улу, атышмы, тутушму? – деп, бир сылыкъ адам ашаучу
жетди.
– Ой, аман чийбыдыр, «къуру да келген сау къайтмаз», алгъа атышайыкъ,
ызы бла тутушурбуз, – деди.
Эмеген терекни алып сермегинчи, Къанбермез садакъ окъну эмегенни
башына батдырды. Эмегенни бир башы дынгырайгъанда, къарыуу азайды.
Экиси да бир бирге чабышып, булгъашдыла.
Къанбермезни хыйласы болушмагъан болса эди, мондай эмеген аны сытып
да къояр эди. Эмеген жете да бууа, Къанбермез сыптырыла да, бичакъ бла
сермей, эмегенни алты башын тюшюрдю. Ахырында, сыртына минип, жетинчи
башын уруп тюшюргенде, баш тѐнгереп башлады. Къанбермез къуууп, баш да
тѐнгереп, жетдирмей, бир дорбун тешикге тюшюп кетеди.
Ингирде уучула къайтып келгенлеринде, болгъан ишни кѐрдюле, сордула,
не болгъанын билдиле. Ол кече ушхууур ашап жатдыла.
Эрттенлигинде уучула ушакъгъа кирдиле:
– Энди ол баш тюшген тешикде аны хазнасы болмай амалы жокъду.
Барып, аны табайыкъ, – деп тебиредиле.
Барып къарадыла. Сен тюш, мен тюш болдула. Эки къарындаш тюшерге
унамадыла. Ол заманда, белине жипни байлап, къыйырын алагъа тутдуруп,
Къанбермез тешикге салынды.
Терен тешикни тюбюне жетгенлей, жипни тешип, тѐгерекге къарай,
айланып тебиреди. Бир от жарыкъны эслеп, аны таба бара-барып, бир юйге
тюбеди. Ичине кирсе, керти да ариу бир къызны кѐреди. Къыз, аны кѐргенде,
тамаша болуп:
– Бери адам улуну аягъы ѐмюрде тиймегенди, сен къалай келиучю
болгъанса? – деп, ауара болуп, сорду.
21
Къанбермез эмеген бла болгъан хапарын айтды.
– Да, алай эсе, ол эмегенни тогъуз башлы анасы барды. Женгил ызынга
кетмесенг, ол сени сау къоймаз, – деп билдирди.
Ол къызны аты Иллау эди.
– Да, мен кетерге деп келмегенме. Ол тогьуз башлы къайда эсе да, кѐргюзт,
бир барайым, – деди.
– Да, жигит, барама десенг, бар, тулукъ толу ундан тылы ийлей тура болур,
эслетмей артындан жетип, бичакъны желкесине сукъсанг, хорларса. Алай
болмаса, къолларына жагъыу этип къояр. Алай, мен керекли жеринг болса,
болушурма, – деди.
Къанбермѐз акъылсыз эмегенни тюз юсюне барды. Экиси да бир бирни
кѐрюп тохтадыла. Эмеген аны ашаргъа чабды. Экиси да сермешдиле. Бир
эмеген онглу бола, бир Къанбермез онглу бола, кѐп кюрешдиле. Ахырында
эмеген онглу бола тебирегенде, Къанбермез Иллаугъа къычырды. Иллау, жетип,
Къанбермезни бичагъы бла уруп, эмеген къатынны башларын тюшюрдю.
Къатын сойланды.
Андан сора, бир бирине ачыкъ айтып биллирмеген эселе да, ол экиси
араларында бир бирине ышаныу белгини билдирдиле, ызы бла къайтып
тешикге келдиле. жаш къызгъа:
– Жипни белинге байла да, алгъа сен чыкъ, – деди.
Къыз унамады:
– Огъай, башындагъыла мени кѐрселе, санга игилик этмезле. «Къарындаш
къарындашны ѐлюрюн да сюймез, ахшылыкъ кѐрюрюн да сюймез» дегенча
болур, – деди.
Болсада Къанбермез унамады да, къызны алгъа чыгъартды.
