Чыгъармаларыны Алтытомлугъу Ючюнчю Тому - 08

Жашлары ёлген аталагьа тенг этип.
Ай да, жулдузла да жарыкъ, жылыды жай,
Манга уа тынчлыкъ бермейди эски къайгьы.
Бийикде жаннган жулдузла, башымда ай Байлыкъдыла, аппаларым манга къойгъан.
Къалкъысам, тюшюмде жылтырай къылычла,
Тюзге жата жангы уруш ауанасы,
Башыбыздан а къычыра къара къушла,
Эски дуппурланы къара туман баса.
Эски къайгъыла, эски жарала жукъу
Кийирмейдиле бюгече да кёзюме,
Кечеги жылкъычылай къычыра уку,
Къызыл ай жарытхан къыпчакъла ёзени!..
1974
sje
*
*
Сыртында, мюйюзлеринде да тангны
Жарыгьын элтеди буу биченликде,
Кёреди жашил кырдыкны, акъ тауну,
Суу таркъаймай бара, ол ичгенликге.
Нечик женгил барады, суудан къанып.
Жай жылы. Кырдык татлы. Суу да таза.
Барады буу, саулугъуна къууанып,
Жашды, къарыулуду, жашайды азат!..
...Жылла да, жюк да арытхан къадырлай
Угъай, санга жаш буу кибик келирге
Сюйдюм. Жылла жюк болгьанлай къалырла,
Къарт терекча къарарма къыш ингирге...
Алай кёз юсюмден кетмейин турур
Жаш буу, жайгъыда суудан къанып баргъан!
Бурнуна кырдыкла ийиси урур,
Жугьутур къарап турса да къыш къаргьа!..
1974
280
*
*
*
Энди анам бешигиме къапланмаз.
Аны ючюн, Поэзия, къаплан сен,
Санга этгсним болду эсе да аз,
Сюйдюм дайым турурунгу сау-эсен.
Энди анам башымдан да сыламаз.
Аны ючюн, Поэзия, сен сыла:
Турайым, жашарыкъ эсем да кёп-аз,
Анам энтта да саулай тургьан суна.
Тазалыгъы сютюню, жюрегини,
Анамы огьурлулугъу да сенде.
Поэзия, жылыусуз къойма мени,
Къыш келгенде, къарлы жерни юсюнде.
Энди анам жандырмаз манга чыракъ.
Чыракъ жарыкъсыз къойма мени кече.
Сен барда, жарыкълайын къалыр хар чакъ,
Поэзия, къатымда, анамча, чёк.
Тюзлюгюмю, терслигими сен чекдинг,
Дайым сен болдунг бек жангылмаз сюдюм,
Санга жолукъгъанлы бери Чегемде,
Сени да, жерими сюйгенча, сюйдюм.
Анам къапланнганыча бешигиме,
Къыйын кюн юсюме къаплан Чегемде,
Поэзия, отунг жанса, юшюмем,
Къыш сууукъ болса да, чыгъып чегинден.
Ахыр кьышым келир, билеме аны,
Манга къалмаз къууанч, жаз, къыш, не эсеп!
Ол кюн жиляу этер кибик жокъ анам,
Поэзия, ол кюн манга жиля сен!..
1974
281
ЧЕГЕМ АУЗУНДА
КЪЫШХЫДА ЖАЗЫЛГЪАН
НАЗМУЛА
1
Манга берилмедими тауда
Жашау этгенлени эрлиги?
Атам ауушдан таукел ауду,
Ол эрча кёрдю бар кёрлюпон.
Сора мен жерни жолларында
Нек къоркъама таукел барыргъа?
Юйрен батыр жууукъларымдан,
Жаным, тюшгснде да арыргъа!
Батырла жерге киргенликге,
Эрликлери уа къалды бизге.
Жарыкъ кюн батып кетгенликге,
Ай тиер элге, жолгьа, тюзге.
Туумадыммы мен бу таулада?
Кем болмайды бийикликлери.
Жаным, таймай юйрен аладан,
Ахыр кюнюнг келгинчи дери.
«Тарыгъыудан хайыр жокъ», - деди
Къыйынлыкъланы бюге жашап
Тургьан чегемли. Юлгю этип
Аны сёзюн, тур анга ушап.
2
Сары садакъны кёкге буруп
Атханланы жарыкъ эрлигин
Унутма. Жюкню бек ауурун
Кётюрюп, тик жолну ёрлеген
282
Чегемлилеринг бла ёсдюнг,
Ишлерин, тойларын да кёре,
Бек болуучуларын тут эсде,
Адамлыкъларындан да юйрен.
Аз сёлешип, кёп ишлегенле
Жашагъандыла бу таулада,
«Къоркъакъ эки ёлюр!» - дегенле.
Сен къоркъмазгъа юйрен аладан.
«Бёрюле бизни угъай да, биз
Бёрюлени хорларбыз!» - деучю
Чегемлиле тёзген кибик, тёз,
Ала ичген сууладан ичип.
