Джюрек Тенглигинден Къараб - 1

«Гитче от бла кюйдюрюб, илгендириб,
тюшюндюрюб,
уллу Отдан сакъларгъа излейди Аллах»
1
Терезеден къарайма. Ингир сагъат тёрт.
Бу кёзюуде, болуучусуча, биягъы тиширыу
озады орам бла. Ити сакъатды — арт
аякълары къымылдамайдыла. Арбачыкъ
джарашдырыб, арт аякъларыны орнуна,
чархла буруладыла. Ал аякълары уа
джюрюйдюле. Алай бла зауаллы, ал
аякълары бла джёбелеб, ол тиширыу да
ариу айтханлай, Гитче кёлню тёгерегине
(юч къычырым) айланыб келедиле.
Ол тиширыу алкъын джашды, сюегине,
джюрюшюне, ауазына кёре, джылы 25-30
арасында болур. Сюекли, субай, спорт
кийимлери юсюне кеб — эркиши сансыз
этерча тюлдю. Ма ненча ай, эркиши уа
кёрмейме биргесине. Къуру да – ол
сакъат ити бла кеси. Излесе, ол итни «ит
дохтурла» кол этиб, тындырлыкъдыла.
Излемейди. Итине алай джан аурутуб
къарагъан, аз иги адам тюлдю ол. Мен аны
бла танышыргъа да излейме, тыйгъан —
мени да белимден энгишгем къурушубду.
Бел омурауларымы сындырыб, джаным
саудан ёлюб тургъанлы — эки джыл. Мен
да ол итча, сакъатлагъа джораланнган
арбачыкъдама.
Дохтурла тюнгюлтгенден сора, Валентин
Дикуль кёллендиргенди мени. Юйюм –
юйден эсе, тренажерладан толу
спортзалгъа ушайды. Ишлемеген
санларынгы къымылдатыргъа кюрешген —
ёлгенни тирилтирге кюрешгенча бир
затды. Бир кере элде джанлары сау
къазланы тюклерин джыртхан тиширыуну
кёрген эдим. Хар тюгюн джыртханы сайын,
джарлы къаз, кёзлеринден да
джыламукълары тёнгерей, къычырыкъ эте
эди. Тренажёрлада кюреше тебресем,
туура ол къазча къычырыкъ этеме — бир
насыбым, кесимден сора юйде адам
джашамайды. Алгъын джукъ да сезмей
эдим, энди белими, бутларымы
къымылдатыргъа кюрешсем — ачыгъандан
шашаргъа джетеме. Дикуль телефон бла
мени алгъышлагъанды: «Аперим, ол уллу
джетишимди. Бутларынг ачый тебреген
эселе, сора, тириле, джашаугъа къайыта
башлагъандыла. Мени кесимде да алай
болгъан эди ал сюремде. Дагъыда талай
джыл кюрешген эдим, джюрюб башлар ючюн.
Ол мен джарашдыргъан джорукъну бузмай,
тохтаусуз кюреш. Ким биледи, «ёлген»
санларынг ачый башлагъаннга кёре, бир
джылдан джюрюб да кетерсе...»
Тренажерла бла къалмай, ыйыкъда эки
кере мен бассейиннге да джюрюйме. Кюн
сайын манга келиб, не джарыллыгъыма да
къараб тургъан бир ариу къыз барды. Аты
да Астрид. Бассейиннге да ол джюрютеди
мени. Къыйырда эллени биринден келиб,
бу шахарда медсестралыкъгъа окъуйду.
Аны манга коммуна джарашдыргъанды.
«Кёресе – юй эркинди, эки къатлыды. Баш
къатында джаша. Хакъ аллыкъ тюлме. Ансы,
манга къарагъанынг, болушханынг ючюн
санга коммуна тёлеген ачханы, ол
джашагъан фатарынгы иесине бересе.
Андан не магъана»,- деученме. «Бир
сагъыш этерме» деб, къояды. Ангылайма,
менде турса, кесин эркин джюрюталлыкъ
тюлдю. Аны ючюн мен да артыкъ къысмайма.
Бир джыл болады ол манга келе-кете
тургъанлы. Аны бла сёлеше-сёлеше букмол
тилге къой, ньюнорск тилге да
юреннгенме. Бу тилледе китабла
джазаллыкъма десем алдарма, китабла
окъуялырча уа болгъанма. Аны ючюн
артыкъ да разыма анга. Алай а, аны юйге
джыяр акъылны уа къоймайма.
-Астемир, дейди ол манга,- сен асыры
къаты кюреше болурмуса? Кесинг да асыры
ауур кёлтюресе...
-Сен сезмеймисе алай къаты нек
кюрешгеними? Сен менден къачсанг,
ызынгдан джетиб тутарча болургъа
излейме. Бир джылны чыдасанг — сен
менден къачыб къутулмазча, аякъ юсюне
турлукъма.
