Чыгъармаларыны Алтытомлугъу Ючюнчю Тому - 05

Тенглерим топуракъ болгъан жерингде
Будайларынг бите, жылтырайды чыкъ.
Акъ, къара къанатлыла жюрегимде
Уя этдиле - татлы бла ачы.
Иги билеме ётмекни къыйматын.
Сау бол манга берген ётмегинг ючюн,
Тенгизинг шууулдап, тангынг да атып,
Бюгюн мени ийнакъ этгенинг ючюн,
154
Юйюнгю жылыуу, булутларынгы,
Тереклеринги да ауаналары,
Кёк кёзлери ючюннге къызларынгы,
Халаллыкълары ючюн аналаны!
Латвия! Санга, анамы бетине
Кибик, къарадым да, сёлешдим анам
Блача: къаным сингнгенди жеринге.
Къанындан сыйлы не зат табар адам!..
8
Къыйынлыкъда биргеме турду умут,
Энтта да кёрдюм Латвияны жерин,
Бир терслик да ёчюлталмай къалгъан от Умутум ташламады, келдим бери.
Дунияда бек акъ къанатлы - умут, Не къыйынлыкъ келгенде да, сау къалыр,
Жер юсюнде жокъ андан жюрюшлю ат,
Аны тыялмаз бир хайранны къолу.
Умут - дунияда бек акъ къанатлы,
Къыйынлылагъа таймайын къанат къакъ!
Бир зат жокъ сенден жарыкъ, жылы, татлы,
Къара ётмегибизни этесе акъ.
Жерими да, Латвияны да иги
Умутлары - манга бирча багьалы,
Сюеме хар жолоучу жетсе юйге,
Бар чырмау, къыйынлыкъ да артда къалып.
Умут, сен ийнандыр бу жерге къаным,
Не жашымы къаны тёгюлмезине,
Сен бюгюн ийнандыр латыш ананы
Жашы да, сер окъ тийип, ёлмезине!..
1959-1972
*
*
*
Сабийлени къууандыргьандан
Иги ишинг жокъ ёмюрюнгде Исси кюн суудан къандыргъандан,
Неда ариу китап бергенден,
Арбазгъа экинди киргенде,
Сабийлеге жомакъ айтхандан,
Саугьа, хапар да келтиргенден,
Бир жары барып къайытханда,
Алагьа ариу сёз айтхандан,
Не харбызны кесип бергенден,
Арбазгъа жангы къар жатханда,
Ала бла бирге кёргенден,
Тейри къылычы кёрюннгенде,
Сабийле бла къарагъандан,
Тала, дуппур да кёгергенде,
Сабийчикле бла баргъандан Иги зат жокъ. Алача киши
Къууанмаз малгъа, жаныуаргъа,
Алагьа кёгет артыкъ бишер,
От да сюер иги жанаргъа,
Суу да алагьа артыкъ таза,
Кырдык артыкъ жашил алагьа,
Тенгиз, булут да артыкъ азат,
Ат да артыкъ терк барыр алгъа.
Къууандырдынг эсе бир жангыз
Сабийни, бош ётмеди кюнюнг,
Санга къышхыда чыкъды жанкъоз,
Къыртчинде юшюмеди гюлюнг.
Сабийлеге иги болгъандан
Ахшы иш тапмазса кесинге.
Билдим: сабийле къууаннгандан
Жарыкъ зат жокъду жер юсюнде.
1972
156
*
*
*
«Аз жашап, кёп кёрдюк», - деучю эдиле
Чегемде эллилерим, ол эсимде.
Ала бары кёрлюклерин кёрдюле
Мирзеуюнден ташы кёп жер юсюнде.
Ол сёзню эштгенимде, сабий эдим,
Кюн тёгюлюп Чегемимде къырлагъа.
Ол сёзню ангыламай, эсеп этип,
Ышара эдим бийикде къарлагъа.
Энди мени да барды эркинлигим:
«Аз жашап, кёп кёрдюм», - дерге ёмюрде.
Да, заман бырнак этип, эркелетип
Тургьаны да болду, ол манга берди
Бал да, туз да, бирсилеге бергени
Кибик. Насыбым - жашадым бу жерде.
Башхаладан артыкъ тюйюл кёргеним,
Алай болса да, аз жашап, кёп кёрдюм!..
1972
157
*
*
*
Жер нечик жылыды, гюлле къызара,
Жашчыкъ да жашил бутакъгьа узала.
Жюпон элтип баргьан гумулжук, санга,
Жашчыкъгьа, манга да жаз - жангы саугъа.
1972
* * *
Дунияны оту бизни жылыталмаз,
Саулай жерни сууу къандырыргъа болмаз, Кёрюнмесе тиширыуну ышаргъаны,
О, тиширыуну насыпха ушагъаны!
1972
* * *
Тиширыу ариулугьу - бек жарыкъ чыракъ,
Суу жокъ андан таза, тау да жокъ андан акъ.