Игиликге, ала тюбсген
Кибик, эсирик болмай, тюбе,
Эслилеча къара хар неге,
Сунма къалгъанла сенден тёбен.
3
Манга берилмедими къыйын
Кюн бек болгъанланы эрлиги?
Не тик болгъанлыкъгъа да къая,
Кёл этип, къоркъмайын ёрлеген
Таулула туугъан жерде туудум.
Сора жашаудан къоркъама нек?
Кёлсюзлюк айып эди тауда,
Эрлик къыйынлыкъда этди бек.
Бу жерде бекликсиз жашаргъа
Болаллыкъ да тюйюл эдиле.
Бизге кёллюлеге ушаргъа
Осуят да этип кетдиле.
«Бир кюн туудукъ, - дедиле ала, Бир кюн ёлюрбюз. Къоркьуу - кери!»
Алагьа сохта болуп къала,
Къатлайма сау тургьан сёзлерин.
283
Жашагьан, ёлген да этдиле,
Бет жоймай, этип этерлерин,
Ала бизге къоюп кетдиле
Ишлерин, сёзлерин, жерлерин.
4
Манга берилмедими жери
Ючюн ёлгенлени эрлиги?
Нек къоркъама? Таукел жиберип
Къушуму, ёрледим ёрлеге.
Энтта кёлсюзлюкге салма бой,
Энтта къанат керир жаш къушунг,
Энтта сени къууандырыр той,
Жашланы жыйынына къошуп.
Кьартлыкъ кёлсюзлюгю, къуру, тай!
Сюймейме турургьа сытыла.
Энтта юйюме тисди ай,
Кёгере кюн жылытхан сыртла.
Бу таулада жоймай бетлерин,
Алай жашагъанланы эсгер.
Жашау гунч болгъунчуннга дери,
Турур эрлик, тереги ёсе.
Къыйынлыкъгъа хорлатмау керек,
Ачыуну кёпюрюнден ёте,
Желге, бузгъа тёзгенча терек,
Жашарма мен, ишими эте!..
1974
*
*
*
Манга уа тиширыула тюрт сёзлерин
Айтмагъанмы сунаса? Кёп айтдыла.
Не болса да, сюйдюм ариу кёзлерин,
Кёп тангларым къууанч бла атдыла.
Урушдула, терсликлерин да кёрдюм,
Жалгъан сёз да айтдыла, кёп къыйналдым.
Алай тиширыу кёп къууанч да берди,
Ариулугъуна жесирлейин къалдым.
Турдум ыразы болуп, сейир этип,
Бир тюрт сёз да эштмегенча ёмюрде,
Ариулугъундан сабаным бек битип,
Тиширыу не кёп, не кёп къууанч берди!
Тюрт, къаты сёзю да неди, мен аны
Бетин, кёзлерин, къолларын кёргенде!
Жоллары къыйынд деп сёкме тауланы,
Сейирлик ауузларына киргенде.
О, не затды жолну къыйынлыгъы, акъ
Тёппеле къарларын жылтыратсала!
Бийикде-бийикде, жеталмазча окъ,
Къушла башыбызда учуп барсала!
Бир-бирде элия ургьанлыгьына,
Сюерден къалабызмы жерибизни?
Бирде бизге сууукъ болгьанлыгъына,
Сюймей къойдукъму ата юйюбюзню?
«Шинжисиз гюл болмаз», - деп керти айтхан
Акъылман, бюгюн да санга ыспасым.
Тебенек да атады кесин отха, Кюйгени да анга болгьанча насып.
285
Шинжили гюлле - тиширыула! Сизни
Сюймей, бизге жашау жогъун кёрдюпоз,
Сиз, бирге къошуп жазны, къышны, кюзню,
Жылыу, жарыкъ, къууанч, насып бердигиз.
Жашнагьыз, жашауну ариу поллери!
Кюнюбюз да кече боллукъду сизсиз.
О, сиз жарытхан кёп иги кюнлерим!
Сизсиз къалсам, къалыр эдим мен юйсюз.
1974
*
*
*
Тепсеу ёлюм бла къазауат
Этеди. Ол - от, жалын, жарыкъ,
Кюрешеди къалыргьа азат,
Къарангыны къуууп бир жары.
Тепсеу бушуу бла къазауат
Этеди, итинеди тангнга.
Тепсеген тиширыу - аламат,
Къууанч жулдузча жана анга.
Элия урады, къарангы
Келеди. Тепсеу а кюрешде.
Жангыдан кюн тиеди анга,
Биз къанатлыла жырын эште.
Тепсеу палах бла къазауат
Этеди, болса да жаралы,
Ол сюеди къалыргьа азат.
Жулдузла, танг да - аны жанлы.
Тепсеу, ёлюм бла къазауат
Эт. Жашау, бол аны жанлы!
Тепсеген тиширыу - аламат,
Ол - жулдуз, таукеллик, от, жалын!
