Чыгъармаларыны Алтытомлугъу Ючюнчю Тому - 04

Таула акълыгъына, бийиклигине,
Тиширыу бетине бла жулдузгьа,
Гюлню, терекни да игилигине,
Танг жарыгьына, кырдыкга, харбызгъа
Менден эсе алгъа сейир этдигиз,
Бу жерни жолларын алгъа салдыгъыз,
Хар элге, жерге ат берип кетдигиз,
Барыгьыз да устазларым болдугьуз.
Къырлада къар - жюрек тазалыгъыгьыз,
Къаяла беклиги да - беклигигиз,
Акъ таула да - сизни азатлыгьыгьыз,
Аланы барын бизге къойдугъуз сиз.
Чатлада туманла - къайгьыларыгьыз,
Жулдузла уа - иги умутларыгъыз.
Жарыкъ отла уа - сизни тойларыгъыз.
Энтта тынмай чапханча атларыгъыз Алай кёрюнеди манга: бар иги
Ишигиз къалды бизни биргебизге,
Сиз этген да, биз этген да, биригип,
Хазна, байлыкъ болдула жерибизге.
Андан айтама ёчюлмедиле деп
Сиз тамызгьан от, сиз жандыргъан чыракъ,
Мирзеу битеди бу сиз сюрген жерде,
Жулдузла - бурунча, жарыкъ, таула - акъ.
1972
121
*
*
*
Булутла башында барады самолёт,
Жер къалгьанды бизден узакъда, узакъда,
Анда уа сабан битеди, жанады от,
Сабийлеринг анда турадыла сакълап.
Сен, имбашыма башынгы салып, жукълап
Къалгьанса, ата юйюнгде сабийликде
Жукълагьанча, хата келмей бир жууукъгьа,
Жашауунг дайым толгьанча игиликдсн.
Алай ырахат жукълайса, имбашыма
Салып башынгы, бар кьаугьа сенден кери,
Къайгьы этмей сен сабийинге - жашынга,
Дайым жылы, жарыкъ болгъанча кюнлеринг.
Булутла башында не татлыды жукъунг,
Нечик ырахатдыла бетинг, къашларынг!
Жарсыгъанынг болмайын бир затха-жукъгъа,
Тюшюнгде учадьша къууанч къушлары.
Тюшюнгде кёресе жазны, тереклени
Жашиллигин, бетинги ай жарытханын,
Санга ашыгъып, терк келгеними мени,
Жаш кюнлерибизде танг жарыкъ атханын.
Самолёт бара булутладан бийикде,
Сен ырахат жукълайса узакъда жерден,
Жер тюшлерин кёресе; бюгече кёкде
Не кёрдюк эсек да, барын да жер берди.
Анда сакълайдыла юйюнг, сабийлеринг,
Кюн жылыуу, ай жарыгьы, сабийликде
Кибик. Жукъламагъанча эрттеден бери,
Нечик татлы жукълайса сен бу бийикде!..
1972
122
*
*
*
Къыз ышарады. Саулай жерни
Ариулугъу - ол ышарыуда,
Акълыгъы аны тишлсрини!
Тазалыгьы - Чегемде шаудан.
Жашауда ол ышарыу барда,
Къууанч жокъду деп ким айталыр? Ол барда, гюлле чыгъа къарда,
Жарыкъ жыр, жомакъ да айтылыр.
Жашауну къарангы кюню кёп
Болду эсе да, къыз ышарса,
Чууакъча кёрюне бизге кёк,
Жерде уа - жарала бола сау.
Къыз ышарады - ачла да токъ,
Сау болуп къалгьанча саусузла,
Къыз ышарады - къартлыкъ да жокъ,
Амал тапханча амалсызла!..
Къыз ышарады, - атылмай окъ,
Дунияда - шошлукъ, мамырлыкъ,
Битмейин къалгьан терек да жокъ,
Киши сынамайды артыкълыкъ.
Къыз ышарады - жашау жарыкъ,
Отда кюйген кибик къайгьыла,
Жокъду тургъан, жунчуудан арып,
Гюлден толуп къысыр къаяла.
Къыз ышарады - сауду къууанч,
Бир къылыч жара салмай анга,
Мол тирлиги бла келип къач,
Жер къууанчлы чыгъа хар тангнга.
1972
123
ЧЕГЕМЛИ САБАНЧЫГЪА
СЫН
Тюнюнг да - иш, тюшюнг да - иш,
Мирзеу жаумайды кёкден.
Къайда санга алтын, кюмюш? Чегемни ташы кёпден Он кере кёп болду ишинг.
Алай тюнгюлмединг сен,
Санга айып этмез киши, Мытырлыкъ билмединг сен.
Тюнюнг - сабан, тюшюнг - сабан,
Тангынг да эртте атды,
Ахшам а кеч келди санга,
«Солурма, - дединг, - артда!»
Аппанг атанга, ол санга
Ишни осуят этип
Кетдиле. Малгъа, сабаннга Барына кючюнг жетди.