Ол - таш жаратылгьанлы да жаннган чыракъ,
Аны кёрсенг, хар къыйынлыкъ да - тынчыракъ.
1972
158
*
*
*
Тиширыу ариулугьусуз - жаз келмей
Къалгъанча болур эди, кёз зат кёрмей,
Къалгьанча жангыз бир сабан да битмей,
Киши чыракъ жандырмай, от да этмей.
1972
*
5fc
*
Бек ариу тиширыу - сени сюйгенингди,
Меджнун кеси да ма алай дегенди.
Ол а сюймекликни къыйматын билгенди.
Дунияда бек ариу - кесинг сюйгенди.
1972
* * *
Ачыу, къайгъы кетерле, къууанч келир,
Юйю кюйген да жангы юйге кирир.
Буз урса да, ол да, эрир да, кетер.
Не болса да, жаны сау жашау этер.
1972
159
*
*
*
Тау кечелени, кюнлени да кёрюр,
Ол булутха да, туманнга да кирир,
Кёп боран да келир, кёп жел да урур,
Тау а ырахат агъаргьанлай турур.
1972
* * *
Акъ къыш кетип, жашил кырдык чыкъгьанда,
Къанатлыла, жазгъа жырлай, учханда,
Аладан кем къууанмайды, жылынып,
Жырлай билмеген кёхтюй таш жанында.
1972
* * *
Ташла дайым тынгьшайдыла, жолча.
Юзмезге да ёлюм жокъ, ташха жокъча, Алай къуллукъ этедиле бизге да, Жокъ алагьа кьоркъуу, умут юзген да.
1972
160
*
*
*
Адам бар къыйынлыкъгьа да чыдаялды,
Сабанын да сюрдю, биченин да чалды.
Аны алай кючлю, алай бек да этип
Турду анасыны сыйлы, таза сютю.
1972
* * *
Тиширыу, сен менден - эр кишиден - эсе
Кючлюсе, чыдамынг иги, хата келсе.
Хар къыйынлыкъда да бексе менден эсе.
Ма андан болгьанса манга ана да сен.
1972
* * *
Тиширыу, жюрегинг мени жюрегимден Таза, жылы. Нюр чырагъыса жеримде.
Сёзюм ётюрюкден, кёзбаудан да азат:
Бир зат да жокъду ана сютюнден таза.
1972
11 Къули Къайсын
161
*
*
*
Игиликни унутхан - анасыны
Сютюн унутханчады баласына.
Ауанасы ючюннге да терекге
Ыразы бол, сен суу ичген черекге.
1972
♦ ♦ ♦
Манга бир зат да болмаз деген телиди, Къыйынлыкъ, тап, патчахлагьа да келеди.
Эсли махтанмайды, къууанч кёргенде да,
Беклигин тас этмез, палах келгенде да.
1972
*
*
*
«Менден эсли жокъду», - демез акъыллы,
Бирсиледен башха болмайын къалыр.
Батыр: «Менден батыр жокъ», - деп къычырмаз,
Эсирик болмаз, къарыусузну урмаз.
1972
162
*
*
*
Игилик - адамла аны кёрсюнле,
Махтасынла да, ыспас да этсинле
Дсп этилмегенин сездим кёп кере,
Сабанчыланы, малчыланы кёре.
1972
* * *
«Игилик этдим деп къычыргъан - аманлыкъ
Этген кибикди», - деп къойгъанды акъыллы.
Игилик этдим деп къычыргъан - мен иги
Адамма деп, халкъгьа алай айтхан кибик.
1972
*
*
*
Апрель жылы кюню, кырдыгы бла
Келди энтта, тюн да, тюш да жангы бола.
Арбаздагъы терек энтта - жашил, бийик,
Къууанады саулугъуна, мени кибик.
1972
11*
163
*
*
*
Сен кёпню кёргенликге, сенден аз кёрген
Болур бирде сенден эсе кёп билирге.
Барды да «Жаш болса да - башды» деген сёз.
Кёпню кёрдюк деп, артыкъ махтанмайыкъ биз.
1972
* * *
Ёлгенни жиляуун этген - ма кесини
Жиляуун да этеди, тюшюп эсине
Анга да аллай къара кюню келлиги,
Ол да, атасы ёлген кибик, ёллюгю.
1972
*
Не
Не
Хар жангы тёлю, жангыдан ангыларгъа
Сюйюп хар нени, билгенича барыргъа
Къаст этеди, - жокъду анга бир хазыр зат,
Анга дери этилмегенча жыр не от.
1972
164
*
*
*
Гумулжукла, кётюрюп ауур жюклерин,
Терекни тюбюнде ёте ары-бери,
Къарап турама - ишлейдиле бюгюнлю,
Алайсыз жашау болмазын иги билип.
1972
*
*
*
Жалгъан акъылман айтыр: «Мен хар затны да
Ангыладым - жашауну да, заманны да!»