Къарындашла, ариу къызны кѐргенде, Къанбермезни тешикде къоюп
кетдиле. Къанбермез, аны билгенде, ачыудан кѐп жиляды. Энди жиляу анга
жукъ да бермеди. Алай болса да, Иллау, тешикден чыгъа туруп: «Ким биледи,
къарындашларынг бир хыйлалыкъ этселе, сен жарсыма. Юч кюнден санга бири
22
акъ, бири къара, эки жилян келирле. Акъ жиляннга минсенг, жерни башына
чыгъарса, къара жиляннга минсенг а, жерни эм тюбюне кетерсе», – деген эди.
Ол айтханча, жилянла ойнап келгенлей, акъ жиляннга минеме деп, къара
жиляннга минеди да, жерни жети къатысына кетеди.
Жер тюбюнде бир акъ шахарны кѐрюп, анга тебирейди. Къыдыра, тарта
барып, къыйырда бир юйчюкге къонакъ болады. Ичерге суу тилейди, болсада
юй иеси къарт къатын анга берирге суу тапмайды.
– Амма, сууугъуз нек жокъду? – деп сорады Къанбермез.
– Да, балам, сууубуз къайдан болсун, сууну башын тогъуз башлы
барамталагьанды да, хар айдан анга он къыз берсек, бир кере суу иеди. Аны бла
бир айны жашайбыз, – деп хапарлайды.
Энди Къанбермез, къылычын тагъып, ол эмегеннге барады. Къанбермезни
кѐргенде, эмеген аны ичине жутуп тебирейди. Ол заманда Къанбермез
къылычын чыгъарып, эмегенни ауузуна кѐнделен салады да, жута баргъаны
сайын, ол да кесе, ичин тѐгюп, ѐлтюреди. Ызы бла сууну аллын бошлап,
шахаргъа жибереди. Ол тамаша ииш, топ атылгъанлай, халкъгъа жайылады,
уллу къууанч байрам этедиле.
Энди ол шахарны ханы Къанбермезни кесине чакъырып, ким болгъанын
сорады.
– Мында къал, биринчи ѐзюрюм бол, – деп тилейди.
Ол тилегенча да болады.
Бир кюн хан бла Къанбермез терен ушакъда болгъан кезиуде, жумуш бла
ханнга юч адам келедиле. Хан кесини болгъан жерине кирирге алагьа эркинлик
береди. Аланы хар бириси кесини жумушу бла келипди.
Биринчиси ханнга саугъагъа кюнню, ыйыкъны, айны, жылны да
кѐргюзтген бир аламат сагьат келтирди.
Экинчиси, хауада чыпчыкъ учса да, зынгырдап билдирген сейирлик
къонгуроу келтирди.
Ючюнчюсю, къайры сюйсе, ары учаллыкъ, къанатлары бла, кеси да
агъачдан ишленнген бир ариу ат келтирди.
23
Аллай багъалы жашлагъа хан бек бийик къыйматлы саугъала берди,
ючюсюн да кесине киеуле этди.
Къанбермез, юйюне кетерге сюйюп, хандан ол агъач атны тиледи. Хан да
атны ыразы болуп берди.
Экинчи кюн хан халкъьын жыйып, Къанбермени юйюне ашырды.
Къанбермез, халкъ бла саламлашып, агъач атха минеди. Ёрге учуучу бурууун
бургъанлай, агъач ат, от чакъгьанча, учуп, Къанбермезни жерни юсюне
чыгьарды. Тѐгерекге къарайды да, узакъда бир акъ къаланы эслейди. Къыдырып
келсе, энтта да биягъыча жети эмегенни юсюне келип къалады. Ала аны
ашаргъа чабадыла. Ол заманда Къанбермез алагъа:
– Ай, ачдан ѐлген аманла, мен сизге бирер къабын да боллукъ тюйюлме.
Андан эсе, узакъ жерден чабышыгъыз да, манга алгъа жетген ашар да тояр, –
деди.
Эмегенле чабышыргъа кетгенлей, юйлерини босагъа артында терен уру
къазады, къылычын да эшикге кѐнделен салып, байлайды, кеси да юйню
ичинден къарайды.
Эмегенлени жете келгени кесин бичакъгъа уруп, эки бѐлюне да, уругъа
тюше барысы да бошаладыла.
Андан сора Къанбермез аланы юйлерин тинтип тебирейди. Биринчи
эшикге тынгылап, жилягьан таууш эшитеди, экинчиде жукъ да жокъ,
ючюнчюде жырлагъан таууш эшитеди.