Къадалып, жеринги сюрдюнг,
Аз болса да, кёп суна,
Сабийлеринги ёсдюрдюнг,
Къайгъыра барысына.
Сен жеринге, сюеме деп,
Мен этгенча, этмей ант,
Ишлеп турдунг ёмюрюнгде, Ант этмей, барады ат.
Эринмейин, сен жерингде
Ишлединг, намаз этдинг,
Къан тёкмединг ёмюрюнгде,
Терни уа сен кёп тёкдюнг.
«Артда солурма», - дей, алай,
Ишинги къаты этдинг,
Сабандан келе тургъанлай,
Къартлыкъ ызынгдан жетди.
Анга да тюбединг сабыр,
Тюбегенча ишинге, Хар не кеси жолун салыр, Тарыкъмадынг кишиге.
Ташлы жолну, суу жагьаны
Ёлюм да салып келди,
Сен, дауурсуз жашагъанынг
Кибик, дауурсуз ёлдюнг.
124
Берлигин берди да жашау,
Сен кёрлюпонгю кёрдюнг,
Агъара тургьанынлай тау,
Сюрген жеринге кирдинг.
«Артда солурма», - дей, келдинг,
Жанынг саудан, солургьа
Кюн болмай, ишлединг элде,
Теринг жерни сугъара.
Ауар ыфчыгынгдан аудунг,
Ёлдюнг, - солур кюн жетди.
Санга сын болсун деп тауда,
Мен бу назмуну этдим.
Этдим аны сен айтыучу
Сёзледен, агъара тау,
Чегемде санга атыучу
Тангла манга да ата...
1972
*
*
*
Сабан сюредиле, къууанады жер:
Кьылкъылары кёгере, сабан битер.
Оракъ орадыла, къууанады жер:
Тылпыу эте, хар юйде ётмек бишер.
Къар сабыр жауады, къууанады жер:
Къар эрир, сабанны тирликли этер.
Кюн жарыкъ тиеди, къууанады жер:
Кёгет, жемиш да быйыл иги бишер.
Сакъ жауун жауады, къууанады жер:
Бичен эркин болур, кёгет мол битер.
Болгъан байлыгъын адамлагъа берип,
Кеси къурлай къалып къалгъанын кёрюп
Тургьанлайын да, ырахат къалгьан жер,
Кючюне, чомартлыгъына не жетер?
1972
126
*
*
*
От жаимагъан юйде гыржын этилмез,
Кёп билсмс дсп къычыргьан - зат билмсз,
Сабан къычырмайды бек битеме деп,
Жугъутур да - кьаядан ётеме деп.
Жулдуз къычырмаз жарыкъ жанама деп,
Жауун къычырмаз иги жауама деп.
Терек къычырмаз кёгет береме деп,
Къуш да къычырмаз жютю кёреме дсп.
Биз билмеген зат да жокъду дегенле Ёмюрде да къуру тургъан гёгенле!..
1972
127
* *
*
Тарыкъма, жаланда санга
Къыйын сунма ёмюрде,
Жашау бирде - берир саугъа,
Къара таш берир - бирде,
Ол бир кюн кёгюзтюр бетин,
Экинчи кюн - аркъасын.
Адетдеча, ал саугъасын,
Берген ташын да кётюр.
Тарыкъма. Жаланда санга
Угъай, - жулдузгъа, ташха
Окъун барды къыйын сагъат,
Келеди къартха, жашха.
Жашау сюймейди тарыгъа
Тургьан сёзню - ангыла,
Тюшсе жарсыргъа, арыргъа,
Тереклеча тынгыла.
Къууанч сёзю, таукел сёзю
Болду энди тансыгъым.
Таулула бердиле бизге
Аны, къаядан сыгъып.
Юйрен ол сабанчыладан,
Ол ташчыладан юйрен,
Тюнгюлмей барыучуладан,
Агъашчыладан юйрен.
Тарыкъма. Жерни кёмюрю,
Къызыл гюлю да - бизни
Болгъанларын билип, кёрюп,
Этейик ишибизни.
Саусузла юйюнде жатып,
Къыйналып тургьанымда,
Узакълада къалып журтум,
Сууукь жел ургъанында,
128
Бу сёзлени бир къыш кече
Кеси кесиме айтдым,
Бар тарыгьыу сёзюм ючюн
Тобагъа да къайытдым.
Къая да жол берир хайтха,
Таукел - кёпюрсюз ётер.
Мен дайым тарыгьып айтхан
Сёзлени кеч манга, жер!..
1972
Москва, саусузла юйю
9 Къули Къайсын
* *
*
Сени, адам къыйналгьаны,
Не кёп кёрдюм ёмюрюмде,
Сен - акъ къарны къаралгьаны
Кюйген юйле кёмюрюнден!
Адам инжилгени - кюйген
Сабанны, терекни кюлю.
Аны ачылыгъын билип,
Жиляу этдим кюйген юйге.
Чагьа тургьан чинарны къар
Кече да тюшюмде кёре,
«Жаз а шаптал терек чагьар!» Дей, къыш жилядым кёп кере.
Адам инжилгени - ачы,
Ол - кюйген къылкъыла кюлю.