Ол хар не да анга белгили сунады,
Алай хар эл къойну кесича сояды.
1972
* * *
«Биреуню бёркюн алсанг, сен бёркюнге сакъ
Бол!» - деди эсли. Ол сёзню жолу - узакъ.
Нек болмайды да, бёркюн алмай кишини,
Сабанынгы сюрсенг, къаласангтишинги?!.
1972
165
*
*
*
Кёп билеме деп, къууанады тели,
Кесин кишиге тенг этмези келип.
Аз билеме деп, жарсыйды акъыллы,
Къалгъанлагъа тенг болгьанлайын къалып.
1972
* * *
Жюз жылла айтыла тургьан акъыллы
Сёзлеге сейир этеме. Айтханла
Аланы хакъ алмагьанлай айтдыла,
Сауланы жюреклерин жарытдыла.
1972
* * *
«Тилсизликден - ачы сёз иги», - деди
Эсли. Ол аны жашауда тюз кёрдю.
Иги сёзню айтхан топуракъ болду.
Алай эси уа саула бла къалды.
1972
166
*
*
*
Бир нарт сёз айтхан - уллу поэт эди,
Аны сёзюн мен кесиме дере этдим.
Не кёп жазсам да, бетими тер басып,
Мен - ол нарт сёзню айтханны сохтасы.
1972
*
*
*
Кёрчю, кёбю жокъ болду мен билгенледен,
Мен биргелерине келе келгенледен!
Узакъ жары чыракъ бара мени кёзюм,
Сакълайма, къачан келеди деп кезиуюм!..
1972
* * *
Жулдузла, тауланы башында жанасыз,
Сиз окъуна, бир-бир бата, аз боласыз.
Биз, жерден къарайбыз да, аны кёребиз,
Биз да, сизни кибик, бир-бир ёчюлебиз.
1972
167
*
*
*
Мен гитче заманымда кёрюп тургьан,
Анам бла тюбюгюзде олтургьан
Терекле, энди не аз болдугъуз сиз,
Къыш жууукъ келсе, кьуру болады тю з...
1972
* * *
Тенгиз эски болмагьанча, адамлыкъ
Эски болмаз, дайым жангылай къалып,
Бизден сора да Къазбекча агьарыр,
Череги да, таркъаймагьанлай, барыр.
1972
* * *
Терек аугьанлыкъгьа, агьач жокъ болмайды,
Алай бир терек да жарсыусуз аумайды.
Аугьан терекге уа болмазла жарсымай
Сау къалгьанлары, титиреп барысы да.
1972
168
*
*
*
Хар ким да сюеди сууну тазасын,
Барды билмеген да аны багьасын:
Башхалагьа керск болмагьан сунуп,
Ксси къанса, бокълайды таза сууну.
1972
* * *
- Телиге адетди махтагъан кесин,
Бек уллугьа санап фахмусун, эсин.
-Аны киши махтамайды, не этсин?
Ма андан махтайды ол, жарлы, кесин.
1972
*
*
*
Ёлгенле ёлгенликлерине уа, саула
Жашаргьа керекдиле, бите сабанла.
Бир алма терек, турукъ болуп, кесилсе,
Кюн жылыта, ай жарыта, битер бирси.
1972
*
*
*
Огьурлулукъ, бетлилик да жокъ болсала,
Думп болгъанча болур дуниядан суула.
Ол кюн, Прометей, огунг да жангыдан
Жукъланыр, жер толур жаланда жанлыдан.
1972
169
*
*
*
Къанатлы да туралмайды уясыз,
Мен да туралмам юйюмсюз, тауласыз.
Тауда эштеме анамы ауазын,
Кёреме бетин, къайытханча жазым.
1972
*
*
*
Юйсюз да кьалдым, къанай жараларым,
Ёлеме деп да жатдым, ауруп, арып.
Не болса да, жашау къыйматсызды деп
Айтмадым, энтта айтмам ёмюрюмде!
1972
* * *
Къыйын кюн манга шуёхум болушур,
Ташха олтурурма, жолда арысам,
Ач болсам, ётмек бурху берир хоншум,
Манга адамла къарарла, аурусам.
Сууукъ да болдум, тийре къардан тола,
От тамыздым да, къалмадым мен юшюп,
Кёп хатадан къутхардыла адамла,
Ёлюмден а къутхаралмаз бир киши!..
1972
170
*
*
*
Бир башкес келди да, жашынгы
Ёлтюрдю, ана, сен жилядынг,
Бушуу къары гюшдю башынга,
Ахтына, ашырдынг жылланы.
Бирси башкес келди да, жойду
Жашынгы, сызгъыра жилянла.
Тюшюнг болуп - тепсеучюнг тойда,
Ана, сен кёп, не кёп жилядынг!..
Дагъыда сен жашланы тапдынг,
Жаз сайын да этдинг бахчангы,
Кюнюнг мурккуда, ишде батды,
Умутунгу тереги чагьа.