-Да алай эсе, бир джылны уа сакъларма,
алкъын къачар джерим, къачар акъылым да
джокъду. Ёзге, былайда
джашаргъа...окъугъан джериме узакъды
асыры. Окъуууму битдире келсем,
кёрюрбюз. Терк болушлукъ керек болса,
билдирирсе — телефон номерим барды
сенде.
Кетди Астрид, мени къозур ючюн,
санларын да бегирек чайкъай. Ызындан
къарагъандан башха мадарым джокъ мен
джарлыны уа.
2
Мени эки арбачыгъым барды: бири —
мотору бла, экинчисини чархларын а
къолларым бла бурама. Бюгюн моторсуз
арбачыгъым бла орамгъа чыгъыб, ол
тиширыуну сакълайма. Аны бла
танышыргъа таукел болгъанма. Ол сакъат
итин кёл тёгерегине айландыргъан
сагъатда, мен да ала къатыш бурула
турсам — кюнюм да тынчыракъ ётер,
сеийрирек да кёрюнюр.
Орамны ол бир къыйырындан кёрюндюле
ала. Джюрегими дженгилирек ургъанына
къара. Къатым бла озаргъа, саламлашдым.
-Разы болсанг, мен да сизни бла тёгерек
айланыб келир эдим.
-Мени огъайым джокъду. Ники, сен а не
дейсе?
Зауаллы ит акъыллы кёзлерин бир иесине,
бир манга бурду. Мен къатына джууукъ
баргъанымда, анга узатхан къолуму
ийисгеб, джалагъан да этди.
-Хы, итим бла танышдынг. Энди биз да
танышайыкъ: -Карин.
-Астемир.
Барама, итден артха къалмазгъа кюреше.
Иги кесекни джюрюгенден сора, кёлню
ышыкъ джеринде тапчанланы къатына
келдик. Карин итин арбачыкъдан алыб,
бир эски тоннга чырмаб, джерге
джатдырды.
-Хариб, арыб къалады. Тёрт аякълыгъа эки
аягъында джюрюген къыйынды. Алай а, кюн
сайын, джюрюб турмаса, юйде къымылдамай
джатыб турса, ёлюб къаллыкъды. Юч джыл,
джазыкъ Ники былай болгъанлы. Бир
айланма итге алданыб, ызындан сюрюб,
джолда машина уруб... Ол кюн къалай
бошлаб да къойгъан эдим, бойнундан
тагъыб, джюрютюучен эдим.
-Сен, сора, гюнахынгы джууамы тураса,
Никини ёлюрге къоймай? Аны былай
джашатхандан эсе, дохтургъа элтиб,
тыншчыкъ джукълатыб къойгъан иги
тюлмюдю — анга да, кесинге да?

Бош айтдым алай — бет къанындан,
ауазындан да Каринни тюрленнгенин
эследим.
-Ол да джанды. Кёзлерин кёремисе —
джашаргъа сюеди. Ол сёлешмесе да, мен
аны бек ариу ангылайма. Сен да
излемейсе да ёлюрге. Сенича айтыб,
дау-дауур этиб тургъаны ючюн, мен
эримден айырылыб къалгъанма. «Эрингден
итми багъалы болгъанды санга?»- дегенле
да болгъандыла. Мени уа алагъа джууабым
былай болгъанды: «Ит сакъат болгъунчу
джукъ да айтмай эди. Энди уа...Да манга
бир джукъ болгъаны болса да, аны этери
алайды. Итин джазыкъсынмагъан, адамын
да джазыкъсынныкъ тюлдю». Джазыкъ Ники
тириллик тюлдю дегендиле дохтурла...
Сени халынг а къалайды?
-Да мени ишим башхаракъды. Эки джылны
къурушуб тургъан бутларым тириле
башлагъандыла. Джюрюрюк болурма деб
умут этеме. Дохтурла къол джуугъандан
сора, Дикуль деб, менича болуб, кеси
кесин аякъ юсюне салгъан бир тулпарны
юлгюсю бла, санларымы илеб кюрешеме.
Къолларым эки къатха къарыулу
болгъандыла, бутларымда да къан-джан
джюрюй башлагъанча сеземе. Итинги
юсюнден сагъыш этмей айтыб, джанынга
тийдим эсе — кечмеклик тилейме. Сен
ариулугъунг бла да, адамлыгъынг бла да
сейирсиндиресе мени. Сен итинги
джашатыб кюрешесе, мен а былай
болгъанымда, бек ышаныб юйленнгеним,
неле этгенин айтмай къояйым...
-Бизни тенглешдирирге джарамаз, хар
палахны кесини чуруму. Бу итни юсюнде
дауур чыгъыб, эримден айырылгъанымы
айтдым. «Санга менден эсе итинг
багъалыды. Сакъат итге къарайма деб,
сау эринден къуру къалгъан сенден сора
ким болур? Джаша ит бла»,- деб, эшиклени
къаты уруб, кетгенди. Сени къатынынг
бла мени эрим бир-бирин табсала, «ох»
деб, джашарыкъ болур эдиле.