Аны ачылыгьын билип,
Сюйдюм жашауну къууанчын.
1972
Москва, саусузла юйю
130
ТАУЛАГЪА АХШАМ КЕЛДИ
Ахшам таулагьа, арыгьан
Буу кибик, жатды акъырын,
Жатды сыртха, жолгьа, таргьа,
Къарамдыл да этди барын.
Таула уа - сагъышлы, бийик,
Дунияны, ёмюрлени
Оноуларын этген кибик,
Къайгъысын да саулай жерни.
Ол бийиклик, ол уллулукъ
Этеклеринде уа - элле.
«Бодцу боллукъ, болур боллукъ», Дегенлей тургъанча, юйле Ырахат. Терезеледен
Кёрюнеди чыракъ жарыкъ.
Тауладан неда тюзледен
Жолоучула келе, арып.
Огъары - ёхтем акъ таула,
Тюбюнде уа - кырдык чыгъа,
Кёгере къабыргъа, тала,
Алма терекле да чагъа.
Жангы сюрюлген бахчала
Топурагъы - къара, мылы,
Тар орамчыкъла, чалыла,
Арбазла, хунала - жылы.
Отлап къайытхан ийнекле,
Геммешле, къойла, эчкиле,
Жюкден арыгьан эшекле,
Юйге ашыгъып, терк келе.
Таула - ёмюрлеча, бийик,
Сейир жомакълагъа ушап.
Тюбюнде - хар жерде кибик,
Жашаулай къалады жашау:
9 *
131
Адамла бир бирлсрине
Ариу да, аман да айта,
Къууана жаз кюнлерине,
Арбазларына чыкъ жата,
Къыйынлыкъ, тынчлыкъ да кёре,
Той эте, жиляу да эте,
Юйлеге жарыкъ кюн кире,
Къара кюн да - келе, кете, Жашаулай къалады жашау
Акъ тауланы этегинде,
Хар жердс жашаугьа ушап,
Жайгьы, къышхы кёк тюбюнде.
Жангы жууулгъан быстырла,
Гыржын, картош бишген юйле,
Бар ишге, сёзге устала.
Къартла - къарт, сабий - сабийле.
1972
*
*
*
Лдамла, жоймагъыз шошлукъну: анда
Тууду акъыллыны жарыкъ фикири,
Арбазлагьа ай тийип тургъанында,
Туманла, боранла да кетип кери.
Шошлукъну сюеди кюз арты, аны
Мол битген сабанлары орулгьанда,
Шошлукъну сюеди къыш, бар жолланы,
Арбазланы къар акъ этап тургъанда.
Шошлукъну сюеди жаз, тереклери,
Къыш мен тюшюмде кёргенча, чакъгъанда,
Улакъгъа да, манга да къууанч берип,
Кырдыклары, гюллери да чыкъгъанда.
Шошлукъну сюеди мол бахчалагьа
Ийнакъ, кёгети, хууаны бишген жай,
Шошлукъну сюеди жолоучулагьа
Ёмюрде жол нёгер бола келген ай.
Аны сюеди сабийи жукълагъан
Ана, баласы жукълагъан къанатлы,
От жагъалагъа бла ожакълагъа
Шошлукъ, манга татлы болгъанча, татлы.
Шошлукъну сюедиле жете тургьан
Будайла, бише тургьан алма, харбыз,
Шошлукъ керек жангы сютге, дуругъа,
Аны сюеди бишген ётмек, арбаз.
Шошлукъну ёлтюрмегиз! Тереклени
Шошлугъу керекди бар да саулагъа,
Шошлукъларын къарны, биченликлени
Жашау берди адамлагьа саугъагъа.
1972
133
*
*
*
Георгий Свиридовха
Биз музыкагьа тынгылагьанда,
Эски дуния болду жап-жангы,
Мирзеу бек алгъа битип сабанда,
Чыракъ да биринчи жолу жанды.
Алыкъа сау жерни юсюнде окъ
Атылмай, киши жоюлмай жолда,
Биринчи жолу къычырып тауукъ,
Гёген да суудан биринчи толду.
Кёрмегенлей бир къара булутну,
Таула бары агъарып турдула,
Адам биринчи тамызып отну,
Тирмен ташы биринчи бурула.
Дуния, музыка бирча жангы,
Танг, бир къайгъы да болмайын, ата,
Жарыкъ хар бир жашагъанны жаны,
Палах да - артда, азап да - артда!..
Биз музыкагьа тынгылагьанда,
Сау дуния жангыдан жаш болду,
Бизге аллай жарыкъ чыракъ жанды,
Бир хата сакъламагъанча алда!..
1972
134
*
*
*
Насыплыды жырлагъан адам, Хорлап ачыуну, къайгъыланы,
Бар къыйынлыкъгьа этапа дау,
Кюте жаланда акъ къойланы.
Адам жырлагъан кезиуюнде,
Андан къачып, букъду кёлсюзлюк,
Толмагъан умут жыр сёзюнде
Жангыдан жашнай, гюлле кибик.