Юйюнгю душманла кюйдюрюп,
Кюлюне къарап да, жилядынг,
Ол кюлге жалан аякъ кирип,
Бардынг ызы бла жилянны.
Дагъыда, жашларынгы сютюнг
Эр этди, барына да кючюнг
Жетди, биз барыбыз да ёсдюк,
Сени таза сютюнгю ичип.
1972
171
* *
*
Таугьа бешик жыр этген эдим,
Жукъла деп, арыгьан сабанчы
Кибик, булутну жастыкъ этап,
Къара туманланы да чачып.
Тереклеге бешик жыр этдим,
Акъ кече, жашил кече ала
Къалкъыгьанларын кёре келдим,
Мен, алача, ырахат бола.
Тенгиз, санга уа жокъду тынчлыкъ,
Бешик жыр керек тюйюл санга:
Уллулукъ бла тынгысызлыкъ Ёмюрде да болдула саугьанг.
Ачылыгьын билип сууунгу,
Ёгюз, геммеш ичмезле, келип.
Таркъаяса, дейдиле санга,
Тенгизгедамы барды ёлюм?!.
1972
172
*
*
*
Жашы аиасындан, анасы жашындан
Айырылырла, жолукъмазча бир бирге,
Бир амал болмаз дунияны башында
Алагьа бир бирини бетин кёрюрге.
Алагьа бир кюч, бир акъыл да болушмаз
Бир бирлерини кёзлерине къараргъа.
Не татлыды алагьа бирге келген жаз,
Аланы бирге къарагъанлары кьаргъа!..
Бир бирден айырылып къалыу ёмюрге, Жокъду дунияда сенден ачы хапар!
«Болмазсыз сиз мени таймайын кёрюрге!» Дей, жауады бюгюн да арбазлагьа къар.
Таула, сиз а эсге да алмайсыз аны,
Ырахат къарайсыз къышха, жазгъа, кюзге.
О, ёмюрге бир бирден айырылгьанны
Ачыуун дайым къоясыз, таула, бизге!..
1972
173
*
*
a|i
О, таула! Сизни
Бийиклигигиз,
Агъаргьаныгьыз
Ахшам келгенде,
Кече арада,
Танг атханында!..
О, таула! Сизден
Айырылырыкъ
Сагьатым мени,
Къара сагьатым,
Ачы сагьатым.
Ах, таула, таула!..
1972
* * *
Таула, сизден айырылыргьа,
Сизни кёрмегенлей къалыргъа
Ким сюйгенди да - думп болургъа,
Къараялмазча сизде къаргьа?
Ах, таула!
Келгенинде да сизге кече,
Къалай бийиксиз, акъсыз нечик!
Сизни кёралмаз кечем жетсе,
Манга къалмаз кёк, жулдуз, эсеп.
Ах, таула!
1972
174
*
*
*
Тереклени кесерле,
Кюйдюрюрле къыш отда.
Юзмез а турур былай Кесилмез, кюйдюрюлмез.
Юзмезге жокъду ёлюм.
Ненча адам аягъы
Басып, ётюп кетдиле,
Юзмез а къалып къалды,
Къалгъанларыча ташла.
Юзмезге жокъду ёлюм.
Саны жокъ ёмюрледе
Жауун жауду, тохтады,
Къар да жауду, эриди,
Юзмез а къалды былай.
Юзмезге жокъду ёлюм.
Энтта чексиз жылланы
Кюн жылытыр, ай тиер,
Танг да атар жангыдан,
Юзмез да турур былай.
Юзмезге жокъду ёлюм!..
1972
175
*
*
*
Угьай, таш, мен санга аман
Айтхан болмам бир заманда,
Юсюнге чёкгенди анам,
Арып жолну узагьында.
Ол да тамамды мен санга
Ыразы болур ючюннге.
Ташлагъа ай тийген сагьат
Мен ёсген таула ичинде!
Таш, жерими къаты ташы,
Ёлюмсюзлюгюнгю сюйдюм.
Бир таулу эллини жашы,
Мен туудум, ёсдюм таш юйде.
Жерими ташы, мен ачы
Кюнюмде сени къучакълап
Турдум, хорламаз деп ачыу,
Къыйынлыкъла келген чакъда.
Сени тынгылагьанынгы,
Кючюнгю сюйдюм ёмюрге,
Дайым чыдап тургъанынгы,
Буз, къан жаугъанда да жерге.
Айтмагьанма санга аман,
Жерими ёлмезлик ташы, Юсюнгде олтурду анам,
Бахчачыгьын къазып бошап.
1972
176
*
*
*
Алай къыйын болады бирде, Жюрегим ташдан эсе ауур,
Сынайбыз барыбыз ёмюрде
Ачыу, къайгъы, къыйынлыкъ, ауруу.