Мен кесими тыялмай кюлюб ийдим. Карин
да манга къараб, кюлюрюн тыялмады.
«Былагъа не болду?» дегенча, Ники да
башын джерден айырыб, талай кере
хырылдады. Карин аны акъырын кёлтюрюб,
арбачыгъына джарашдырды да, юйлерибиз
таба айландыкъ.
Алай бла, кюн сайын дегенча, бирге
айлана, шох болдукъ.
3
Бюгюн Карин бла ити менде
къонакъдадыла. Къонакъдадыла десем да,
тартынмазча болгъандыла — ючюнчю кере
келедиле. Заман джетгенлей, алагъа эс
бурмай, мен тренажерларыма кёчеме. Ол
кёзюуде Карин аш юйде ушхууур
этиученди.
Эшикни къонгурауун да зынгырдатыб,
кеси ачыб, юйге Астрид кирди. Каринни
ити — башха адам келгенин билдире,
экинчи къатдан юйню зынгырдатыб, чабды.
-Итми алгъанса?- манга джити къараб,
сорду Астрид.
-Огъай, къонакъларым бардыла. Бусагъат
бирге ауузланайыкъ, тепси джанында
джууугъуракъ да танышырсыз.
Итин да кёлтюрюб, экинчи къатдан Карин
тюшдю. Астрид бла ол бир-бирине,
сынагъанча къарадыла да, ышарыб къол
тутдула.
-Ашарыкъ этерге устаса да, бек
джаратдым сен этген хантланы,- деди
Астрид тепси джанындан айырыла. Сора
манга бурулуб:
-Астемир, келмеучю заманымда келгеним
— юйню иеси «фатарны бошат» дегенди да,
алгъын айтханынг – кючюн тас этмей
тура эсе, хапчюклерими бюгюн огъуна
келтириб, юйюнгю экинчи къатында
орналыргъа боллукъма. Багъасын айт,
ансы, хакъсыз джашасам — борчлуча
болуб, абызыраб турлукъма.
Бу сёзлени эшитген Карин, кетер
къайгъыгъа кирди.
-Сауутланы джууайым да, биз кете
барайыкъ. Ники да эрнин-бурнун джалай
башлагъанды — ашар заманы джетгенди.
-Да алай эсе, итни гюнахына кирмейик.
Сауутланы мен джууарма,- деди Астрид.
Карин анга да, манга да къараб, «алай
эсе, биз кетдик» деб, итин да
арбачыкъгъа джарашдырыб, босагъадан
тышына атлады.
4
Астрид менде джашагъанлы — юч ай. Ол юч
айны ичинде Карин бир кере да
келмегенди. Бирге джюрюучюбюз да
тохтагъанды — талай кере эслегенме —
мени юйюмю къаты бла озмай, орамны
башха къыйыры бла кетеди Гитче кёлге.
Джукъ айтмайма, тиширыуланы башлары да
бир тюрлю ишлей болур. Кёлню тёгерегине
уа ыйыкъда юч кере бурулама — бир-бирде
кесим, бир-бирде Астрид бла.
5
Астрид келтирген почтагъа къарай,
газетлени арасында письмону эследим.
Шагъырей хат, шагъырей ат, тукъуму уа —
башха. Джангы эрини тукъуму болур. Бек
сейирсиндим — арабызда болгъан ишден
сора, дагъыда манга джазгъанына.
«Билеме, сен мени кечмезлигинги.
Дагъыда... Бир кёб айтырым барды.
Чакъырыу къагъыт-зат керек тюлдю.
Джер-суу кёре, санга да къайыта
кетерикме. Санга къачан таб эсе, ол
заманда. Электрон почтанга да
джазгъанма. «Огъай» деб, къойма. Ольга».
Терк огъуна джууаб къайтардым:
«Джазгъанынга, келир умут этгенинге да
бек сейирсиндим. Не къадар кенгде
турсанг, андан игиси джокъду — кесинге
да, манга да».
6
Бир кёб зат тюшдю эсиме.
Олсагъатда биз — къарт атам, атам-анам,
юч къарнашым, юч эгечим «Къая тюбю»
элде джашай эдик. Совет власт элни атын
тюрлендиргенликге, адамла эски атын
айтыучан эдиле. Сюргюнден алайгъа
къайытхан эдик 1957-чи джыл. Халкъны
туугъан тауларына иймей, Пашинскени
тёгерегинде барлакъ джерлеге
тюшюрюрге излей эдиле. Тау эллерине
къайытханлагъа уа, бир тукъум
болушлукъ этмей, инфраструктура
къурамай, сюйселе-сюймеселе да кетерча
эте эдиле элледен. Бизни юйюр да,
мазаллы юй ишлеб, ичине киргенликге, 9-10
джылдан тау этегинден ёзен аягъына
кёчерге керек болду. Не ючюнмю?