Ызына къайтып, биринни эшикни ачып, киреди да:
– Сиз кимсиз? Нек жиляйсыз? – деп сорады.
Ала, Къанбермезге аралып:
– Ай насыпсыз, сен а бу жерге къайдан тюшгенсе? Къач! Эмегенле азыгъы
болуп къалырса, – деп, бютюнда бек жиляйдыла.
– Эй, жууукъларым, мен аланы къыргъанма, энди къоркъмагъыз, – деп,
Къанбермез экинчи эшикни ачады.
Экинчи юйдегиле, баш энишге къарап, ѐлюмню сакълап тургъанларын
кѐрдю.
24
– Эй мудахла, не болгъанды, нек мудахсыз?
– Да, не этейик, бюгюн эмегенле бизни кесерикдиле да, аны ючюн
мудахбыз, – дедиле.
Ызы бла ючюнчю эшикни ачып, кирди.
– Эй, тулпарла, сиз а нек жырлайсыз? – дегенде:
– Да жырламай не этейик, эмегенле тюнене бирибизни кесгендиле, энди
биз а бир-эки кюн жашарыкъбыз да, аны ючюн жырлайбыз, – дедиле.
Къанбермез барын да эшикге бошлайды. Эмегенлени къыргъанын алагъа
айтады. Кеси да алагъа тамата болуп, ол жерде эки жыл жашайды, хар бирин
ишге юйретеди. Юйле ишлетеди. Ала да бир бири бла юйдегиленип, уллу эл
боладыла.
Энди Къанбермез сайлап, аладан бирин элге тамата этип, кеси уа ата
журтуна атланады. айлана. къыдыра кетип, кѐп заманладан сора, кесини элини
къатына жетеди. Алайда олтуруп, кеч бола башлагъынчы сакълады, анга
тюшген къыйынлыкъланы эсгерип. жиляды.
Элни къыйырында бир жырлай, бир а жиляй тургъан сюрюучюню къатына
келди.
– Кѐп болсун, ахшы улан! Кесинг да жиляй да, жырлай да нек тураса? –
деди.
– Да, – деди сюрюучю жашчыкъ, – бизни элибизде Къанбермез деп бир
батыр жаш бар эди, ол тас болгъанлы оналты жыл болады. Анасыны анасы
бизден эди. Энди аны анасы, аны саулугъундан тюнгюлюп, бюгюн «ѐлю ашын»
этеди. Мен а, жашны сагъынып, жиляйма, ашны эсгерсем а – жырлайма, – деп
хапарлады.
Къанбермез сюрюучюге жукъ да айтмай кетди да, элни къыйырында
къоншуларындан бир юйге къонакъгъа тюшдю. Ол кече алайда къалып,
эрттен бла кесини «ѐлю ашы» юлешине тургъан жерге барып къошулады.
Адамла бла олтуруп, кесини «ѐлю ашын» ашайды. Къонакъды деп, аны анда
киши да танымайды; ол а аланы таныйды, барын да кѐреди, ичинден
тансыкълайды, кесина билдирмейди.
25
Аш ашалып бошалгъандан сора. Къанбермезни къарт анасы, адамлагъа
айланып:
– Адамла, айып этмегиз! Къанбермезни сыбызгъы согъуучусун бир бек
сюйюучю эдим. Аны бетинден бир сыбызгъы согъугъуз! – деп тиледи.
Адамла, бир бирден алып, согъа келгенде, кезиу Къанбермезге жетди.
Къанбермез сыбызгъыны согъуп тебирегенде, къарт анасы кѐз жашларын
сюрте, чыдаялмай ѐрге турады.
– Аурууугъузну алайым! Бу Къанбермезча сокъгъан кимди, аны манга
танытыгъыз, – деп тилейди.
Олсагъатдан Къанбермез ѐрге турады да:
– Амма! Къанбермезча сокъгъан Къанбермез кесиди, таныялмаймыса? –
деп, кѐзюне къарайды.
Да, не айтырыгъы барды? Къарт анасы бла Къанбермез бир бирге
жабышып къалдыла. Ала да жилядыла, халкъ да жиляды. Ызы бла, жиляу
тохтап, тойгъа айланды. Барысы бла да танышды. Къучакълашдыла. Сюйген
Иллауу бла да бир бирни табышдыла. Аманлыкъ этгенлери ючюн, анасыны эки
къарындашына жукъ да айтмады, халкъгъа да билдирмеди.