Кеси кесиме къуруп къалгъан
Терек кибик кёрюннгенимде,
«Тауусулупму къалды алгъа
Элтирик жолум?» - дегенимде,
Жерим, кёрюп акъ тауларынгы,
Ырахат болама жангыдан,
Журтум, кёрюп жангы къарынгы,
Къарап тынч жаугъан жауунунга,
Жангьщан Чегемде отуннга
Барыучу жашчыкъ болгъан кибик,
Ырахат къарайма отума,
Юйюмю жарытып игилик.
Ах, жерим, акъ чакъгъан эригинг,
Къызгъыл болуп тургьан шапталынг Аланы кёргенимлей, ёрге,
Жаш кюнлеримдеча, чапдыла
Тауланы акъ атлары, - суула
Энтта, алгьынча, жарыкъ жырлай,
Жаз жарыкъ сыбызгьысын согьа,
Бёрюледен къутула журла!..
1972
12 Къули Къайсын
177
*
*
*
Иссиде терек ауанасын
Ташха иеди, чомарт бола,
Таш билгенча аны багъасын,
Бир бирге тюшюннгенча ала.
Терек, къызгъан ташха ауананг
Аз хычыуун болмаз иссиде.
Таш айтды, дейме, манга аны,
Мен олтургъанымда юсюнде.
Боран жетсе, кётюре къарны,
Билмей не болгъанын эриген,
Терек чыдайды, ташха къарап,
Кёл эте аны бла бирге.
Терек ташдан юлгю алгьанын,
Анга ыразы да болгъанын
Айтды, болгъай, манга бир кюнде,
Мен олтургъанымда тюбюнде...
1972
178
*
*
*
Сабан агьач - жерге,
Къама уа - жюрекге, Ёмюрден ёмюрге
Келди алай бола,
Жер сюрген, къан тёкген
Адет болуп къала.
Сабан агьач - жерге,
Къама уа - жюрекге.
Хау, жюрекге!..
1973
*
*
*
Ахлу, тенг да кёп думп бола, арыдым.
Турдум терекча, чынгыл башындагъы.
Мен кючлю тюйюл эсем да барындан,
Мени да жыгъама деп ашыкъгьанын
Кёреме боран. Ташла манга: «Чыда!» Дейдиле. «Тёз!» - дейди сууну ауазы.
Ахшам жулдузум а энтта да чыгъар,
Келир жерни жашил терекли жазы!..
1973
12*
179
*
*
*
Эски бахчада, бир терек
Къоймайын, къырдыла барын.
Алай алгъынча къалды жер,
Къалды тюрленмегенлей кёк.
Гунч болдула къарт терекле,
Къызланы ариу къоллары
Кёгетлерин юзе келген
Терекле отун болдула.
Энди алагьа чагъыу жокъ,
Кюн, танг, ахшам, жауун да жокъ,
Къанатлы жокъ, ай жарыкъ жокъ.
Ах, къартлыкъ, ачыды жырынг!
Терекле къыш жазны тюшде
Кёре, сакъладыла алай!
Жаз кюн аланы къырдыла.
Ах, къартлыкъ, къарангы жолунг!..
1973
180
*
*
*
Жаланда къар акълыгьын, чумла
Къызыллыгьын кёрсем да, бек бай
Болур эдим. Нечик учдула
Кьанатлыла, нечик тийди ай!
Сени уа кёзлеринг, къолларынг,
Ышаргьанынг, бу акъ тишлеринг!
Эриди жылларымы къары,
Унутдум кёп ачы тюшлени.
Жазым къанатлыларын ийди,
Тау да манга агьарды кече,
Ариу тиширыуланы сюйдюм,
Дуния, аламатса нечик!
1973
181
*
*
*
Тауланы сюйдюм - алада
Туугъан эди жарлы анам,
Бахчасын этди таулада,
Ол иги битее, къууана.
Бет сыфаты, тынч ауазы
Бу таулада къалып аны,
Тюшюме киреди жазым,
Саулай тургьан кибик анам.
Атамы тою да мында
Барды - бу мен туугъан юйде.
Мен тауланы сюйдюм андан,
Анамы бетинча сюйдюм.
Къаяла ие ауана,
Башында жулдузла жана,
Таулада жатады анам,
Къалай сюймейим тауланы?
1973
182
ЧЕГЕМ ТЮЗЮНДЕ БАРГЪАН
АТЛЫГЪА АЙТАМА
Чегем тюзюнде чёплеу башлары Сары. Аллында - таула акьлыгъы.
Ахшам бауурун сала башлагъан
Чинарла - жашил. Сени сакьлагъан
Юйюнге, ахлулагьа ашыгъып,
Бараса, мындан бурун жюз жылла
Баргьанча атлы, тауну башында
Булутла да бурунча жыйыла.
Аппанг да, чыдай заман бузуна,
Ёрлегенди Чегемде ёрледен.
Бюгюн къарап турама ызынгдан,
Сен келгенча узакъ ёмюрледен.