Элде ишлерге иш болмагъаны, джетген
джашлагъа юй ишлерге джер
бермегенлери, эркинирек мал тутаргъа
къоймагъанлары — бары да халкъны тау
эллеринден сууурча, кетерча эте эдиле.
Ол – башындан келген, ууакъ халкъланы
ассимиле этиу сиясет болгъанын мен
уллуракъ болгъанымда билген эдим.
14-джыллыкъ сюргюнден-тутмакъдан
къайытхан халкъыбызны сюргюннге дери
болгъан къраллыгъын ызына
къайтармагъанлары; тау элледе халкъ
джашамазча, тыйгъычла салгъанлары;
халкъ сюйсе-сюймесе да, тёбенлеге
саркъыб, башха халкъланы ичинде тилин,
адетлерин да унутурча этгенлери – бары
да ол политиканы къыйынлыгъы эди. «Тау
этеклеринде джашау этген къыйынды,
зорду» деб, халкъны алайладан кетерча
этиб, алайлада уа турбазала ишлей
эдиле. Къысхасы, халкъны тауларындан
айырыб, тёбенледе, тюзледе, орус
халкъны ичинде эриб кетерча эте эдиле.
Аны ачыкъ айтмагъанлыкъгъа, аз санлы
халкъны халкълыгъын къурутуу
сиясет-политика бара эди...
Школну бошагъанла — ким окъургъа, ким
ишлерге — тёбенлеге саркъыб тебредиле.
Бизде да болду алай. «Джаш адамла
тышында не боладыла, не къаладыла.
Алагъа къайгъы этиб, джарсыб
тургъандан эсе, алагъа табыракъ джерге
кёчейик да, бирге болайыкъ» деб,
тохтады анам да. Атам да огъай демеди.
Джангыз, къарт атамы — Ибрайны —
бирден эки эталмадыла. «Гитчени
(Астемир демей, манга Гитче деучен эди)
мени бла къоюгъуз да, «Татарстаннга
барлыкъ эсегиз да, барыгъыз» деб
тохтады. Мени анам татар тиширыу
болгъаны ючюн айта эди алай.
-Да юйню сатмасакъ, тёбенледе юй
алыргъа ачхабыз джетмез,- дей башлады
атам Нюрахмат.
-Джетер. Ёлюр кюнюме къыстырыб тургъан
ачхачыкъны да берейим, малчыкъланы да
— бир ийнекден къалгъанларын сатайыкъ.
Гитче бла манга мени пенсиям, бачха, бир
ийнекни сютю джетерикди,- Акканы ауазы,
кёк кюкюреген джууукълаша келгенча,
чыкъды.
Андан теренннге кирмей, атам да сёзюн
тохтатды.
7
Манга да школдан къутулур заман джетди.
Артда къалдыла сабийле бла тюйюшюучю
заманларым. Манга «татар» деселе, аллай
бир джаныма нек тие болур эди?
Бусагъатда ышаргъан огъуна этеме. Ол
заманда уа...Манга «татар» дегеннни
тюбге басыб, «огъай, сен къарачайлыса»
дегинчи иймей тургъанларым болгъанды.
Классда мен барындан да кючлюрек эдим.
Уллуракъ класслада окъугъанла уа, мени
дюнгюрдете эдиле. Болгъаным сыдырылыб,
кёз тёгерегим кёбюб келсем, Акка башын
чайкъай эди. Бир джолда уа, мен школдан
чыгъыб, юйге келе тургъанлай,
къулакъчыкъда кёкенлени ичлеринден
ючеулен — менден эки джыл тамадала —
аллыма чыкъдыла. Бири — мени бла
окъугъан Хамзатны уллу къарнашы.
Хамзат манга «татар» деб аууз
джетдиргени ючюн, мен да анга къол
джетдирген эдим. Энди уа — аны уллу
къарнашы эки тенги бла мени сопаларгъа
башлагъандыла. Не этерик эдим, «къачыб
къутулгъан да джигитликди» деб, аккам
адамланы кюлдюрюучюсю да эсиме тюше,
къачар къайгъыгъа кирдим. Ала сюре, мен
да къача, экинчи къулакъгъа эннгенлей,
таягъына таяна келген Аккама тюртюлюб
къалдыкъ. Батыр болдум. Ызымдан джетген
бирин, ызыма айланыб, сермеб
джагъасындан алдым. Нёгерлери
уялгъанмы этдиле, Акканы таягъынданмы
къоркъдула, артха бурулдула. Биз а —
Сослан бла мен — башлы-тюблю бола
келиб, мен аны тюбге урдум. Ёзге, ол
менден – къарыулуракъ, мени юсюнден
атыб, талай кере уруб, бурнуму къанатыб,
къачаргъа изледи – аягъына джабышыб,
иймедим. Акка къычырыб, таягъы бла
сопалай башлады аны. Къызгъаны бла,
таякъ манга да джетди — олсагъатда
ангыладым, акка уллу керилгенликге,
таягъын акъырынчыкъ джетдиргенин.