1974
287
КЫРДЫК БЛА КЪАР
Сизни сюйдюм, кырдык бла къар, Жашиллик - жазланы къууанчы,
Акълыкъ да - иги, жангы хапар,
Сизни кёрсем, къайгъыла къача.
Анам да жалан аякъ барды
Чегемни жашил кырдыгында,
Акъ къар жаугъанына къарады,
Мен бешикде жукълап тургъанда.
Кырдык, бешигим кибик, таза,
Къар жауа, кёргенча тюшюмде,
Кюнюм узакъ жерледе оза,
Аланы эсге кёп тюшюрдюм.
Акълыкъ, жашиллик, сюйдюм сизни,
Жаз къууандым, кырдыкны кёре,
Къар акъ этгенде юйюбюзню,
Узакъдан сау келдим кёп кере.
Жангы кырдыкны кюн жылытып,
Сабан сюрдюле ахлуларым,
Турдум жашил кырдыкда жатып,
Агъара тёппелени къары.
Кырдыгы, къары дунияны,
Сёзюм - жангы, сизге къарасам.
Энтта да жашайма, ийнанып
Жер къалмаз деп кырдыксыз, къарсыз.
Энтта да къаргъа анам бла
Къарагъанча, - кёрюне алай,
Жангы кырдыкда аны бла
Энтта мен Чегемде баргъанлай, Кёрюнеди къарны жаугъаны,
Кырдык чыкъгъаны жол жанында.
Къыш анам этген от жаннганы,
Бахчасы чакъгъаны жауунда!..
1974
288
*
*
*
Бир чегемли налат бермеди ишге,
Мал кюте, таш жона, сабаннга чыгъа.
Меи да ишледим, къууанчха, ачыугьа
Тюбсй, сукъланмагъанлай бир кишиге.
Нек сукъланама? Изарлыкь акъыллы,
Фахмулу да, бай да эталмаз мени.
Ишинге къолунгдан келгенча къуллан, Ма олду эслилик юсюнде жерни.
Нек сукъланама? Хар ким да юлюшюн
Ашайды, элтеди берилген жюгюн,
Чинар терек аугъанлыкъгъа, къар тюшюп,
Билеме чинар болалмазын жёге.
Къартлыкъдан, ёлюмден къутулур амал
Бир зат бермез. Сора кимге да неге
Сукъланнгын? Кырдыкча, тазалайын къал,
Алдатмайын женгил ётген кюнлеге.
Къаламым, жолда арыгьан ёгюзге
Ушагъан сагъатынгда да къымылда.
Не тюрлю кюн келгенинде да бизге,
Ырахат этейик келгенни къолдан.
Ма энтта олду айтырыгъым санга,
Кёре къартлыкъ киргенин арбазынга...
Жюрек тазалыкъдан уллу жокъ саугьа.
Таукел бол, алай жашаргъа базына.
Ишлейик, сукъланмагъанлай кишиге,
Бир киши да этмез биз этерикни,
Кесибизча къарайбыз тангнга, тюшге,
Кесибизча кёребиз жерни, кёкню.
1974
19 Къули Къайсын
289
*
sic
*
Къыш келди. Мен, олтуруп от жагьада,
Къызгьыл отха да, акъ къаргьа да къарап,
Сагьыш этеме къарлы къыш чагъында,
Ун жугьу тирменчилей кече ара.
Жокълайма мен сюйюучю адамланы,
Мени къууандырыучуланы барын,
Ай жарытханча бетлерин аланы,
Ала айтхан хапарча - кече къары.
Жел киши ангыламаз сырыйнасын
Согьады, къарлы бийикледен эне,
Тынгылайма, къарлы кече арасы
Кечеги жолгъа чакъыргьанча мени.
Акъ къаргьа да, къызыл отха да къарап,
Эсгереме бюгюн мен сюйгенлени:
«Къайда да сау жюрюсюнле, - дей, - бары!»
Да, къышым кёзюме къарайды мени.
Къыш келип, дуния акъ болгьан чагъы.
Чегемде жокълайма мен сюйгенлени:
Атам олтуруучу эски от жагьа.
Заман, атланыча, сюре кюнлени!..
1974
290
*
*
*
Анам мени бёлеген
Бешигими, душманла
Киргенлеринде элге,
Отха атдыла ала!
Адамсыз къалгъан элим,
Бешикни ачы кюлю!..
1974
*
*
*
Ёмюрле къарай суу баргъанына,
Бу бийик тауну агъаргъанына,
Кёк кенгинде жулдуз жаннганына,
Будайлагьа жауун жаугъанына.
Мени жолум а къысха!
1974
* * *
Биз бир бёлек жашадыкъ,
Башхала да жашарла,
Биз кёплени ашырдыкъ,
Бизни да ашырырла.
Кертиди ол, бек керти,
Хар нени да чеги бар.
Кюн тиер да, эритир,
Агъарып тургьанлай къар!..
1974
19*
291
*
*
*
Бар эсе да не омакъ машинанг,
Жулдузлагьа уа къара кёбюрек,
Чыкъгьанларында сыртла башындан,
Ала жарытып, чагьады терек.