Ёмюрле бораны, окъла, желле
Жыгъалмай, сен келген кибик алай,
Оюлгъан къалала, кюйген элле
Тюрсюню кёз юсюнгде кьалгъанлай, Бараса бу ингирде да юйге,
Сени сакълагъан сабийлеринге.
Аны татыуун билеме иги,
Саулай къайытханла юйлерине,
Жолда сау кьалып, аталарыны
Багъалы юйлерине киргенле,
Къайгъы арытхан аналарыны
Бетлерин от жарыкъда кёргенле!..
Хау, мен да иги билеме аны,
Манга да сызгъыра келгенди окъ,
Мени да кёп кюн сакълады анам,
Энди уа сакъларча анам да жокъ!
О, къалай женгил барады атынг,
Жылы тер уруп сауурусуна!
Мында сенича баргъанды атам,
Жашы да кесича барлыкъ суна!..
183
Машина ётеди жанынг бла,
Бурун баргьанынлай барады ат,
Юйюрю тургъанлыкъгъа аз бола,
Алаша - алгьынча, ариу, азах!
Сабийлигим къарагьанды сыртдан
Бу тюзде атлыны баргьанына.
Ол ёмюрде жокъ болмазлыкъ суна,
Къарайма жамычы къаралгъанына.
Экиндиде Чегемни тюзюнде,
Атлы, санга къарайма, къууана,
Кёре тургьанча сени тюшюмде,
Не кесими сакълагъанча анам.
О, не ариуду атны баргъаны,
Манга не татлыды аны кёрген!
Ат, билмей талгъанны, арыгъанны,
Чабарыкъча ёмюрден ёмюрге.
О, Чегем тюзюнде баргьан атлы!
Келесе мени сабий кюнюмден,
Сени кёрген - манга татлы, татлы,
Жангы жомакъ эштгенча юйюмде!..
1973
* *
*
Жулдузланы, буруннгулу жолоучу
Кибик, сюйдюм, жесир да болдум жерге,
Къарылгьачла башымда жарыкъ учуп,
Жазгьа къууандым ала бла бирге.
Буруннгулу жолоучу ичген кибик,
Ичдим, къаиланып суу юсюне жолда,
Къырла манга, ол адамгьача, - бийик,
Отха да къыш мен аныча жылындым.
Жулдузла, ай жарыгьы, къанатлыла,
Таула, терекле, кенглиги тенгизни,
Ойнагьан сабийле, чапхан атлыла,
Бу жерде нёгеригиз болдум сизни.
Мен, жарсыуну билген адам, къууанчны
Къыйматын билирге иги юйрендим.
Да, токъ билмейди, дегендиле, ачны,
Аз зат болмайды адам юйюрюнде!..
Терсликни да огъурсуз бетин кёрдюм,
Жашау кёп кюнде насыплы да этди,
Энтта къатлайма: ол кёп саугъа берди,
Андан тарыкъсам, айып болур эди!
Игини къыйматын билмеген - кеси
Къыйматсыз. Жашау, андан сакъла мени!
Гюлюнг, кёгетинг да манга деп ёсюп,
Толу кёргенме ариулугъун жерни!..
1973
185
*
*
*
Тау ёледи, машинала кемире,
Кьанатлылары аз къайыта анга,
Дыккы болгьан агьачы аз кёрюне,
Ауур сагьыш эте чыгьады тангнга.
Къабыргъаларында агьач кёп эди,
Кече, кюн да толгъанлай къанатлыдан,
Аны уллу ауанасына жетип,
Исси кюн солугьандыла атлыла.
Нечик жырлай эдиле къанатлыла,
Тауну жашил агьачына къууана!
Анга тангла нечик жарыкъ атдыла,
Башындагъы кёк къалай сюйдю аны!
Къар нечик сюйюп жата эди тауну
Тереклерине кече арасында.
Акъ булут да къалай къууанып ауду,
Ол да агьач дайым чагьарыкъ сунду.
Тау, кёк бла ырахат ушакъ эте,
Жазгьа, къышха да тюбеди ырахат,
Аны башы бла ёмюрле ёте,
Этегинде отладыла ёгюз, ат.
Энди апьачы, кеси да жоюла,
Кёкге мудах къарайды жаралы тау,
Жарсый къарайды кюзюне, жайына,
Кюн да башындан, анга жарсый, бата.
Тау, къайры кетдиле къанатлыларынг,
Ала не жерледе жырлай болурла?
Арымаучу тау, къалай къалдынг арып?
Къыш кече санга бёрюле улурла.
186
Машинала кемирген тау башында
Бурун атыучусунлай атады танг,
Айырыла жашил жаздан, акъ къышдан,
Багырла ёлген кибик, ёледи тау!
Турду бир тау да ёлмез деп ёмюрде
Тауланы бекликлерин кёрген атам.
Мен а тау жоюла тургьанын кёрдюм,
О, къарыусуз анамча, ёледи тау!..
1973
ТЕНГИМИ БЕТИ
Аркадий Кулешовха
1
Сюеме тенгим бла сёлеширге,
Жауа тургъанда, апрель, жауунунг.