Къаллайла ычхынды эсе да, ычхыныб, бир
да аямай къачды Сослан. Мен да аякъ
юсюне турдум. Кюле тургъан аккагъа
къараб, мен да кюлдюм.
8
Энди ма ол аккамдан айырылыргъа
керекме.
-Къоярмы эдинг окъуу къайгъыны. Сени
аскерге аллыкъ тюлдюле: сенден сора
манга — къартха — къарар адам джокъду.
Окъургъа кетсенг а, мен джангыз кесим
къаллыкъма. Алай болса да, «къарт
болсам да, нартма», джай айлада бичен
этерге болушалсанг келиб, къалгъаннга
кесим да джетиширикме. Ол
«къачхынчыла» да келе-кете турлукъ
болурла: билесе, эт, джау, бышлакъ керек
болса, келиб къалыучуларын. Алай эсе уа,
сен окъууну тындырыб къайытхынчы, ала
болуша турурла.
Мен не айтыргъа да билмей, къалай
этерге да билмей, сагъышдама. Акка уа
сёзюн бардырады:
-Дагъыда санга айтыргъа излегеним.
Окъугъан джерингде намыслы, намыссыз
къызла да тюберле. Кесибизни миллетден
болмагъаннга къарагъан да этме. Ананг
татар тиширыу болгъаны ючюн, школда
къаллай бир къыйнагъандыла «аман»
сабийле. Аны айтханым, кесинге сагъыш
этмей эсенг да, боллукъ сабийлеге
сагъыш эт. Аланы да къалай
къозурукъларын билемисе? Дагъыда,
Аллах бир уланнга бир къызны джоралаб
джаратханды. Сен башха халкъныкъына
алдансанг, санга джораланнган къыз не
тыбырда къалыр, не да бир башха
миллетни джашына кетер. Алай бла гитче
халкъчыгъыбыз тас болур да къалыр...
Дагъыда: башха миллетни къызларында да
бардыла ариула, намыслыла. Алай а,
биздеча, джети атасына дери къараб,
джукъ тюзеталмазса. Къарт атасы ичкичи,
аны къарт атасы мурдар болгъан эсе да,
билмезсе. Къан деген зат — бош зат
тюлдю. Сора, башха миллетни къызы бери
келиб, элде джашаргъа да унамаз. Алай
бла сен тюзде къалырса, мен да кесим
джангыз тау этегинде сын болурма. Мен
айтханлагъа иги сагъыш эт. Сен малланы
суугъа сюрген сагъатны мараб туруб,
сени къатыш суу алыргъа барыучу
къызчыкъны не хатасы барды? Суу
агъачында суудан толу челеклени
ауурлугъун сезмегенча, джюрюгени алай,
ол уллу бачхаларын кеси чага этиб
чыгъыучусу уа, дырын джыйгъаны уа? Юй
джумушланы этген да ол. Хариб анасы, ит
талаб, бир джылны аякъ юсюне миналмай
къалгъанында да, гитчелерин
абызыратмай, къараб тургъан ол. Ма
аллай келин керекди, юйню юй этерик,
эркишиге къанат боллукъ. Не эсе да, элге
къайытырча бол. Сен – ол джангылгъан
эгечинг бла ол оюмсуз къарнашынга
ушама...
Не дерик эдим аккагъа, башымы энгишге
ийиб, тынгылаб тургъан болмаса. «Оюмсуз
къарнашынг» деб, менден беш джылгъа
тамада Умаргъа айтады, «джангылгъан
эгечинг» деб да, аны эгиз нёгери Зоягъа
айтады. Ала экиси да Москвада окъуугъа
кирген эдиле. Не келсин, Умар ючюнчю
курсда, эгечине аууз джетдирген бир
«къарадураны» общежитиени ючюнчю
къатындан быргъагъаны ючюн, джети
джылгъа тутулгъанды, Зоя да къарнашына
ёкюл болгъан татар джашха — Равильге
эрге чыкъгъанды. Москвада мен эм алгъа
тохтарыкъ джер – аладыла. Атамы, анамы
оноулары алайды. Акка уа, «Институт
дегенинг джашар джер бере эсе, алада
бир кюн да турма — сени да
джангылтырыкъдыла» дегенди. Не эсе да,
талай кюнден элден айырылама.
9
Аккам айтхан къызчыкъны аты Нюрджан
эди. Юйлеринде эм тамада эди ол. Андан
гитче да юч сабий бар эдиле. Атасын а
тауда мал кютген джеринде шыбыла уруб,
юч джыл мындан алгъа асырагъан эдиле.