Сен самолётда учханлыгьынга,
Акъ булутла башында жарый танг,
Сакъ къара кырдыкны чыкъгъанына,
Къарагъаныча сабанчы атанг.
Не жангы, иги эсе да юйюнг,
Шибля чыракълары да жана,
Сары чёплеу башха къара, сюйюп,
Къараучусу кибик элде ананг.
Жаз жашиллигин, къышны акълыгъын
Жыл сайын уллу саугъагъа сана,
Сабий кюнюнгден эсинг сакълагьан,
Ананг айтыучу жомагъы суна.
1974
292
*
*
*
Констанца шахарда жауады жауун,
Жибийдиле орамла, юйле, арбазла,
Жибийди Овидийни сыны майданда.
Констанца шахарда жауады жауун.
Жауун жауады тенгизге, жагъалагьа,
О, жеринден къысталыу, не ачыса сен!
Мухажирлик хар заманда бирча ачы.
Констанца шахарда жауады жауун.
Жибийдиле межгитни башы, бурууу,
Минарети, килисаны да арбазы.
Овидий, ангылайма жарсыуунгу.
Констанца шахарда жауады жауун.
Жибийдиле юйле башлары, терекле,
Овидий, жюз жылла къысталып тургьан!
Мен билеме ачылыгьын къысталыуну.
Констанца шахарда жауады жауун.
О, жиляма, Овидий, тарыкъма сен!
Тенгизге, башынгда жулдузлагьа къара.
Кёп эдиле жерлеринден къысталгьанла!..
Констанца шахарда жауады жауун.
Бар мухажирликле ушаш бир бирине,
Бирча ачы хар къысталгъанны гыржыны,
Энтта унуталмадынг сен Риминги!..
Констанца шахарда жауады жауун.
Римден къысталып, бу тийреде ёлген
Овидийни сынын жибитеди жауун.
Жюз жылла тургьан ачыуун ангыладым.
Констанца шахарда жауады жауун.
1975
293
*
*
*
Алда кюнюнг аз къалгьанда,
Жолунг да къысха болгьанда,
Кёлсюзлюк этмейин бар1-ъан,
Этер ишин этип тургьан,
Тюнгюлмейин дуниядан,
Жашаудан неда адамдан, Бек уллу адамлыкъды ол,
Бек уллу батырлыкъды ол.
1975
294
*
*
*
Иги айтхандан тынчды аман айтхан,
Тиширыугьа кёп аман сёз айтылды,
Лны азатлыгьы кёп тюшдю отха,
Жюреги да балчыкъгъа кёп атылды.
Аны жюрегин балчыкъдан поэтле
Чыгьарып, жулдузлагьа жетдирдиле,
«Къоркъма, ариу, юре турсунла итле!»
Деп, тиширыугьа кёп махтау бердиле.
Ала аны айгъа, жулдузгъа, кюннге
Тенг этип, айтдыла алтын сёзлерин,
Ушатдыла жазгъа, къууанчха, гюлге,
Ушатдыла жулдузлагьа кёзлерин.
Ала тюз этдиле, тиширыу, сени
Бар сыйлы затлагьа тенг этгенлерин,
Сабанчыны, сюрюучюню, Гётени
Жарыкъ этгенсе жашагъан кюнлерин.
Тиширыу, ким душман болса да санга,
Поэтле шуёх болгъанлай къалдыла,
Санга алтын сыбызгьыларын согъа,
Сени ёкюлюнг, жырчынг да болдула.
Ала санга къаллай жырла этдиле!
Жулдузладан эсе жарыкъ - ол жырла.
Ол жырла бар кёпюрледен ётдюле,
Сыртладан аугьан кибик азат журла.
1975
295
*
*
*
Къызгъанма сен бар игиликни,
Огьурлу жай, жылы къыш да бер,
Кёпге жюрек ырахатлыкъ бер,
Жашау, мен сюйген тиширыугьа!
Бет жыйырылгъанладан кёпге
Сакъла, къызгъанма ариулугъун,
Субайлыгъын да сакъла кёпге,
Жашау, мен сюйген тиширыуну.
Къолларыны ариулукъларын,
Ариу ышаргъанын да кёпге
Сакъла, къутхар хар къыйынлыкъдан,
Жашау, мен сюйген тиширыуну.
Узакъ кюнню кёп игилик бер,
Ырахат кече, жарыкъ танг бер,
Къууанч къанатлысын да жырлат,
Жашау, мен сюйген тиширыугьа.
Ахлуларын палахдан сакъла,
Субай санларын да - къыяудан.
Сабийлерин ёлюмден сакъла,
Жашау, мен сюйген тиширыуну.
Сакъла бетини ариулугъун,
Аны сюймеклигин да сакъла,
Саулукъ бер, узакъ ёмюрлю эт,
Жашау, мен сюйген тиширыуну!