Адам жырлайды да, бокъланнган
Суу таза болады жангыдан,
Иссилик жетип, кюйюп къалгъан
Биченлик кёгерип жауундан.
Адам жырлай тебирегенде,
Унутады барын аманны.
Жилягъанланы кёп кёргенден,
Бек сюйдюм жырлагъан адамны.
1972
135
ТЕНГИЗ
1
Биз тургьан юй - наратланы ичинде.
Шош тереклени ары жанларында Тенгиз. Эштеме хар кечеде, кюнде,
Танг аласында, жауун жаугъанында
Тенгизни тауушун. Сеземе, анга
Тынгылай, ёмюрге таркъаймаз кючню.
Тенгиз, минг жылла бурун кибик, тангнга
Тюбейди, кёреди кюнню, кечени.
Тенгизни, наратланы да башында
Кёк бирди, бир кюн тиеди алагьа,
Бир кибик акъ къар жауады къышхыда,
Ол, акъ къанатлы болуп, жагъалагъа
Къоннганында. Алай дайым наратла
Тенгизге бек сукъланнганча кёрюнюп
Турадыла: тенгиз кюймейди отда,
Чеги да жокъду аны ёмюрюню!..
Тенгиз гюрюлдей, сары юзмезлени
Не кюн къыздыра, не жауун жибите,
Булутла уа - тенгизни бла мени
Башыбызда, ёмюрле кибик, ёте.
2
Тенгизни юсюнден бар ёмюрюнде
Тургъанча айтылмагъанлайын бир зат, Аны адам биринчи кёргенинде
Кибик, тенгиз кенги бюгюн да - азат,
Аны бу буруннгулу азатлыгъы,
Бу деменгили кючю кьалып саулай,
Артда къоя жолланы узакълыгъын,
Тенгизге, бурун кибик, жете суула,
136
Сууда жюзген, аны башында учхан
Акъ къанатлыла да жайгъа къууана,
Сансыз ёмюрледе ёлмей ычхыннган
Кибик, ала жылы юзмезге къона,
Тамам менлей къууанадыла кёкге,
Тенгизге, акъ булутлагъа, юзмезге, Жагъадан бирге къарайбыз бийикге,
Кюн жылыуу, терекле - къууанч бизге.
Адам аны биринчи кёргенинде
Кибик, тенгизге уа танг алай ата,
Айны жарыгьы да аны кенгинде
Алай саргъала, кюн да алай бата.
3
Мен, олтуруп тенгизни жагъасында,
Жылы юзмезде, чексиз суу кенгине
Къарайма терекни ауанасындан,
Манга акъ, къара толкъунла кёрюне.
Мында иги ангылайма къыйматын
Ырахатлыкъны. Алай мен ёмюрде
Кёргеним, сынагьаным, хар къууатлы,
Къууатсызы да, кюн тюшде, ингирде
Эсиме тюшедиле да, мен эсеп
Этмегенлейин болалмайма, тенгиз
Бла, терекле бла жангыз кесим
Ушакъ этеме мен, шуёхларым, сиз
Эсиме тюше да, ахлуларымы
Эсгере, олтурама жай юзмезде,
Къайытмазлыкъ кюнлерими барына
Къол булгъайма. Мен алагьа да тёздюм!..
Жайны кюню жылытды, суу - салкъынын,
Терекле да ауаналарын бере,
Артда уа ахшам бауурун салгъанын
Кёреме, тенгизге къарап, кёп кере...
137
4
Энтта да ахшам шошлукъ бла биргс
Келгенди, тенгиз да къарангы бола
Башлагьанды. Энтта да аны кёрген Зауукъду. Билмейди ол арый, тала, Ишлейди ол кюндюз, ишлейди кече.
Ахшамда да терекле бла бирге
Къарайма мен тенгизге. Аны кючюн
Ангылар таула бийиклигин кёрген.
Энтта наратла да, мен да тенгизге
Бла ахшамгъа тынч къарап, тынгылап
Турабыз, эштилгенча бюгюн бизге
Буруннгуну ауазы да тынгылы.
гСюрешеме, жыйып саулай эсими,
Деменгиликни кючюн ангыларгъа,
Бир заманда да тенгизни юсюнден
Китапла зат да айтмагьанча манга.
Дайым багьалы - жашау кеси берген
Саугьа. Бузгьа да, бораннга да тёзген
Терекле да, мен да жангыдан бирге
Къарайбыз ахшамгъа бла тенгизге.
5
Кёк кюкюреди да, элия урду,
Кечеги жел да къанатларын кере,
Тенгиз кече юочлю гюрюлдеп турду.
Сау къалды терезе аллында терек!
Элия, жагьада жангызлай тургьан
Наратха тиймегенлей, ёгюп кетди.
Тереклени да кюйсюз боран къыргъан
Кечелени кёбюсюн кёре келдик!..
Мен андан къууандым, танг атханында,
Жангыз тургьан нарат саулугъун кёрюп,
Къарайма аны кюн жарытханына.
Салам, боранда саулай къалгъан терек!