Хоншу джашай эдик. Бир классда окъуй
эдик. Эркиши, тиширыу ишлени да тындыра,
чыныкъгъан болур эди – школда къол
тутушдан аны джашла да хорлаялмай
эдиле. Чабхан сагъатда да алай эди.
Школчуланы арасында баргъан
эришиуледе районда, областда, крайда да
бириинчи орунлагъа ие болучан эди.
«Олимпийский резерв» дегеннге алыргъа
да бек излеген эдиле, хо этдиралмагъан
эдиле не анасын, не кесин. Окъугъаны да
айырмагъа эди. Алай а, гитчелерин къоюб
кетер мадары джокъ. Анасы да ит
талагъандан сора, сакъат болуб
къалгъан эди. Къалгъанладан бир
башхалыгъы бар эди дагъыда. Сабийлей
юйюрге башчы болургъа, оноу этерге да
керек болгъаны себебли, джылындан эсе
оюмлу, эсли эди. Аны бла мен – кесим
тенглиге тюл – кесимден эсе иги тамада
къызгъа сёлешгенча бола эдим. Кёб
тюберге, сёлеширге да тюше эди хоншула
болуб джашагъаныбыз себебли. Джаратхан
а, бек джарата эдим. Энди андан да
айырылыргъа тюшеди.
Школдан арт айырыб келебиз бюгюн. Школ
бла биз джашагъан джерни арасы бир юч
къычырым болур. Джолну джарымын
къоратыргъа, тохтайбыз: къабыргъада
бир уллу таш барды, юсюнде да бир нарат
тереги бла. Алайда мен ташладан бир
тапчан этгенме. Школдан келе, алайда
олтуруб, ёзеннге кёб къарагъанбыз.
Энди, ким биледи, алайда олтурургъа
тюшерми.
-Москвагъа кетерге тебрегенсе, сора.
Мен да барлыкъ эдим,- ахсынады Нюрджан.
-Да бек иги боллукъ эди. Анда да бирге
окъурукъ эдик. Быйыл болмаса да,
окъургъа уа керексе. Алтын медал алыб,
окъумай къалсанг – тюз болмаз.
-Атам сау болса эди... Гитчеле да бар,
анам да, билесе,.. Менсиз джашаяллыкъ
тюлдюле.
-Да мен да аккыллы бола турама. Сени да,
Акканы да къоюб кетерим келмейди.
-Акканга башха зат бла болушалмам,
кесекле-зат тийселе, джылы ушхууур
этерме, дарман-дары берирме. Джангыз, ол
тутмакъдан чыкъгъан бир кёзю сокъур,
аууз джетдире, эрикдире башлагъанды. Ол
40 джыл болгъан Иссаны анасы да, хаман
анама келиб, джашын махтаргъа кюрешеди.
«Къулакълары бекдиле, ансы башха бир
кемлиги джокъду – къолу уста, баш
тутхан» дейди. Ахырым, сокъур бла
сангыраугъа къалыб кетерге
башлагъанма. Сен да кетсенг – орамда
кёрюннюк да болмам. Алай а, сен окъууну
тындырыб, ажымсыз элге къайытырыкъ
эсенг – сакъларма. Келе-кете турлукъса
да – ол заманда да кёрюше турурбуз.
Алай тюл эсе – анга кёре...
-Къайдам, окъургъа киралмай къалыргъа
да болурма. МГУ-гъа кирген къыйынды
дейдиле. Кирсем а – 5 джыл окъурукъма.
Аллай бир заманны сакъла дерге да
базмам.
-Эндиги джашла ма алайсыз. Охо,
кёрюрбюз. Заман кеси бир оноу этер. Юйде
къайгъы эте болур анам. Кете барайыкъ.

Нюрджандан айырылгъандан сора, кесиме
разы болмай, «не хомухма, чёб чакълы бир
таукеллигим джокъ» дей, тынгысыз болуб,
турдум. Алай а, кетиу къайгъы,
экзаменлеге хазырланыу – бары да
Нюрджанны бираз унутдурдула.
10
Къралны эм сыйлы «Москва кърал
Университет» деб, айтылгъан илму
къаласына киргенме — тарих бёлюмюне.
Бу МГУ деген кеси бир шахарчады, андан
чыкъмай, сау джылны джашаб турургъа
боллукъду. Мында тутуш секция да барды,
ары да джазылгъанма. Сейир джашау
башланннганды манга.
Къараб къарагъынчы биринчи джылым
ётеди. Окъугъаным иги, тутушдан
студентлени арасында Москваны
чемпиону да болгъанма. Энди тутушха
экинчи юретиучю-тренер болуб, бир кесек
айлыкъчыкъ да алама. Джашаргъа джетеди.
Джай айлада, кёзюм къараса да, студент
отрядла бла ары-бери барырча тюлме —
элге къайытыб, аккагъа болушургъа
керекме.