Энтта жай келир, кёгетле бишерле,
Башларында мамыр жулдузла жана.
Сюеме сени бла сёлеширге
Сабийлеринг жукълагъан шахарынгда.
Энтта олтурабыз экибиз бирге,
Къутулуп къыйынлыкъланы барындан.
Олтурабыз, бир бирни бетин кёре,
Эште бир бирибизни да ауазын.
Биз сюйгенледен кёбю келмез бери,
Ол тенглерибизни энди жокъ жазы...
Шуёхунгу бетиди - бек иги бет,
Аны кёзюне къарагъанынг - насып.
Энтта жазны кёргенинге алгъыш эт,
Жаз - къууанчны, умутланы анасы.
Жаз келди, къанатлыла къууандыла,
Бизге - иги, чыпчыкълагъа да - иги.
Ала энтта тереклеге къондула,
Бийик болду хар бирини да кёгю.
Ол мени, мен аны бетине къарап,
Сюеме тенгим бла сёлеширге,
Тенги бла бирге кёрген ауара
Женгилирек болады хар кишиге.
2
Тенгле бир-бир бетин кёрюп турсала, Игиди. Таш да жарсыр, къатындагъы
Ташны чачсала, жеркни аудурсала,
Къалтырар чинарны да хар бутагьы.
188
Ариуду, кюл болуп, жангыдан туугъан
Шахарынг, жарыкълыгъына къууаннган,
Бизге сыйлыды шуёхубуз тургьан
Юй - ол эрттеден белгилиди манга.
Сен да, терегинден тюшген чапыракъ
Кибик, юйсюз къалгъан эдинг бир кюнде,
Чачларыбыз кезиусюз болгъанда акъ,
Сылхыр душман юйюбюзге киргенде.
Сен юйсюз къалгъанынгда, ауазынгы
Мен да эштген эдим къара тютюнде,
Къан тамгъанда жангы къарда ызынга,
Ким сау къалырын биз билмеген кюнде.
Да, юйсюз къалгъанны уа къыйынлыгьын
Иги билеме, къарагьанны къаннга,
Къайгъым ушап къарангы къуюлагъа,
Юйюме термиле, кёп чыкъдым тангнга!..
Ма андан къууанама шахарынга,
Мен ашагъан, ичген жылы юйюнге.
Жангыдан келген жазны кюню тийген
Арбазынга, жауун тынч жаугъанына.
Бу шахарда тереклеча ёсдюле
Сабийлеринг, китапларынгы жаздынг.
Къыш да, къар да, къан да - мени эсимде,
Алай энтта кёрдюк келгенин жазны!..
3
Сёлеширбиз, тютюн тарта, ырахат,
Биз Янка Купаланы орамында,
Бизни эсиртмез, жарытыр аракъы,
Жауунда терекле жибий тургъанда.
Москвада кибик, этейик ушакъ,
Булутла юйле башында баргъанда,
Ала, жолда талгъан атлагьа ушап,
Тохтап, эншге - шахаргьа къарагьанда.
Айтайыкъ биз назмуланы хакъындан,
Эллиле мирзеуню бла биченни
Хапарын айтханча. Сени къатынгда
Артыкъ татлы ашагьаным, ичгеним.
189
Насыпсызла жашайдыла шуёхсуз,
Тенгсизлей къалгъан - юйсюз къалгъаннга тенг,
Хайт деген тенг барда - къалмабыз отсуз,
Ол сууукъ кюнюбюзню жылы этер.
Сени сёзюнг да болгьанды байлыгъым,
Акъ кеменги кёреме бек узакъдан.
Эки къолуму къыйынлыкъ байлагъан
Кюнюмде къолунгу манга узатдынг.
Тенгинги бетин кёргенинг бек иги,
Аны бла сёлешген, тынгылагъан,
Керти тенг деген сёзню бийиклигин,
Мирзеуню къыйматынча, ангылагъан.
4
Мен бери келгенме - манга тенгимсиз
Сууукъду дуния. Къалгъанда жангыз,
Болабыз эл къалгъан кибик тирменсиз,
Къарыусуз бола, болгъаныча жанкъоз.
Таш да сюе болмаз жангыз къалыргьа,
Терек да сюймейди турургъа жангыз,
Жангызлай къыйын тёзген бузгьа, къаргьа,
Тенгсиз къалсакъ - жангыз болур жаныбыз.
Сени сабийлеринг жукълап тургьанда
Шахарынгда, мени да сабийлерим
Таулада шахарымда жукълагъанда,
Жукълагьанда, татлы тюшлерин кёрюп,
Ёз сабийлерибизге, дунияны
Бар сабийлерине да насып тилей,
Олтурабыз энтта. Поэтни жаны
Ёмюрде турур: «Къууанч кёп болсун!» - дей.
Къалырбыз кертилей биз ол адетге.