1975
296
*
*
*
Адамланы арасында
Жашап, тынчды бёрю болгъан,
Сен этерни барысындан
Къыйыны - адамлай къалгъан.
Бёрю болмайын къалалсанг,
Ол болур сени насыбынг,
Жашауда алай баралсанг,
Болдунг адамла асылы.
1975
*
*
*
Не къадар къыйын болса, ол къадар
Сен да, бек бола, бой бермейин бар.
Экибизден акъыллыла алай
Этдиле. Сабийлеринге да айт.
Къалмаса амалынг андан башха,
Уша хар неге чыдагъан ташха.
Не къадар къыйын болса, ол къадар
Бой бермегенлей, тюнгюлмейин бар!..
1975
297
*
*
*
Мен жашадым адамла бла,
Ишлерге юйретдиле ала,
От этерге, жомакъ айтыргъа,
Жыр жырларгъа, шкок атаргьа.
Не халлы эселе да ала,
Ёсдюм, жашадым ала бла.
Жашауубуз бирге хар кюнден,
Алагъа амандыла менден
Десем, кесим болурма аман Башхалыгъым жокъду аладан.
Ала - адамла, мен да - адам,
Озгьан жерим жокъду аладан.
Мен адамла бла жашадым.
Бир таймай алагъа ушадым.
Жашауну да ала бердиле,
Ёлсем да, адамла кёмерле.
Мен жашадым адамла бла,
Къууанч, ачыу бизге бир бола.
1975
298
*
*
*
Тиширыуну ариулугъуна
Кёп заманлада таш атылды,
Алай ол, азапла отундан
Къутула, ариулайын къалды.
Тиширыу жарыкъ бере келди
Мени кёп кечеме, кюнюме,
Аны бетинден нюр тёгюлдю
Хар дайым тюшюме, тюнюме.
Тиширыуну ариулугъуна
Сейир этмегенле - сокъурла.
Ол жерни жарытып тургьанын
Ангыламай къалдыла ала.
Да, тиширыуну ариулугъун
Кюйдюралмай къойдула отда.
Ол ариулукъ, насыплы эте,
Мени да тангым болуп атды.
1975
299
*
*
*
Таугьа, тереклеге, санга
Бюгече бешик жыр этип,
Келлиги да къыш сууугьу
Жай кече эсингден кетип,
Сен татлы жукъларча, алгъын
Жукълагъанынгча таулада,
Жарыкъ ай тийип алагъа,
Чатла шошлукъдан толгьанда.
Бешик жыр этерге сюйдюм,
Терекле бла бирге сен
Жукъларча, къышны юсюнден
Сагъышха кетмейин эсинг.
Ай жарыгьы - тау къарында,
Жашил чинарны юсюнде,
Бетингде, къая ыранда.
Ол кетмез мени эсимден!..
1975
300
*
*
*
«Бахсанда жауун жауады,
Бийчесындан къаралып...» Деп къарачай къыз жырлайды,
Тауларына къор бола.
Къарачайлы къыз жырлайды,
Жара сала жаныма,
Къайытмаздагьы жылла да
Къайытханча жангыдан.
Эсиме тюшеди энтта
Тюзледе къар жаугъаны,
Къара болуп кюн да, кёк да,
Отум кючден жаннганы...
Жырла, жангыдан жырла да,
Унутдур ол кюнлени,
Къайытып узакъ жылла да,
Къыйнамаз кибик мени!
Къарачайлы къыз жырлайды Тауларыны жулдузу.
Къыш кетип, келгенди жай да,
Жылы болуп тау аузу.
Ариулугьунга уа мен да
Къууандым, таула жазы!
Жангыдан жырлайды энтта
Къарачайны жаш къызы.
1975
301
*
*
*
Тау ксп жашарын тюшюреди эсине.
Мен ёлюмсюзлюк тилемедим кесиме.
Тилесем да, аны бералмаз бир киши,
Манга тамам - къууандырса этген ишим.
Къысха жашауумда ишими этерге
Сюйдюм мен, аны акъылманлыкъгъа тергеп.
1975
* * *
Эслилик - тюнгюлмейин, ишинги этген,
Кишилик - жан ётмеген къаядан ётген.
Эрлик - биле тургъанлай къартлыкъ келлигин,
Инсан, ким болса да, жашарын, ёлюрюн, Кёлсюзлюкге бой бермейин, ишин этген,
Къара кюнде да итиннген акъ ниетге.
1975
302
*
*
*
Булбул жырлады кёк терекле ичинде.
Акъылман да, харип да жыры ючюннге
Булбулгьа алгъыш этдиле. Ол кесине
Зауукъгьамы жырлайды бутакъ юсюнде?
Не жырлаймыды, биз къууанырны билип?
Не да болсун, жырлайды. Ол а - игилик!
1975
*
*
*
Дунияны ариулугъун биргесине
Ким алып кетди, саугъа этип кесине?
Ол ариулукъ къалды менден игиледен,
Аладан къалгьаны кибик, къалыр менден.