Мени бла окъугъан Украинадан бир къыз
барды, Ольга Андреенко — ол да менича
окъууну, спортну да сюйген.
Университетни волейбол командасыны
тутуругъуду. Аккам кёрсе джаратырыкъ
эди, ышара айтыучусу эсимдеди: «не да
болсун — кёзю-къашы болгъан, сёзю-башы
болгъан болсун». Ол да «тауланы бир
кёргюзт манга» деб, къадалыб турады.
-Мен сени не деб алыб барлыкъма ары?
Сора, санга тауланы кёргюзтюрге, сени
чанала бла, джаякъла (лыжала) бла учура
айланыргъа мени заманым боллукъ тюлдю
— элде аккамы бачха, бичен ишлерине
къараргъа керекме. Мени къатыш ишлерик
эсенг — хазыр бол, кетдик.
Алай айтыб ийгениме сокъурандым.
-Аламат. Мен башха халкъланы
джашауларын, джуртларын, адетлерин
кёрюрге бек сюеме. Ол манга бир джангы
дуниягъа эшик ачханча боллукъду.
Ишлеген а — мен кесим да элде
туугъанма, ёсгенме, эл тамаданы къызы
болгъанымы билесе, бир ишде да сенден
артха къаллыкъ тюлме, таб чалкъыда да.
-Бизде къызла чалкъы чалмайдыла, дырын
джыядыла джангыз.
-Бизде уа чаладыла. Мен кесим да чалыб
тургъанма, керекли болуб тюл, хоншу
къызгъа-нёгериме болушуучан эдим.
-Эм уллу тыйгъыч — бизде къызла кимге
болса да къошулуб, ары-бери барыб
айланмайдыла.
-Сен манга «ким болса да» тюлсе. Мен
санга ышана эсем, сен неден къоркъаса?
-Бизде адетле башхадыла.
-Къысхасы, элтемисе мени биргенге? Сен
«адетле» деб турсанг, партиягъа къалай
кирликсе? Кандидат болджалынг бошалса,
«сынаудан ётмеди» дедиле да, партиягъа
алмадыла да къойдула,- Ольга кюлдю.
-Элтмесенг а, Дагъыстаннга барлыкъма,
Гасан къадалыб турады.
Гасан мени бла да Ольганы юсюнден
сёлешир керекли къалмагъанды.
-Сен бу джарагъан къызны аллыкъ тюл
эсенг, бузма, кесингден сууут. Мен аны
юй бийче этиб къоярыкъ эдим. Айланыргъа
сен башха къызланы да табарса, аны
манга къой. Мен аны джаратхандан да
озуб, сюйюб турама.
-Гасан, санга къызла къурубму
къалгъандыла, нек къадалыб къалгъанса?
Ол мени бла джашаб турады. Бары
билгенни сен къалай билмейсе? Огъесе,
«биреуню къатыны къыз кёрюнюр»
дегенлеймиди иш? Муну юсюнден сёзню
тохтат, шохлугъубузну бузарынг келмей
эсе.
Энди ма ол Гасан бла кетерикме деб,
къоркъутады мени Ольга.
-Да джарата эсенг — бар.
-Сен билет алгъанмыса юйюгюз таба? Бир
кёргюз.
Мен паспортуму узатдым — билет ичинде
эди.
Ольга къарады да, ышара, мен джукъ да
айтхынчы, чартлаб одамдан-комнатамдан
тышына чыкъды. Бир-эки сагъатдан а,
эшиклени да къакъмай кириб, «сени
рейсинге билет алдым мен да — бирге
учарыкъбыз» деди. Мени абызырагъанчамы
кёрдю да, «хомух болма, мен уялмай эсем
сени бла барыргъа, сен нек уяласа» деб,
бойнумдан къучакълаб, орундукъгъа
аудурду.
Не этерик эдим, бир шохума сёлешиб,
Доммайда къонакъ юйде Ольгагъа бир
орун айыртдым, «бир «джигит» къатына
джууукъ келмесин, эсле» деб, аманат да
этдим.
11
МинВодда тюшдюк — эгечим Зоя сабийчиги
Чингиз бла, Ольга, мен. Былайдан Ольганы
Доммайгъа алыб кетерге изледим –
унамады. «Алгъа Зоя бла бирге элигизге
барайым, джашагъан джеринги бир
кёрейим, андан сора — къайры десенг
да». Бир таксиге къаланыб «Къая тюбюне»
атландыкъ.
-Элибиз деб, бу 9-10 юйге айтыбмы тураса?
Огъай, санадым — тамам 20 юй. Кеслери да
бир-биринден узакъ. Тыш къралда
фермерлеча джашайсыз да. Ол тик
къабыргъада ийнеклеге къара — ала
джыгъылмай къалай отлайдыла, эчкиле
тюл шойла. Къаяладан таш тёнгересе
къалай боллукъду? Бу ёзен суучукъ а
къалай сайды, анда адам къалай
джууунурукъду? Суу агъач бла суу алыб
келген ол гитче къызчыкъгъа къарагъыз.