Устазларыбыз къалгъанлары кибик,
Къыйынлыкъ бла тюбей бетден-бетге,
Поэзия болады таза, бийик.
Олтурайыкъ, тартайыкъ биз - гюняхлы
Адамла. Ачы да, татлы да кёрдюк,
Поэзия тазалыгьы, акъылы,
Биз бюгюле башласакъ да, кюч берди.
190
5
Биз ырахат къарайбыз жерибизге,
Аны бетин жоймадыкъ деп, ийнанып.
Ариулукь, аш-суу да ол берди бизге,
Кючюбюз жетгенича - сюйдюк аны.
Алайсыз жерни ётмегин татаргъа,
Анга жыр этерге къайда эркинлик,
Кырдыгында да ырахат жатаргъа,
Сабанчысы, малчысы жатхан кибик?
Жерни ётмегинден бла сууундан
Айырылып поэзия болмазын,
Ишлеген адамланы асыуундан
Айырылса, жыр жырлайын къалмазын
Билебиз да. Анала жюрегинлей,
Къууанчдан, ачыудан да бирча толгъан
Жюреги поэтни, туугъан жеринлей,
Таппа-таза, ийнакъ - сабийлеринлей.
Энтта ырахат къарайма бетинге,
Жокъ шуёхунгу бетинден къууатлы,
Тыяннган тыягъынг болады тснгинг,
Аны бла аш-суу да - артыкъ татлы.
Бизге жерибиз ётмек, суу да берди,
Аланы тазалыкълары - антыбыз,
Тенгни бетинден иги бет жокъ, кёрдюм,
Бирге жана чырагъыбыз, отубуз...
1973
*
*
*
Бек эски жыр - зурнукла учханлары.
Алып кетип барасыз узакъ жары
Жюрегими, турнала, бийиклсде,
Бу жашау сизге берген бийликледе.
Турнала ауазы, тауда аязла Узакъ кюнлеримден келген ауазла!
Сабийлигим кетгенди биргегизге,
Андан къарайма термилип мен сизге,
Узакъгъа бара арыгьан зурнукла,
Жарлы анам да къарагъан зурнукла!
Анамы ауазын эштгенча, алай
Кёрюнюп, тынгылайма, сын болгъанлай.
Сиз, Чегемими башы бла ёте,
Атам сизге къарады, ындыр эте.
Барасыз бюгюн да, ариу тизилип,
Унутама мен жазымы, кюзюмю.
Умутлулукъ, умутсузлукъ да - сизде.
Узаймагъыз, думп да болмагьыз кёзден!
Мен кёкденми эштеме ёнюгюзню?
Не ёмюрледенми эштеме сизни?
Бек эски жыр - зурнукла учханлары,
Эштип турдула Чегемни чаллары.
Бек жангы жыр - зурнукла учханлары.
Ала алып кетдиле узакъ жары
Жюрегими, анамы атын айта.
Жашау, аланы артха сау къайтар!..
1973
192
*
*
*
Тюйюлме мен бек кючлюледен,
Ая, палах, сен мени ая!
Тюйюлме мен бек кюйсюзледен,
Узакъ жолда къойма сен жыяу!
Мен - бир таулу малчыны жашы,
Бир инсанма, назмула такъгьан,
Келдим, ишими эте, жашай,
Сёзге ышана, ышанмай окъгъа.
Бир кишини да ёлтюрюрге
Юйретмедим неда тонаргъа,
Къууандым эрттеннге, ингирге,
Тиширыугьа, сабаннга, къаргъа.
Тюйюлме мен бек батырладан,
Ая, элия, ая мени!
Тийме сен, жойма бу тарлада!
Сюеме мен гюллерин жерни.
Тюйюлме бек поняхлыладан,
О, къар юзюлгени, бол кери, Терк айырма сен ахлуладан!
Сюеме жерни тереклерин.
1973
13 Къули Къайсын
193
*
*
*
Элде жашла, къызла да тепсей
Тургьанлайын: «Къарс, къарс, къарс!» - дей,
Жашланы кёзлери жулдузла
Кибик жана, къубула къызла,
Жаула элгс уруп кирдиле,
Той тохтады, юйле кюйдюле,
Тепсеуню окъ тешди, жюрекни
Тешгенча, мудах этип кёкню.
...Тепсеу ёлмеди - анга ёлюм
Жокъ, ол - халкъны жюреги, кёлю.
Элде от жангыдан этилди,
Тепсеу да жангыдан тепселди.
Кюч жокъ жулдузну ёлтюрюрге,
Тепсеу да - аны бла бирге.
1973
194
*
*
*
- Ах, сылхыр башым, кёп телилик
Этдик, акъыл жетмей, экибиз!
Не кёп къынгыр жолланы келдик,
Кирмез сууубузгьа кирдик биз!
- Анда мен терс угьай, жюрегинг
Терсди, мени санама терсге:
Ол айтхандан чыкъмай жюрюдюнг,