Алыкъа уа кёреме бу жашил жерни.
Жазгьы къууанч да къанатлысын жиберди.
1975
303
*
*
*
Жолунгу ахыры жокъча, бардынг, жолунг
Узун болгъанда, жашлыкъда, кёп дей жылынг.
Эр бол да, энтта, жолунг къысха болгъанда,
Артда кюнден алда кюнюнг аз къалгъанда,
Алгьын жолунг узун болгъанындача, бар,
Башынгы акъ этип тургъанлыгъына къар.
1975
*
*
*
Жол аз къалды деп жиляп, не табарса сен?
Ишинги ырахат этгин андан эсе.
Билалмайма барды деп башха эслилик:
Къурурукъ зат къурур да, ёсер ёсерик.
Жол къысха болса да, игиди баргьанынг,
Багьа жетмез зат - кёкге бир къарагъанынг!..
1975
304
* *
*
Учуп, кёкге чыкъгъан къанатлы ашынга
Аш кьошмаз. Тынгыла къанат тауушуна,
Къара ариу учуп баргьанына аны,
Кюнюнге кюн къошар тургъанынг къууанып.
О, терек чакъгьаны, кырдык да чыкъгъаны,
Черск баргъаны, къанатлыны учханы!
1975
* * *
Тау да кеси жеринде, терек да кеси
Жеринде игидиле ала экиси.
Бу жерге ариулукъ берирге деп, алай
Жаратылдыла да, ариудула ала.
Тауну акълыгьы, терекни жашиллиги Экиси да жаны саугьа - къууанч, иги!
1975
20 Къули Къайсын
305
*
*
*
Жашил жаз, жай къанатлы жырламай къалса,
Бир къанатлы учмагьан кёкге къарасакъ,
Кёкге къарап, биз анда жулдуз кёрмесек,
Гюлле къызаргъан биченликге кирмесек,
Биз эштмесек черек, тенгиз да гауушун,
Жиляр эдик, къучакълап бу жерни ташын!..
1975
* * *
Жокъ этилирге деп жаратылмады тау,
Аны акълыгъына къууана, атсын танг!
Тау жаратылды, агъарып турургъа деп,
Бар жашагъанланы къууандырыргъа деп.
Жокъ этилирге деп жаратылмады тау!
Дайым, акъ бийикликге къууана, ат, танг!..
1975
306
*
*
*
Мен бар эдим. Мен жокъ болдум. Жер а къалды,
Сабан бите, суула бара тюзде, къолда.
Мен бар эдим. Мен жокъ болдум. Кёг’ а къалды,
Жулдузла жана, сауланы къоймай алдап.
Мен бар эдим. Мен жокъ болдум. Дунияны
Ариулугъу къалды, саула кере аны!..
1975
* * *
Жангылычларымы ачылыгьы къалды, Биреу кетген кибик мени тапсыз алдап.
Мен кесими кесим алдадым кёп кере,
Ксчиу бла ётмедим, тургъанлай кёре.
О, жангылычларымы ачыуу! Сенден
Къутулалмай къалдым бу жерни юсюнде.
1975
20*
307
*
*
*
Мен жашадым, кёп жангылычла да этдим.
Инсан алай эте келгенди ёлетден.
Мени ызымдан келлик, менден акъыллы
Болурмуса, алдаялмаз кибик къанлынг?
Не уа, сени да жаралы эте жаула,
Жашармыса, мен жангылгъанча, жангыла?..
1975
* * *
Келгеним кибик кёп ишимде жангыла,
Келгенме, жаралы бола да, жыгьыла.
Мени ызымдан келген, барырмыса сен,
Жара тюшмей, терегинг ырахат ёсе?
Не уа, къан жугъу бола жашил жагъала,
Сен да болурмуса, менича, жаралы?..
1975
308
*
*
*
Жашау, сен черекча бараса, жагъангда
Мени къар акъ этди, жибидим жауунда,
Буз да урду. Алай сенден сора затым
Жокъ. Тауда, къолларымы кёкге узатып,
Санга алгъыш этеме, кёрсем да къышым
Жууукълугьун!.. Бараса, черекге ушап.
1975
* * *
Къанатлыла, сау кюнню учуп айланып,
Кёре акъ тауланы, сары будайланы,
Ырахат тереклеге айтып жырларын,
Энди кече жукълап турадыла, арып.
Танг атар да, ала бары уянырла,
Дагьыда жырларла да, учуп барырла.
1975
309
*
*
*
Атамы атыны жалкъасын тарагьан,
Анамы бахчасыны башында баргьан,
Тауда бетиги ми юсю бла ётген,
Чегемде сабий башымдан сылап кетген
Жел, энтта ызымдан жстип, хапар салды,
Тауда, жолда ол чал башымдан сылады!..
1975
*
*
*
Акъ тауланы башларындан чыкъгьан жулдуз,
Бир заманда да болмадынг сен огьурсуз.
Узакъладан кёрюп турдум таула къары
Башларында жаннганынгы, къалмай арып.