Къанбермез бла Иллау жер тюбюнде бир бирин кѐргенде, эр къатын
болургъа деб сѐз тауусмагъан эдиле, ол зат а экисини да жюреклеринде
сакъланып эди.
Ол себепден, энди тюбешгенлеринде уа, сѐз ачыкъ салынды.
Иллау, жилямсырап, Къанбермезге:
– Сени анангы эки къарындашы сени тешикни тюбюнде къоюп, мени
чыгъаргъандан сора, экиси да, бири бирине тѐзмей, мени алыргъа деп
кюрешгендиле. Болса да, мен, бирине да бармай, бюгюннге деричи сени
сакълап тургъанма. Энди оноуубузну эт, – деди.
Экиси да бир бирине къарап кѐп къууандыла. Ызы бла, адетде бола
келгенича, той, оюн этип, юйдегилендиле. Ана къарындашларына да жукъ
айтмады, дерт тутмады.
26
Бир жылдан сора Къанбермез ол эмегенлени къыргъан элине тебиреди.
«Эй, агъач атым къалай тура болур?» – деп, кѐрюрге ашыгъады. Айлана,
къыдыра барып, бир уллу агьачха жетеди. Бир къанатлыны ѐлтюрюп, ашай
тургъанлай, кѐкде бир къарелдини кѐрюп, садакъ бла атады. Болсада, огъуну
къайры кетгенин билмейди. Ол кезиуде бир атлы жыйын: «Жол болсун, жигит!»
– деп, юсюне келедиле.
– Ой, сау болугъуз! – деп саламлашады.
Ол кече барысы да алайда бирге къаладыла.
Экинчи кюн эрттенликде бир мазаллы къуш къанатлары салына келип,
аланы къатларында жерге тюшеди. Чабышып барадыла, алай а къушну
кѐтюрюп, бир жанына бири да аудуралмайды.
Къанбермез къушну дѐрденинде садакъ окъну кѐрѐди да, кесини огъу
болгъанын билип, къушну бир жанына салып, огъун тартып алады. Аны
кѐргенде, ол жыйынны таматасы тилеп, Къанбермезни кесине нѐгер этеди.
Энди жыйынны таматасы, жыйыннга къарап:
– Уланла! Биз Солтан-ханнга барлыкъбыз. Аны Жансарай деб бир къызы
барды. Кюнню, айны да къаматхан ариуду. Ол бир къочхар мюйюзлени жерге
бегитеди да, пелиуанланы, жигитлени ала бла сынайды. Жети патчахлыкъны
пелиуанлары, жигитлери да ол къызны женгалмайдыла. Энди мени
патчахлгъым да аны бла бир кѐрюшмей амалы жокъду, – деди.
Къысха сѐз, жыйыны ыразы болду. Жорта, чаба, къызны сарайына жетдиле.
Кѐп батырланы, гѐжефлени кѐрдюле.
Энди бу баргъан жыйынны таматасы Жаубермез, халкъны аллына чыгъып:
– Къадары, кючю да уллу болгъан халкъны гѐжефлери, батырлары!
Эркинлик берсегиз, жансарайны ѐчюн сынаргъа мени да бир гѐжефим барды, –
деди.
Халкъ бирден къарс урду.
Къанбермез гѐжеф, ѐхтем барып, жерге бегитилип тургъан мюйюзлени
сермеп тартды, болалмады.
Халкъ кюлдю.
27
Экинчи да тартды – болалмады.
Халкъ бютюнда кюлдю.
Халкъны кюлгени Къанбермезге ачыу тийди. «Ёлгенден а бедиш аманды!»
– деп, ючюнчю кере да, ачыусунуп, къочхар мюйюзню сермегенде, жерни
тюбюнде темир сынжырла бла бегитилип тургъан томуроуланы силдеп, кѐкге
сызды.
Хапаргъа кѐре, томуроула тийип, бир бѐлек адам да ѐлгенди.
Ол заманда Солтан-хан ачыуланып:
– Сен кимни батырыса? – деп сорады.
Къанбермез Жаубермезни кѐргюзтеди.
Жаубермез, къоркъады да:
– Огъай, ол мени адамым тюйюлдю, жолда къошулгъанды, – деп къояды.