138
Ауанангда да чёгербиз кёп кере
Къартла да, сабийле да, мен да бирге,
Къууанып къарайса чууакъгъа - ёрге,
Танг ахшы болсун, саулай къалгъан терек!
Къутулмакълыкъ элиядан, борандан Экибизге да багьа жетмез саугъа.
Ауарса деп къоркъдум кече арада,
Сау къалгъан терек, узакъ ёмюр санга!
6
Жууунуп, чыгъып келесе тенгизден,
Бетинг, имбашларынг, чачынг да мылы,
Жарыкълыкъ, насып да - эки кёзюнгде.
Кюн исси. Суу салкъын. Юзмез да - жылы.
Сен тенгизден чыгьаса, аякъларынг,
Къолларынг да, эринлеринг да жибип,
Бусагъатда тенгиз, кёк, булут - бары
Санга къарап, сюйюнюп тургьан кибик.
Тенгизден чыгъып келесе да, санга
Къарайма, бар къайгьымы да унутуп,
Бир заманда да кетмегенча суугъа
Мени бар иги муратым, умутум.
Тенгизден чыгъып келесе, ышара
Таза кёк бла толкъунлагъа, манга.
Угъай, болмагьанды ёмюрде жарам,
Жангы насыбымды - санга къууаннган!
Сен суудан чыгъып келесе. Жылланы
Ауур жюгюн ташлап, къарайма санга.
О, мен сени кюнюнге жылыннганым!
Тенгиз да, кёк да, сен да - манга саугъа.
7
Бата баргъан кюн тенгизни юсюне,
Къызыл гебен ызыча, жолну салды.
Олсагъатдан тюшдю мени эсиме
Чумланы къызыллыкълары Акъ-Сууда.
139
Жомакъда алмача кюн, батып бара,
Ол тенгизге салгъан къызгъыл жолунда
Бир тиширыу къызаргьан кюннге къарап
Турады, сабийчиги да къолунда.
Мыдых кибик, къызыл кюн, суугьа кирип,
Кече да къаллыкьча кёрюне бизге,
Август айны шошайгъан ингири,
Къонгур геммеш кибик, кирди тенгизге.
Кюнню тенгизге салгъан къызгъыл жолу Тауда чумла кёп акъгъан кьойчу жоллай.
Мени ойларым бары къызгъыл болуп,
Кийикчиде бишген къызыл дугъумлай.
Тиширыуну къымыжа имбашлары,
Ариу аркъасы, чачы да къызарып,
Къарагъанлай турады узакъ жары,
Адамла анга къарайдыла бары.
8
Деу тенгиз гюрюлдейди. Акъ толкъунла
Тауланы башында къарла, булутла
Кибик, келе бир бирлерин талкъалай,
Чабып келгенча акъ эмилик атла.
Тенгизге къарайма да, ол гюрюлдей
Тургьан жерде бир заманлада будай
Сабанла кёгере, саргъала кюнде,
Кечеледе ырахат жарыта ай, Тургьан кибик, алай кёрюндю манга.
Ким биледи, энтта да бир заманда
Сабанла саргъала чыгьарла тангнга
Бу тенгиз гюрюлдеген жерде - мында.
Биз жашайбыз къайгъылары кёп жерде,
Таугъа, суугьа, мирзеуге да къууана,
Акъ къанатлыла учуп келе бирде,
Бирде уа къара къанатлыла къона
Арбазлагьа. Ол тюшеди эсиме,
Бу тенгиз шууулдай тургъанда бизге.
Насыбымды - сууну ёлмезлигине
Ийнанып, билгеним ёлмезин мирзеу.
140
9
Тенгиз, мен сенден эсе тереклени
Бек сюсме. Кечирип къой сен аны!
Сюеме анам бахча этген жерни,
Атам малый кютюп тургьан тауланы.
Ташла тынгылагъан, жауунла жаугъан,
Суула шууулдагьан, будайла ёсген
Жерни сау турлугьу - дайым да жангы
Къууанч болуп жашагьанлагьа - бизге.
Да, тереклени аудурады боран,
Кюл болуп къаладыла, отда кюйюп,
Кёкге да бизнича термиле къарап,
Ёлюп кетерле, сабанчыла кибик.
Тенгиз, мен бек сюеме сенден эсе
Юйде отну, оюнун сабийлени,
Къатларында бийик терекле ёсе,
Бахчалары бите тургьан юйлени.
Алай сени кючюнгю да бек сюйдюм,
Азатлай тургьанынгы ёмюрлени.
Палах алай кёпдю жерни юсюнде,
О, ёлмезлигинге ийнандыр мени!..
10
Сабийлигимден бери сюе келдим
Акъ тауланы, анда ташлы жолланы,
Чёплеу башы сары болгъанын элде,
Жолгьа, арбазгьа жаугъан жауунланы.
Жоюлмайын турлукъларына ала
Таулада сабийлигимде ийнандым,
Къойчула, сабанчыла, анам бла
Бирге бир къайгъы да билмей айландым.
Кёп зат да кёрдюм, кёп оюм да этдим
Мен жашауну, ёлюмню да юсюнден,
Кёпюрлсден акъ атха минип ётдюм,
Къара атха миндим кече ичинде.
