Чыгъармаларыны Алтытомлугъу Ючюнчю Тому - 02

Башксс - сабанланы кюйдюрген.
Нснча башкес гунч болуп кетди,
Сабан а быйыл да мол битди!..
Акъылманды - терек битдирген,
Башкес - баштанланы кюйдюрген.
Кёп башкес топуракъ болдула,
Терекле быйыл да чакъдыла.
Акъылманды - сабий ёсдюрген,
Башкес - сабийлени ёлтюрген.
Ненча башкес кюл болуп кетди,
Сабийле энтта, оюн эте,
Чабышадыла хар арбазда,
Тийре тола сабий ауаздан.
1970
47
*
Jjc
*
Чегем ташыча, бек болургъа
Сюйдюм, Жылгы суууча - таза,
Чинарча, чомартлай турургъа,
Болургъа, булутлача, - азат.
Жулдуз кибик, жарыкъ жанаргъа
Сюйдюм мен, жол кибик - чыдамлы,
Кырдык кибик, халал болургъа,
Ёчюлюп къалгъынчы чырагъым.
Мен алай болалмадым эсе,
Кеч, таш, суу, жол! Кеч, жулдуз, манга!
Терек ёсалгъаныча ёсер,
Жашауду оноучу хар жаннга.
1970
48
*
*
*
Бата баргъан кюн тауланы башларын
Къызгьыл эте, алтын суу ичиргенде,
Къаяланы тынгылагъан ташлары
Аны бизни бла бирге кёргенде, Нечик игиди таулагъа къара!ъан!
Андан сейир сурат табылмаз санга.
Пелиуан чагъыр тёкгенча къарлагьа,
Акъ къырла къызыл-ала болгьан сагъат!
Ахшам къарангысы келир да, ингир
Кетер, тёппелеге къарангы жатар.
Ары дери сакъ къара да, иги кёр
Къызгььш, саргьыл да болгъанын тауда къар.
Ахшам келир да, ол айырылыуну
Сагьаты болур, ингир бизни ташлар,
Кече къалкъый, сакъларла кюн жылыуну
Акъ тюелеча солугъан тау башла.
Бусагъатда уа, пелиуан чагъырны
Тёкгенча, къызаргьандыла тёппеле,
Кече келир да, бауур салыр къарны
Юсюне. Бешик жыр айтырла желле.
Ары дери кёрюп къал тау башларын,
Аланы ингирлик кюню къызартып
Тургъанында. Ол да кетер ташагьа, Унутма - кече келирин, кюн батып!..
1970
4 Къули Къайсын
49
ЖАЙ ЮОН
1
Жашил терскни тюбюнде
Олтурама. Кюн - жарыкъ.
Таула уа - бу исси кюнде
Тохтагьан кибик, арып,
Агьаралла аллымда.
Ала жиберген суууну
Тауушун эштеме къолдан,
Ауазынча жашауну.
Жашил терек башында - кёк,
Кенг тенгизде жууунуп
Чыкъгъан кибик, тазады бек.
Бирде - ол тенгиз сунуп,
Къарап жашил чапыракъла
Ичи бла мен кёкге,
Фикирлерим, жаз чыпчыкъла
Кибик, кете бийикге.
Тынчлыкъ бла тазалыкъны
Къайытаралла манга,
Таукелликни, азатлыкъны
Къайытаралла манга
Таула, суу, жашил терекле,
Кёк бла кырдык, гюлле.
Булутла - акъ тюркмен бёркле
Кибик бу жайгъы кюнде.
Жашил терскни тюбюнден
Къарайма таза кёкге,
Къанатлыланы ёнюнде
Ырахат жайгъа тилекге
Тынгылай, олтурама мен,
«Сау болсун жашил терек!» Деп шыбырдай турама мен,
Жайны къууатын кёре.
50
2
Тиширыу, гюллю нартюхлени
Биширип, келтиргенди бери,
Сабий кюнлеримдеча, мени
Къууандырды, нартюхле берип.
Гюллю нартюхлени, кырдыкда
Олтуруп терек ауанада,
Ашайбыз биз, аш жокъ кибик, тап,
Сау дунияда татлы аладан.
Бериучюсюнлей анам мени,
Тиширыу, нартюхле биширип,
Берди, озуп кетген кюнлени
Жангыдан эсиме тюшюрюп.
Энтта да жайны чомартлыгьын,
Къууана, кёрдюк биз жангыдан,
Элпек жерни аламатлыгьын
Сюйдюм энтта кеси жанымдан.
Ашайбыз, кырдыкда олтуруп,
Жангыдан жетген нартюхлени,
Жюреклерибизни толтуруп
Жарыкьлыгъы июльда кюнлени.