Солтан-хан, чамланып, Къанбермезни къолларын, аякъларын да байлатып,
жер юйге атдырады. Ызы бла:
– Ол ким эсе да, юйюнде кими бар эсе да, билип келигиз, – деп, адамла
жибереди.
Ала, бир талай заманны айланып, ахырында Къанбермезни къатыны
Иллаугъа къонакъгъа тюшедиле. Къонакъланы сыйлып, жатар жерлерин
жарашдыргъанда, келгенлени бири:
– Энди къонакъланы къуру къоймай, бир тиширыу тапмаймыса? – деп
сорады.
– Огъай, мен аллайладан тюйюлме, – деп, чыгъып кетеди.
Ала умут этген затны Иллаудан тапмагъанларында, эрттенликде туруп,
жолгъа чыгъадыла. Орамда бир саякъ тиширыуну табадыла, чачын кесип,
артмакъгъа салып тебирейдиле.
Иллау, суудан келе, алларына тюбейди.
– Къонакъла, ауузланмай, нек кетип барасыз? Аш этейим да, ашай
барыгъыз, – деп сѐлешди.
– Огъай, биз санга бир керекли иш бла келген эдик да, аны мажаргъанбыз,
сау бол, энди ызыбызгъа ашыгъабыз, – деп кетдиле.
28
Андан сора Иллау: «Ай мени Къанбермезиме бир къан жаугъан болур
ансы, ол андан беричи келмей турмаз эди. Быланы келгенлери да аны ючюн
болур», – деп эрлайын эр киши кийимле киеди, сайлап бир атха да минип,
ызларындан жетеди.
Ала, муну танымай, эр кишиди деп къоядыла. Иллау, аланы сынар ючюн:
– Келигиз, кимни аты хорларыкъ эсе да, бир чабышайыкъ. Сиз
хорласагъыз, мени атым кереги бла сизни болур, алай мен хорласам а,
ючюгюзню да атларыгъызны кереклери бла алырма, – деди.
Ала да анга ыразы болдула.
Атланы бошлайдыла да, Иллау узакъ айырылады. Ала аны ызындан
жетгенлеринде, огъай дерге къоркъуп, атларын кереклери бла Иллаугъа
бердиле. Ала – жаяу, ол – атлы, узакъ жолну жюрюгенден сора, ала арып,
талчыгъып тохтадыла. Ол заманда Иллау алагъа:
– Мени бир мухурум барды да, аны сыртыгъызгъа басдырсагъыз,
атларыгъызны къайтарыр эдим, – деди.
Ала, жаяу бармаз ючюн, аны къабыл этдиле. Ючюсюню да сыртларьына
мухурну басып, атларын кеслерине къайтарды. Энди, бары да бирден чаба,
жорта, Солтан-ханны элине келедиле. Ол юч атлы Солтан-ханнга бардыла,
Иллау а ол кече бир башха юйде къалды. Алыкъа бир затдан да хапары
болмайды.
Иллау эрттен бла туруп эшикге чыкъгъанда, элни халкъы тул-туман болуп
баргъанын кѐреди.
– Бу халкъ къайры барады? – деп къонакъбайына сорады.
– Да, ол халкъны баргъанын а мен санга айтайым: бизни ханыбызны
дунияда болмагъан бир ариу къызы барды. Жети патчахлыкъны жигити,
тулпары аны салгъан ѐчюн эталып, къызын алалмагъанды. Сора ким эсе да,
къайдан эсе да биреу келип, аны салгъан ѐчюн этип, хорлагъанды да, энди уа:
«Къайдан эсе да келген бир башсыз адамгъа къызымы бермейме!» – деп, аны
юйюне адамла жибергенди. Ала уа аны къатыныны бир кирли чачын алып
29
келгендиле да, ол себепден, энди ол жашны ѐлтюртюрлюкдю да, халкъ да анга
жарсып барады, – деди.
Иллау, къонакъбайын да алып, халкъ жыйылгъан жерге барды. Аны бла
келген ол юч атлы кезиу-кезиу чыгъып сѐлешедиле. Тиширыу чачны
къолларына алып:
– Биз аны юйюне баргъанбыз, жашауун кѐргенбиз, ма бу да аны
къатыныны чачыды, тукъуму, жашауу да болмагъан, бир жарлыды. Ол ханнга
киеу болургъа тийишли адам тюйюлдю, – деп къычырдыла.