141
Оюм кёп этсем да, билгеним а - аз.
Кюрешеме сени да ангыларгьа,
Тенгиз - бурун замандан келген ауаз,
Базынаса ёлюмню да хорларгъа.
Хиросиманы ачыуу да - менде.
Тенгиз, сен ийнандыр - отлары дауну
Кюл эталмазлыкъларына бир кюнде
Ма сени, жерни, мирзеуню, жашауну!..
1972
*
*
*
- Бек татлы зат неди?
- Къууанч.
- Бек къара зат неди?
- Бушуу.
- Бек ауур жюк неди?
- Къартлыкъ.
- Бек амал жокъ неди?
- Ёлюм!..
1972
143
*
*
*
Къолдан келгенча, ишими
Этдим. Келсем да абына,
Тартып алмадым кишини
Аузундан гыржын къабынын.
Сабийлерими ёсдюрдюм,
Саулукъларына къууана,
Ахлуларымы да сюйдюм,
Юйретгени кибик анам.
Хоншуларыма, къолумдан
Келгенча, иги болургъа
Кюрешдим - амал болгъанда,
Барысын къууандырыргъа.
Аман хапар келтирирге
Сюймегенме бир кишиге,
Таи тюшсе, хата этерге,
Чырмау болургъа ишине.
Керексиз къыйынлыкъ кёрюп,
Сюймедим биреу юшюрюн.
Жокъду бир менсинир жерим Этдим эталгьан ишими.
Мен бир уллу зат этдим деп,
Сёзюмю айтмайма андан,
Харам иш этмей келдим деп,
Айтама мен, къууаннгандан.
Этдим эталгьан затымы,
Ётмегим болмаз деп харам.
Ахшамда жаннган отума
Турама ырахат къарап...
1972
144
*
*
Jн
Эри къарт, юй бийчеси да къарт. Ала
Жашайдыла, бир бирге асыу бола.
Чыгьарла да, арбазда олтурурла,
Тенг тереклерине къарап турурла.
«Эсингдемиди?» - деп башлай сёзлерин,
Жокъларла къайытып келмез кюнлерин.
Къарарла буруулагъа, тёгерекге,
Юйлени башында ырахат кёкге.
Тынгылап турурла да, сора бири:
«Эсингдемиди?» - дер да, сёзге кирир.
Жокъланы кёбю тюшер эслерине,
Кёп къайытмаз кёрюнюр кёзлерине.
Кюннге жылына турурла, олтуруп,
Бурунларына кырдык ийис. уруп.
Туруп, юйге тебирей, булутлагьа
Къарарла - эрттегили умутлагьа.
Турадыла къолдан келгенча жашап,
Бир бирге къоркъа, бир бирге болуша...
1972
10 Къули Къайсын
145
*
*
*
Билгеним аз. Алай оюм кёп этдим,
Сабанчы, иги битген жыл сабаны,
Насыплыча, насыплы эте келди
Оюмум. Аны зауукъгъа санадым.
Жыяу къалгъанымда, оюмум атлы
Этди да, чапдырды къарангы кече,
Ачы ашым да болгьан кибик татлы,
Турдум таукелликни сууундан ичип.
Билгеним аз. Алай кёп этдим эсеп,
Оюм, фикирим да зауукъ этдире,
Къара кюн да - терек акъ чагьа, ёсе,
Оюм этдим, кюнле татлы ётдюле.
Ётмек татыуун билгенча, фикирни
Тагыуун да билдим, ол кёп къутхарды,
Фикирни оту жаннган юйге кирдим,
Зурнугуму жыртхыч къушла тутханда.
Аз билсем да, оюм эггеним - насып.
Бал чибинни гюлсюз жашаялмазы
Кибик, жашаялмам, фикирсиз къалсам,
Оюм эте, оздула къышым, жазым.
1972
146
*
*
*
Белгили болмам деп къоркъма, белгилиликден
Къоркъ сен - ол тюрлендирир жулдузунгу кёкде,
Къыйын аны кёпюрюнден ырахат ётген,
Аны жюгюн кётюрюп, менсинмейин, элтгсн,
Къыйын болур анга тийишли багьа бичген,
Суууигу да, алгьынча, махтанмайын ичген,
Сакъларгъа да жарыгъын сабий кюнлеринги,
Жашиллигин кырдыгыны туугьан жеринги,
Тенглей къалыргьа да тенглеринги барына,
Алгьынча къараргъа да жеринги къарына,
Аны сабанчыларына, малчыларына,
Сен биргелерине ёсгенлени барына,
Анангы да сени бёлеген къолларына...
Къыйынды белгилиликни юйюнде тургьан,
Аны бийиклеге элтген жолунда баргъан,
Тап, алтын къанатлы тюшгенинде да къолгъа,
Бузулмай, мснсинмей, алгьынчалайын къалгьан Олду белгилиликге керти да тийишли,
Ол эсирик болмаз, алгьынча жашар, ишлер.