Насыплыма - терсликни бузу эриди,
Тау башында жулдузуму энтта кёрдюм!..
1975
310
*
*
*
Чинар, Чегемде жолну жанында чакъгьан!
Сабыр къарайса таула башы чууакъгьа.
Анам бла кёп солудукъ ауанангда.
Энтта тураса! Саулугьунга къууандым.
Энтта да ийнекле жубана тюбюнгде,
Жубаныучуларынлай мен кютген кюнде!..
1975
* * *
Тереземе ырахат къарап чиммакъ тау
Бла жашил терек, алай келеди танг,
Алай киредиле юйгс ингир, кече.
Жерим, сау бол аллай саугъаларынг ючюн!
Жесирме жазынга, къышынга, тауунга,
Мудах ингиринге, жап-жарыкъ тангынга.
1975
311
*
*
*
Булбулну ёнюнден иги къайда ауаз?
Бойну кесилген булбул а жырлаялмаз.
Жазны тёрюнде булбулланы ёнлери Бу жерни айбатлыгьы ёлетден бери.
Булбул жырсыз - жер болуп къаллыкъды жарлы,
Бизге бюгюн ауур кёрюне жарала!..
1975
*
*
*
Тау ауанасы, терекни ауанасы!
Мен ийнандым бу жер къалмаз деп аласыз.
Жай чилледе кырдыкга жатхан ауана,
Анам манга жомагьын айтхан ауана,
Бир заманда бешигим тургьан ауана,
Энди мен сагъышлы олтургьан ауана!..
1975
312
*
*
*
Бар зауугъунг, къыйынлыгьынг да - адамла
Бла бирге. Ала болсала, табыла
Не къыйын сагьатда да бир амал, мадар, Нёгерлесиз къалдырмасын сени къадар!
Ауур жюкню да элт, тенгинге тенг бола!
Жашауунг, ёлюмюнг да - адамла бла.
1975
*
*
*
Бештауну башында булутла,
Лермонтовну къайгъыларынлай.
Мен бюгюн къарайма алагъа.
Ол кетгенча осуят этип.
Сакъ жауун жаугъан узакъ ингир!..
Таула чиммакъ. Булутла къара.
Кырдыкла жашил. Къан а - къызыл.
Ачыу къара. Къан къызыл.
Къызыл.
1975
313
*
*
*
Адамда аманлыкъ жокъ деп айтмадым мен,
Алай тийишсиз ташны да атмадым мен.
Не да де, адамласыз манга зат да жокъ,
Ашаргъа гыржын, жылыныргъа от да жокъ.
Жашаялмам, айырылсам адамладан,
Мен - адам баласы, бириме аладан.
Адамласыз, къыйын кюнде ким жапсарыр?
Ёлген кюнюмде къабыргъа да ким салыр?
Жолда жыгъылсам, болушлукъгъа ким жетер?
Ёлген кюнюмде жиляууму ким этер?
Аманлыкъ не кёп эсе да адамлада,
Жашау эталмам, айырылып аладан.
Игилик, аманлыкъ да этдиле ала,
Жашауум, слюмюм да - адамла бла.
1975
314
*
*
*
Къанатлы, таза кёкге чыгьа,
Нечик жарыкъ, татлы жырлайды!
Терек, анга къууанып, чагьа,
Бутакъларын кенгнге жаяды.
Къанатлы жырында терекге
Алгъыш этеди, ол - юйюдю.
«Сау бол, сау бол!» - дей, кете кёкге,
Ол къайытмай къаллыкъ тюйюлдю.
Ингирде къайытыр да, къонар
Терекге. Аны къууанчыды.
Артда къалдыла къыш бла къар,
Къанатлы жырлайды, учады.
Ол уя этген терегини
Башы бла жарыкъ ётеди,
Учуп аны тёгерегине,
Ол терекге алгъыш этеди.
1975
315
*
*
*
- Терек, сен манга кёгетинги,
Ауанангы да бердинг кёп кюн,
Къыйын кюнлеримде болушхан
Ырахатлыгъынгы да кёрдюм,
Чомартлыгъынгы кёрдюм сени.
Менден а не керекди санга?
- Жерге тамырланы, менлей, ий,
Кёкге, менлей, ырахат къара,
Бийикликни сюйюп, жашаргъа,
Эр кибик ёлюрге да юйрен!..
1975
316
СО КЪУ Р Ж Ы РЧЫ НЫ
Ж Ы РЛА РЫ
1
Сафи, кёрмейме дуния жарыгьын,
Кёрмейме ссни бетинги!
Азат къанатлы къанат къакъгъанлай
Тауушу уа этегинги!
Сафи, ариуланы да ариуу
Дейдиле бар эл да санга.
Сёзюнгю эштсем, манга да насып
Келеди, сыбызгъы согъа.
Сафи, нарт сёз болду ариулугьунг,
Бир кёралсам эди аны!
Алай ауазынгы эште эсем,
Мен жарлы сунмасын анам.