Хан:
– Энди сѐлешир адам бармыды? – деп сорду.
Халкъ тынгылады. Ол заманда Иллау сѐз алады да:
– Жамауат! Бу сѐлешген адамла жалгъанчыладыла. Ётюрюк айтадыла. Мен
мындан да ала бла баргъанма, андан да ала бла келгенме. Ала бу байланып
тургъан адамны юйюне бармагъандыла. Аны бир къоншусунда къалгъандыла.
Ол чач да аны къатыныны чачы тюйюлдю. Аны тиширыуу менме, ма чачым да,
– деп, башын ачханда, жылтырап, халкъны кѐзлерин къаматды.
Халкъ тынгылап тохтады.
Хан, уятлы болуп:
– Энди айтыры болгъан бармыды? – деп сорду.
Иллау:
– Мен барма. Биринчиси, бу байланып тургъан адамны башына бош эт.
Экинчиси, ол ѐтюрюк айтхан юч жалгъанчыны халкъ аллында тешиндирип,
къара да, сыртларында аманлыкъ мухурлары болмаса, мен жалгъанчыма, болса
уа, аланы эркинликлерин мени оноуума беригиз! – деди.
Хан олсагъатдан Къанбермезни бугъоуун бошлатады. Ызы бла кесини
ѐтюрюкчю адамларын тешиндирип къарайды. Ючюсюню да сыртларында къара
мухурларын халкъ кѐреди.
Солтан-хан ѐтюрюкчюлени Иллауну эркинлигине берди. Къызын да
Къанбермезге берди, уллу той, оюн этди. Къанбермез эки къатынын да алып,
юйюне къайтды.
30
Ол ѐтюрюкчюлени биргелерине алып кетген хапарлары барды, алай не
жаза бергенлери уа белгили тюйюлдю.
ЧОЛАКЪ БИЯСЛАН
Дунияны бир кезиуюндѐ Чолакъ Бияслан деп бир залим киши жашап
болгъанды. Аны бир гитче къарындашчыгъы бешжыллыкъ заманында арбаздан
урланып, тас болуп къалгъанды. Къарындашчыгъы тас болгъан кюнден башлап,
чолакъ Биясланны ѐмюрю аны излеп, жортууулда кетгенди. Болсада
къарьындашчыгъын тапмагъанды. Аны ачыуундан огъурсузланып, уяты, бети,
не жазыкъсыныуу болмай, аллына тюбегенни, къартды, жашды сабийди деп
къарамай, къыйнап, ѐлтюрюп, тургъанды.
Аны себепли, халкъ ортасында намыссьыз, уятсыз, жандауруусуз адам
кѐрюнсе, «Чолакъ Биясланнга ушаш», – деп айтып жюрюгендиле.
Бир жолда биягъы Бияслан, бир жайылайым деп, жкортууулгьа кетгенди.
Эки-ючкюнлюк жолда бир уллу агъачны ичинде кетип баргъанлай, жангы
сакъал-мыйыкъ чыкъгъан бир сабий жаш аллындан чыкъгъанды. Ол жаш:
– Салам алейкум, – деп сѐлешгенди.
Бияслан:
– Алейкум салам. Сау бол, – деп жууап бергенди. – Кел, жаш, манга
жолоучу нѐгер бол! – деп, жашны биргесине атландырды.
Жаш, жууап къайтармай, Бияслан бла бирге тебиреди.
Экиси да бирге кете бара, ол уллу агъачдан чыкъгъанлай, эки факъырагъа
тюбегендиле. Олсагъат Чолакъ Бияслан, секирип атдан тюшюп, экисин да
анадан туума къымыжа этип, тюйюп, ырмах этгенден сора, къолларын,
аякъларын да байлап, ат къанжыгъасына къысханды.
Аланы да алып, жаш биргесине кете баргъанлай, бир уллу суугъа
жолукъгъандыла.
31
Ол заманда адетде болгъаныча, суугъа бек алгъа тамата кирирге керек эди.
Алай Чолакъ Бияслан, кирирге къоркъуп, туракълагъанын эслеп, жаш,
Биясландан эркинлик алып, суугъа киргенди.