Белгили болмам деп къоркъма, белгилиликден
Къоркъ: къыйын болады кёпге тургьан бийикде!
1972
10*
147
*
*
*
Къууанч, бушуу да ажашмай келирле,
Юйюнге, эркинлик сормай, кирирле,
Жокьду ала ачалмай къаллыкъ эшик,
Жол саладыла, къаяланы тешип.
Аланы экисини да бетлерин
Кёрюрге юйрендим эрттеден бери,
Экисини да аякъ тауушларын
Иги билеме. Тохтамазла, арып.
Къууанч, сени жулдузлу байрагьынгы
Сюеме. Кёбюрек кёрюн сен манга!
Къууанч, сен - бу жерни бек ариу къызы,
Къууанч - бу кёкню бек жарыкъ жулдузу,
Сен энтта манга жангы гюлюнгю бер,
Жарыкъ байрагьынгы да башымда кер,
Чакъгъан чум бутакъчыгъынгы бер манга
Энтта да, алгъынча! Чыгьама тангнга,
Сени кюсей, сени тюшюмде кёре,
Жашил чинар агъачларынга кире.
Къууанч, сен - бу жерни бек ариу къызы,
Къууанч - бу кёкню бек жарыкъ жулдузу!
1972
148
РАСУЛ ГАМЗАТОВХА
Къыш. Тереклеге къар жауа.
Мен саусузла юйюнде.
Орамланы акъ къар жаба
Мени къара кюнюмде.
Энтта да жаныйды ёлюм,
Жангызлыкъды нёгерим.
Азаплыкъны ачы жели
Урады тангнга дери!..
Москваны орамларын
Къар жангыдан акъ эте,
Мен, къайгъыларымдан арып,
Эсим таулагьа кете,
Жатама. Къалкъый башласам,
Таула кире тюшюме,
Мен Чегемде баргъанча сау,
Сукъланмай бир кишиге...
Расул! Энтта да манга
Къыйын сагъатым келди.
Тюбей келсем да аманнга,
Игиге,- энтта билдим
Мен жангыдан къыйынлыкъгъа
Чыдагъанланы кючюн.
Къан къатыш жаугъан кибик къар,
Къыйырсызча - къыш кече, Алай кёрюннгенде, чыдай
Билгенлеге сукъландым,
«Къууанч келир да, ачыудан
Къутхарьф!»-деп, сакъладым.
Расул! Къара кюнюмде
Сёзюнг манга терк жетди,
Уя этди да кёлюмде,
Жаныма жарыкъ берди.
149
Жокъду къууанчдан иги зат,
Ол - жарыпьыды тангны,Келгенинде аман сагъат,
Ангылайбыз биз аны.
«Энтта да бир тиширыуну
Къучакъларма мен!» - деген,
«Энтта да жарыкъ чагъырны
Бир тартырма мен!» - деген
Тизгинлеринги жангыдан
Къатлайма къыйын кюнде,
Жашлыкъ келгенча жаныма,
Жокъча къарыулу менден,
Къыш кюн саусузла юйюнде
Жатмай, мен тауларымда
Баргьан кибик жаш кюнюмде,
Хапарсыз аурууладан!
Расул! Таи сёзюнг сени
Манга таукеллик берди,
Акълыгъын тау тёппелени
Кавказымдан келтирди,
Жылтырадыла тауланы
Тап-таза шауданлары,
Шууулдадыла аланы
Мен сюйген жауунлары,
Тауда танг жангьщан ата,
Мол сабанланы кёрдюм,
Акъ къарларын жылтырата,
Кавказ манга кюч берди.
Энтта биз барабыз бирге,
Къууана тауда тангнга.
Сен къууанчны, чагъыр берген
Кибик, бересе манга!..
1972
Москва, саусузла юйю
ЛАТВИЯ ДА
ЖАЗЫЛГЪАН
НАЗМУЛА
1
Латвия! Мен бетинги башха халда
Кёрген эдим. Ташла да кюйген кюнле!
Кёп нёгерим жоюлуп, мен сау къалдым,
Кёрдюм юйле бурулгъанларын кюлге.
Мен урушну биринчи кюнлеринде
Мында къазауат этдим, бу наратла,
Адамлача ынчхай, кюйгенлеринде,
Юйсюз-кюнсюз болуп сабийле, къартла.
Бизге суу да кюйген кибик кёрюндю,
Кёпюрлеринг чыр-чыр эте кюйгенде,
Жулдузларынг къара кийии кёгюнгде,
Окъла сабийлеринге да тийгенде.
Ол жыл аламат битген сабанларынг
Кюл бола, къаныбыз жууду жолланы.
...Бюгюн мында айланама, ол бары
Кёрюне узакълыгъындан жылланы.
Юйле, кырдыкла, терекле, сабанла
Биргелерине кюйген кёп тенглерим!
Къууанып уянама, ала саулай
Тургъанча - мен тюшюмде алай кёрюп.
2
Жалан аякълай жюрюйме юзмезде,
Энди къан ызы жокъ къургьакъ жагъада.
Бу юзмез да, биз тёзген кибик, тёздю,
Анга къан кьатышлы жауун жаугьанда.