Сууну быргъыла бла юйлеге тартыргъа
болмаймыды да?
Ольганы сёлешгени тохтамагъанлай,
Ибрай акканы арбазына джыйылдыкъ.
Акка, къолунда да бир сыннган терек
бутакъ бла, аллына да къынгырыракъ
болуб, бачхадан чыгъыб келе эди. Бизни
къучакълады, Ольгадан а бираз
туракълады:
-Бу къаракёзню уа таныялмайма,- деди,
къолун тута.
-Астемир бла бирге окъуйду,
Украинаданды кеси, мени да иги
тенгимди. Тауланы кёргюзтейим, таулула
къалай джашагъанларын бир билсин деб,
мен къоймай алыб келеме.
Акка манга да бир къарады да, «сюекли,
чырайлы къыз; къарачач, къаракёз, бурну
да, къынгырыракъ болуб, кесибизге
ушайды. Юйде сёлеширбиз»,- дей, ичкери
киргизтди.
Зоя тепси къайгъыгъа кирди, Ольга да
аны бла. Зояны сабийчиги уа, Акканы
тобугъуна ёрлеб, акъ сакъалына
къадалды.
Тепси хазыр болду. Эт, шорпа, джау,
сютбашы, тузлукъ, айран, таба гырджын —
Акканы харкюннгю ханты. «Хы, сиз манга
къарамагъыз да «бисмилля» этигиз, мени
намаз заманым джетгенди»,- деб, Акка
арбазгъа чыкъды. Ол бизни джунчутмаз
ючюн чыкъгъанын ангыладым.
Ольга бираз джыйырыла узалады ашха.
«Этни семизи кёбдю, шорпа да къалай
джаулуду — къалай ашаяласыз?».
-Къалаймы? Ма былай,- мен этни
тузлукъгъа тийириб, сабийчикни
сейирсиндире уллу-уллу къабдым.
Зоя Ольгагъа къараб кюлдю. «Тузлукъгъа
тийирсенг, этни семизи кёлюнге
тиймезча, нейтрализовать этерикди».
«Керти да алай кёреме,- дей, Ольга да
бираз къабды. Тепсиден къобуб, кесибиз
арбазгъа чыкъгъынчы, Акка кёрюнмеди.
12
-Энди былай этейик. Биз экибиз мени
джерчигими чалайыкъ. Мен башлагъанма.
Сени чалкъынг да андады – дюрю тюбюнде.
Атанг бир кюн болушхан эди – сени
чалкъынгы джарашдыргъан эди несин да.
Зоя бла Ольга уа бачхагъа къарасынла,
гардошха чага этсинле, къаларча да
болгъанды...»,- деди ючюнчю кюн Акка.
Ольганы бизни бла барыргъа огъайы
джокъ эди, «чалкъы чала билеме» деб да,
ышартды Акканы. «Кюнле иссидиле, эки-юч
кюнден дырыннга болушурсуз. Бусагъатда
уа гардошха мыллык атыгъыз». Не этерик
эди Ольга бойсунмай. Акка анга да,
Зоягъа да хар нени кёргюзтюб, не
этериклерин, къалай этериклерин айтыб,
«ингирде ишигизге къараб, анга кёре
орденле тагъарма»,- деди ышара.
«Къадыргъа» джер салыб, айылларын
къаты тартыб, Акканы олтуртдум да,
кёнделен джол таба тебредик. «Къадыр»
эди эшекни аты, ансы ат, къадыр тутаргъа
да къоймай эдиле. Бир сагъат чакълы
бирден Акканы чаллыгъына джетдик.
-Энди бир талай кюнню – санларынг
юреннгинчи – рахат чал, ашыкъмай. Эсинг
окъуугъа кетиб, зыкъы болгъан болурса.
-Огъай, анда да тутуш бла кюрешеме.
Хыбыл болуб къалмагъанма.
Кюнортагъа иги кесе джерни чалыб,
Акканы разы этдим. Акка уллу чалыб
къыйналмады – дюрюню башын башлаб, мен
да андан арысын тикни аягъына дери чала
турдум. Быйылгъа дери уа, Акка менден
хазна къалмай тартыучан эди чалкъыны.
Къыйналдым аны къартлыкъ хорлай
баргъанына.
-Энди мен кюнортаны оздурмай намаз
къылайым, сен а манга къарамай, иги
къарыу ал. «Ишлемеген тишлемез» деб,
алгъын бир колхоз болуучан эди.
Аллайын, мен ишлерден, тишлерден да
озгъан болурма.
Акка намаз къылыб бошаб, къатыма
олтурду. Гоппан бла бир айранны ичди да,
«тохта, бираз солуюкъ»,- деди. Ангыладым
Акканы не айтырын. Бираз сескеклирек да
бола, тынгылайма.