Бизге деп - бийик, чууакъды кёк,
Кьанатлыла бизге деп - жырлай,
Бизге деп - жашил болду терек,
Черек да - бизге деп шууулдай.
3
Биз харбызны кесдик да, сабийле
Кибик, къууандыкъ къызыллыгьына,
Дунияны къууатына сюйюне,
Къууандыкъ харбыз шатыклыгъына.
Къууандыкъ кырдыкны кёклюпоне,
Терекни салкъын ауанасына,
Бек битген нартюх бийиклигине,
Кесибизни къарт болмазлыкъ суна.
4*
51
Бизге харбыз шатыклыгъы - насып,
Жерни жылытхан кюн жарыкълыгьы,
Суугьа эннген булут ауанасы,
Тау тёппеледе къарны акълыгъы.
Харбызны кесип, сабийле кибик,
Сууукъ шатыклыгъына къууандыкъ,
Дуния къууанчы - къырлача, бийик.
Бу жай кюн аны бек ангыладыкъ.
Жер! Харбызынгы къызыллыгъына
Биз энтта сабийлеча къууандыкъ,
Чомартлыгъынгы уллулугъуна
Ёмюрге ыразы болуп къалдыкъ.
4
Сабийге ол кюсеген, термилген
Иллеуню берген кибик, манга бу
Жай кюнню къызгьанмагъанлай берген
Жашау, азатлыгьы ючюннге буу
Ыразы кибик, ыразыма мен
Санга - энтта да насыплы этдинг.
Жашаргъа, ишлерге базама мен,
Манга жап-жангыдан къанат битип.
Жуууннган сууум, къарагъан кёпом,
Ауанасында жатхан терегим,
Юсюнде олтургъан жылы ташым
Ючюн да санга, жашау, жюрегим
Ыразылыгъын энтта да айтды.
Жер менден аямады кёгетин,
Жарыкъ тангым жер юсюнде атды,
Мени насыплылагьа тенг этип.
Мен кесими санамам жарлыгьа, Бу жай кюн да болду уллу саугъа.
Сыйлы жер! Мен санга бераллыгъым Жаланда сюймеклигимди санга.
1970 .
МАШУКЪ ТАУНУ КЪАТЫНДА ИНГИР
Жулдуз жулдуз бла сёлешеди.
М. Ю. Л е р м о н т о в
1
Энтта ингир Машукъну тийресине
Келди, Лермонтов кёргенинде кибик,
Жолланы, тереклени да юсюне
Ахшам бауурланды. Акъ къырла бийик
Болсала да, женуп жанында ала
Аз эслене башладыла. Тауланы
Къарларында къызыл маталлы бола
Тургъан кюн жарыгъы ташлап аланы.
Мында башха ингир да эсибизде Жауун жоюлгъан поэтни юсюне
Жаугъаны, бу таулагьа жетип тюзден...
Россей кёгю поэтни кёзюне
Кёрюннгенча, жумулмайын кёзлери,
Алай жатды ол Машукъну къатында.
Жауун а, тохтамайын андан бери
Жаугъанча, эштебиз экибиз мында
Аны шууулдагъанын жашил, чууакъ
Бу май ингиринде - къургъакъ кырдыкда.
Тапанча атылгъан тауушу чыгьа,
Шёндю да биреу жыгъылгъанча атдан!..
2
Игиле да жоюлдула, палахла
Келдиле, кетген да этдиле кери,
Гунч болдула мында атылгъан окъла,
Энтта да май ахшамы келди бери.
Ахшам келди, жулдузларын жандырып
Кёпню кёрген Машукъ тауну башында.
Бу жазгъы ингирде чёгеме, арып,
Машукъну Лермонтов чёкген ташына.
53
Энтта ингир келгенди бери, жетип,
Булутла бир бирлерине тюбеше,
Сора Машукъ таудан Бештаугъа ёте,
Энтта жулдуз жулдуз бла сёлеше.
Кёкде жулдуз - къууанч, жерде - сен къууанч,
Мен жулдузгьа да, санга да баш урдум,
Манга жууукъ келгенлигине да къач,
Сизни кёрюп, насыплы болуп турдум.
Сени ариулугъунг, жулдуз жарыгъы
Жюрегими жарытдьша жаигыдан,
Жыл саным аз болуп, кстип арыгъан,
Энтта жангы жарыкъ жанды жанымда.
3
Ариулугъунг - манга мардасыз саугъа,
Кёкге - жулдузла, жерге уа - будайла
Кибик. Сейир этип къарайма санга!