Сафи, сокъур кёзге жарыкъ болдунг,
Зат кёрмей эдим да, кёрдюм:
Ауазынг - сау дунияды манга,
Сен манга кёз жарыкъ бердинг.
Сафи, жашил жазым, чууакъ кюнюм,
Таза сууум, жарыкъ тангым.
Сени ёнюнгю эштген къадарда,
Дуниям болмаз къарангы.
2
Анамы бетин да кёрмейме мен,
Туугъан элими юйлерин,
Жерими къаясын, жолун, сууун,
Эрттенлерин, ингирлерин,
Къышны акълыгъын, жаз жашиллигин,
Элими орамын, ташын,
Айны жарыгьын, жауун жаугъанын,
Анам кёрген таула башын!
317
Эл бары кёрген ариулугъунгу
Ксралмайма да, мен жарлы!
Къышхыда къарла, жайда жауунла,
Мен кёралмайын, жауарла.
Кёралмайма бетинги, кёзюнгю,
Не къолунгу, не санынгы.
Аланы кёралсам, къулунг болуп,
Сюрюр здим сабанынгы.
Мен кёралмай, атадыла тангла,
Жулдузла мен кёрмей чыгъа,
Мен кёрмей барадыла булут, суу,
Терекле мен кёрмей чагьа.
3
Сафи, сен мени алтын кьошунум,
Бек сыйлы чагьырдан толу,
Мёлекле къоллары кибик, сыйлы Гыржын этген эки къолунг.
Сафи, бийикде баргъан кийигим,
Жеталмай мараучу огъу!
Сени ючюн хазырма турургьа
Бугьоуда, шынжырда окъун.
Сафи, суудагьы алтын чабагьым,
Къаялада ёсген гюлюм.
Ауазынгы не атлагъанынгы
Эштмессм, - къарангы кюнюм.
Сафи, сени къатынгда тургьанда,
Атлагъанынгы эштгенде,
Манга берилген кибик кёз жарыкъ,
Болады алай хар кюнде.
Сафи, кёз жарыгъым, кюн жылыуум.
Жулдузум болуп чыгъа тур!
Сен барда, кёреме акъ тауланы,
Сен жокъда, болурма сокъур!
Эштеме сени сёлешгенинги,
Шыбырдагьанын этегинг,
Кёбюнде да турама ийнанып,
Мен кёреме деп бетинги.
318
Аякъ тауушунгу эштеме мен,
Эштеме мен кюлгенинги,
Болады мен кёрюп тургьан кибик
Сен суу алып келгенинги.
Сора алай жарыйды жюрегим,
Алай ыразыма санга!
Сёзюнгю, кюлгенинги эштгеним Бир багьа да жетмез саугъа.
Сууну, жауунну да тауушларын,
Къанатлыны да учханын,
Эштеме тойну жарыкъ дауурун,
Саусузну да ынчхагьанын.
Анамы, сени ауазларыгъыз
Эштилгенде уа, жюрегим
Толады жарыкъ бла жылыудан,
Кёрюннгенча манга жерим!..
4
Не жарыкъ ойнайдыла сабийле,
Эштеме мен дауурларын,
Мен къалай термилеме кёрюрге
Ол сабийчиклсни барын!
Кёрсем эди аланы бетлерин,
Кюнню чыкъгъанын, батханын,
Отлай тургьанларын ёгюз, ийнек,
Ай тийгенин, танг атханын!
Суу, тауушунгу эштеме, алай
Кёрсем эди баргьанынгы!
Къар, билеме мен сууукълугъунгу,
Кёрмейме агъаргьанынгы!
Анам, термилеме мен бетинги
Жангыз бир окъун кёрюрге,
Сени кёзлеринги, къолларынгы
Жангыз бир кёрюп, ёлюрге!
Сафи, мен сыфатынгы бир кёрсем,
Насыплыланы нёгери
Болур эдим. Алай жокъ мадарым Аллай насып - менден кери!
319
5
Мен жырларымы айтдым, кёрюрге
Термилип, туугъан жериме.
Такъырды, насыбы жокъду дерге
Болалмам мен жюрегиме.
Мен жырларымы айтдым кёрюрге
Термилип тургьан анама.
Аны себепли жокъду насыбынг
Деселе, бирда унамам.
Мен жырларымы айтдым Сафиге Жерибизни чырагьына,
Мен жырларымы айтдым таулагъа,
Жазны, кюзню чууагьына.
Манга жырларым кёз жарыкъ болуп,
Жашадым адамла бла,
Жырларымы жырладыла, мени
Бырнак этмедиле ала.
Сыйлы жерим, анам, ариу Сафи,
Ахлуларым, эллилерим,
Жырларымы сизге алай айтдым,
Жашагьанча, сизни кёрюп!..
1975
КЪАРТ Ж Ы РЧЫ НЫ
Ж Ы РЛА РЫ
1
Къаллай атлагьа мине эдим!
Чабыуну, жырны да бир этип,