Ким биледи тамбла не кёрлюгюн,
Ичген сууу боллугъун кир не таза,
Жашау анга неллай ётмек берлигин,
Не халда келликлерин къышы, жазы?
151
Энди манга узакъладан кёрюннген
Кюнледе билалмадым жетерими
Бюгюннге, жылынырымы да кюннге,
Сау къалып, бу назмуну этерими...
Ачы тютюнню жутдум, билмейин не
Боллугьун манга, борчуму толтурдум,
Бар тенглеримча, анамы бетине
Кибик, бу жерге, жарсый, къарап турдум.
Бу жерни кюйгени, къара къайгьысы
Къыйнады, кесим тургъанлыкъгъа отда,
Ёлмедим, умутну акъ къанатлысы
Башымда учду, жангы танг да атды.
3
Сау къалгъан жууукъларымача, къарап
Турама сизге, Риганы саулай
Къалгъан юйлери, орамлада бара,
Къалаланы, храмланы да санай.
Ол жыл бу кёкге бек алгъа къарагъан
Сабийледен сау къалгъанларын кёре,
Эсиме тюше жыгъылгъанла къаргьа,
Жашау, санга алгъыш этдим жюз кере!
Энди мамыр танг атады тюнюмде.
Наратла, кюн тийгенде юсюгюзге,
Кёрюп сизни таза кёкню тюбюнде,
Эрттен сайын да къууанама сизге;
Къууанама саулай тургьаныгъызгъа,
Топ да, от да жоймай къалгъан терекле,
Сабанлагьа тынч къарагьаныгьызгьа,
Бюгюн манга нёгер болгъан терекле.
Къууанама мол битген сабанлагьа,
Жерге ауана ийген булутлагьа,
Кёкню тазалыгъын кёрген суулагьа,
Тынч отлагьан ийнеклеге, атлагьа.
4
Кырдыкны кюн жылытды. Жалан аякъ
Барама, кюннге, кырдыкга къууана,
Дунияда хар зат да болгъанча акъ,
Жаным да, къанатлы сууданча, къана
152
Жер жылылыгьындан, ырахатлыкъдан,
Кёк чууагьындан, тирлик жетгенинден,
Къанатлы бюгюн, къоркъмай отдан, окъдан,
Башымда азат жырлай ётгенинден.
Наратланы кюн ырахат жарытып,
Ол эски танышлагьа салам бердим.
Жолланы, гюллени да жай жылытып,
Мен ырахат жашагьанча ёмюрде!..
Кырдыкда барама жалан аякълай,
Манга деп таза болгъанча жайгьы кёк,
Гумулжукну, кёхтюйню да ийнаюьлай,
Барама. Кюн тийген наратла - бийик.
Кюннге жылына бу жангы назмула,
Жылыннган кибик кёгюрчюнле, полле,
Барама, болуп жангыдан насыплы,
Эсимде тургъанлыкъгьа башха кюнле!..
5
Субай къыз Инара, мени биргеме
Олтураса тенгизни жагъасында.
Сен суугъа жарыкъ, таукел да киргенде,
Акъ толкъунла да юсюнге басына,
Башха къызла тюшедиле эсиме! Къан жугъу болуп жалан аякълары,
Жар оюлуп хар бирини юсюне,
Жол узагьындан, ачыудан да арып,
Даугавпилс кёпюрюнден ётген кьачхын
Къызла, палах хайран этген кёзлери!
Аланы къара кюнледе ачыгъан
Жюрегим унутмады андан бери!
Энтта, поезд ётгснде кёпюрледен,
Ол къызла кёрюнедиле кёзюме,
Жилягъанлары келе ол кюнледен,
Жарсыйма, палах келгенча кесиме.
Ма андан къарайма санга, сюйюнюп,
Дубулты наратлары шош тургъанда,
Андан сыйлыды манга жылы кюнюнг,
Инара, биз юзмезде олтургьанда...
153
6
Латыш тили, сени тютюн ичинде
Къан тёгюлген кюнледе эштген эдим.
Бу жылы кюн эштип, сени ючюн мен,
Кесим ючюн да мында къууанч этдим.
Мени тилимича, сени да марап,
Атдыла душманла кюйсюз окъларын,
Аны кёрдю къарангы кече ара.
Жюрютесе ауур жара тапларын.
Сёзлеринг, наратланы башларына
Жел къакъса, шыбырдагъанча эштиле,
Кьанатлыларынгы тауушларына
Ушап, ала мени сейир этдире.
Мен ангыламагъан тилими эштген
Окъун татлыды манга, тилеклерин
Анам сени сёзлеринг бла этген
Кибик, болсунла дей бар хата кери.
О, тилле да ёледиле, терекле
Кибик! Латыш тили, сау тургъанынга
Къууандым. Ёмюрде да къал сен беклей,
Бой берме къара боран ургьанында!..
7
Латвия! Келмегенме безирерге,
Кёп зат эсгере, къарадым бетинге, Бар ётген зат кирип кетмейди жерге,
Эсгериу тереги болады - ётген.