Эрлай атын бир сермегенлей, жаш сууну ол жанына ѐтгенди, ол формада
артха да ѐтгенди, эки факъыраны да ѐтдюргенди. Энди Биясланны ѐтдюрейим
деп, артха къайтып келе, сууну тюз ортасына жетгенде, Бияслан аны
батырлыгъына зарланды. «Бу, анасы бергенни тѐгерик, не сабий эсе да, келе
келип, мен киралмагъан суугъа кирип, ары-бери да къалай ѐтеди? Чолакъ
Биясланны суудан сабий ѐтдюрдю деп, мен къалай айтдырайым? Андан эсе, мен
муну ѐлтюрсем игиди», – деп, эсине алай келди да, жаш сууну тюз ортасында
ѐтюп келе тургъанлай, ушкок бла атып урду.
Окъ тийгенлей, жаш сермеп атыны жалын къолуна чулгъайды. Ат, тартып,
жашны суудан чыгъарып, Чолакъ Бияслан болгъан жерге келтирди.
Атдан жыгъылса да, жаш эсин ташламады.
– Аллах, Аллах, сен мени ѐлтюрюр кибик, мен санга не этген эдим? – деди.
– Къартла айтыучугъа кѐре, сен Чолакъ Бияслан болурса ансы, не къартха, не
жашха бир эриуюнг, бетинг болмагъан, сен ким боллукъса? Мени хатасыз
жеримде жойдунг. Алай мени ѐлюгюмю былайда къанатлылагъа ашха къоймай,
атымы юсюне байлап жибериринги тилейме, – деп, жаш термиле-термиле жан
берди.
Чолакъ Бияслан. Аллахдан, неда къадардан къоркъду эсе да, жашны
тилегин толтуруп, ѐлюгюн атны юсюне къаты байлап, бошлап къойду. Кеси уа
сууну боюну бла ѐрге жол салды. Бара барып, бир къалын агъачха жетди. Ол
агъачны ичи бла бираз баргъанлай, агъач ортасында бир ачыкъ тала, ол талада
уа отлай тургъан бир жангыз маралны кѐрдю. Олсагъат секи рип атындан
тюшюп, ушкогун сермеп, ол маралны илишаннга алды. Ол да атайым дегенлей,
бир башха жанындан ушкок атылды да, марал жыгъылды. Ол атхан адам, чабып
келип, маралны къыбылагъа буруп, «бисмилляхий» деп, боюнуну тартыргъа
тебирегенлей, Чолакъ Бияслан, жюрексинип:
32
– Ой анангы бергенин къан бла къусарыкъ, бу мен марагъан маралны
ургъан а кимди? – деп, ушкок бла атып, ол мараучуну ѐлтюреди.
Ол адамны бичагъы къолундан чартлады, кеси да маралны юсюне
жыгъылды. аны алай кѐргенде, Чолакъ Бияслан уруп аланы къатларына барды.
Ол адамны бир жанына тюртюп къараса, ол да жангы сакъал-мыйыкъ
ургъан бир жаш адамчыкъ. Ол жаш, кѐзлерин ачып, Биясланны кѐргенлей:
– Аллах, Аллах, сен кимсе? Сабийлени, къартланы къыра айланнган,
къартла айтыучу Чолакъ Бияслан сен болурса, – деди.
Ол айтханнга да къулакъ салмай, Бияслан маралны боюнун кесип, терисин
сыдыра, жаш да къычырыкъ эте, термиле, бирааз мычыдыла. жаш, ахыр да таза
ѐле тебирегенинде:
– Мен энди ѐлеме, алай а мени мыллыгымы ачыкъда, къанатлыла тюбюнде
къоймай, не тюрлю болсада, бир жерге басдыра кет, – деп тиледи.
Бияслан маралны терисин сыдырып бошап, тасмала эте тургъан ууахтыда,
жаш дагъыда эс жыйып:
– Былайны ѐрге бир жаяу жолчукъ барады, ол жолчукъ бу киришлени
ичинде мени кѐп хазнам болгъан дорбуннга элтир, аланы чиритип къоймай,
алырса, – деп, Биясланнга хапарлады.
Бияслан маралны терисин тасмала этип, аланы да къурутуп бошаргъа, жаш
да ѐлдю.
Бияслан, ѐлюкню да бир чунгур чучхуп, ары басдырып: «Бу жаш не
хапарла айта ѐлдю?» – деп, ол айтхан жолну ѐрге, киришле таба кетди. Барса,
керти окъуна бир уллу дорбуннга тюбейди. Уруп дорбунну ичине кирсе, эки
жасалгъан ундурукъ, аладан биринде ол ѐлтюрген жашны жатып, жукълап
тургъанын кѐрдю. Бу ишге Бияслан бек сейир-тамаша болду. Болсада, эрлай ол
марал териден этген тасмалары бла жашны боюнундан башлап, аякъларына
дери ундурукъгъа байлады. Аны да байлап, кеси да дорбунну тѐгерегине къарай
айланнган заманда, жаш да, уянып, кѐзлерин ачып, Биясланны кѐрдю.
Ол заманда жаш:
– Эй, алан! Сюрюучю жашланы, сабийлени байлап, ѐлтюрюп айланнган
33
сен кимсе? Чолакъ Бияслан бир намыссыз адамды, сабийге, къартха да
хурметсизди деп эшитгенме, сен ол болурмуса? – деп къатлады.
Алай соргъанда, Бияслан юсюне келип:
– Ауузунгу тый, тыймасанг да, тюз ауузунгдан урурма! – деп жаныды.
Сора Бияслан бир жанына айланып, добуннга къарайым дегенлей,
артындан:
– Эй, Бияслан, мени бошла! – деп таууш чыкъды.
Бияслан бурулуп артына къарагъынчы, жаш, тасмаланы да, халыланыча,
къыркъып, секирип ѐрге турду да:
– Сен бери нек келгенсе? Санга не керекди? Айт керегинги? Алай тюйюл
эсе, бусагъатдан мындан къуру! Мында сени аякъ ызынг болмасын! Алай
этмесенг, жанынгы бир минутха чыгъарырма, – деп, жаш Биясланны юсюне
сюелди.
Бияслан, кесин ажашып келгенча сундуруп, чыгъып кетди.
Ол кетгенден сора, жаш, олтуруп: «Бу, Бияслан эсе да, ким эсе да, бери нек
келди? Мени къарындашым да къайда къалды?» – деп, кеси-кесине сагъыш
этди.
Дорбунда ундурукъда жукълагъан жаш бла ол ѐлген жаш – экиси да эгиз
къарындашла эдиле. Кеслери да жолгъа кезиу-кезиу, тамам бир ай болжал бла
барыучу эдиле.
Ёлген жашны бюгюн келир кюню эди. Аны келмегенине тынгысыз болуп,
бу аны излей кетди.
Бияслан, алайдан кетип, узакъ бармай, бир башха жерде бугъады. Сора,
жашны былайдан кетерин марап туруп, ол кетгенлей, дорбуннга къайтып келди.
Ол жерни эм дорбунну тѐгерегине бек эслеп къарады. Хар затны тинтди. Тинте
келгенде, дорбунну мюйюшюнде бир тешик, юсюне да бир гыйы таш сюелип
тургъанын кѐрдю. Бияслан, гыйыны аудуруп, къараргъа умут этди, алай
аудурургъа къолундан келмеди. Ол да алай кюрюреше тургъанлай, дорбун
тешикни ичинден бир тиширыу:
– Сен кимсе, мында не айланаса? – деп сѐлешди.
34
– Мен Чолакъ Биясланма, Къараногъай жанындан келгенме. Сен а не
адамса? – деп сорду Бияслан.
– Мен а ол жерде, тенгиз
жагъасында жашагъан бир ханны къызыма.
Мени атам бла бу эки жаш жарашмай, атама къажау чыгъып, мени да атамдан
урлап келип, былайда тутмакъ этип тургъанлы жети жыл болады. Жети жылны
ичинде мени атам бла быланы араларында кюреш тохтамагъанды. Мени атам
аскерин да тауусду, алай болгъаны ючюн, быланы хорлаялмайды. Былагъа
киши жукъ эталлыкъ тюйюлдю, – деп хапарлады тиширыу.
Сора Бияслан къызгъа айтады:
– Мен быланы бирлерин ѐлтюргенме, энди бу дорбунда сакълап турайым
да, келе-келгенлей, бирин да ѐлтюрейим. Андан сора уа, бир амал табып, бу