Бу дунияда болгъан эселе байла, Бюпон мен да болдум аладан бири:
Тиширыуну ариулугъундан уллу
Байлыкъ къайда? Елмез жарыгъын берип,
Алай жашатады ол адам улун.
Бу бетге, бу кёзлеге, бу къоллагъа
Къарап, унутдум кёп къайгъьшарымы,
Терсликлерин кечдим тиширыулагъа,
Берген ачыуларын кечдим барына.
Сен баргъан жолунг да санга къууаннган,
Сен кирген кырдык да ыразы болгъан,
Сен кирген суу бек таза болуп къалгьан,
Сен къарагъан жулдуз бек жарыкъ жаннган, Аны сен чёкген таш да ангылагъан
Кибик кёрюннгенлей турады манга.
Мен да нёгер болдум энди алагьа,
Баш ура бу сейир ариулугьунга.
54
4
Машукъ турады таза кёкге къарап,
Энтта жулдуз сёлеше жулдуз бла.
Мен а сени бла сёлеше, бара,
Жюрегим, жулдуз кибик, жарыкъ бола.
Ариулукъ жашайды, тауланы бютюн
Бийик, гюллени артыкъ ариу эте.
Ол мени жангыдан насыгшы этди,
Бюгюн мен болгъанча Лермонтовха тенг.
Сабанчы кюзде мирзеу ючюн жерге
Алгьыш этгени кибик, мен да санга
Ариулугъунг ючюн алгьыш этерге
Деп, этдим бу назмуларымы саугьа.
Мени кечем энип келеди таудан,
Чыран бузланы сууукълугъун алып.
Машукъ къатында ингир - жаным саудан
Мени насыбым болгьанлайын къалыр.
Кёкде жулдуз - къууанч, сен - къууанч
жерде.
Жулдузгъа да, санга да къарап турдум.
Ариулугъунгу къызгъанмадынг, бердинг,
Мен жулдузгъа да, санга да баш урдум.
5
Бараса, Машукъну башына къарай,
Бараса, баргъанча хорлагъан тюзлюк,
Чачынгы Кавказны кёк жели тарай,
Бараса, баргъанча кеси игилик.
Ариулукъ - дунияда жашагъанлагъа
Уллу ырысхыды. Бюгюн сен аны
Энтта жангыдан ангылагдынг манга,
Сен жангыдан жангы этдинг дунияны.
Дуния манга энтта да болду жангы,
Таула да манга жангыдан агъарып,
Жулдузла да манга жангыдан жанып,
Мен ёмюрде да къалмазлыкъча арып.
55
Шахарынг шошайып, аны башында
Жулдузла, Лермонтовха кибик, жана,
Сен тургьан жерни чёбюне, ташына
Алгьыш этеди бюгюн мени жаным.
Энтта жулдуз сёлеше жулдуз бла,
Жулдузлагъа, санга да къарап турдум,
Мени жюрегим таулагьа тенг бола,
Жулдузлагъа да, санга да баш урдум.
1970
*
*
*
Ингир келди. Кёк чинар бутакълары
Ичинде жауун энтта да шыбырдай,
Мен къайытмазда тенглени жырларын
Эштгенча... Жауун, ашыкъма, шууулда!
Ингир, энтта сени кёрдюм, таныдым, Азмы жолугьа келдик ёмюрде,
Жауунунга мен азмы тынгыладым?!
Сени сабан, кырдык ичинде кёрдюм.
Энди кёрмез тенглерим бла бирге
Ненча къарагъан эдим, ахшам, санга!
Биз биченликден къарагьанда ёрге,
Жулдузланы жандырдынг, этдинг саугъа.
Ингир келди. Тенглерими жырлары,
Жауунча, жашил бутакъла ичинде,
Къайытып келгенча кетген жылларым,
Жауларым сукълана аны ючюннге...
Ингир, иги билеме тюрсюнюнпо,
Акъ къар, къара жауун бла да келдинг,
Кёп эштдим татлы, ачы да тилинги,
Санга тюбей жолда, шахарда, элде.
Ингир келди, келди мени ингирим,
Къарлы тау къабыргъаларындан энип,
Къоллагъа да, арбазлагъа да кирип,
Келди манга ингирим, излеп мени.
Мен бюгюн да таудан къайытдым, арып,
Къарадым ташлы жоллада ёрлеге,
Манга келмез тенглерими жырлары
Бла ингир да, жауун да биргеме.
57
Ингирим келгенди жаууну бла,
Арып кьалмайын тау аузунда, жолда.
Келмез тенглеримча, сёз нёгер бола,
Ашыкъма, жауун, ашыкъма, шууулда!
Ингирим, ашыкъма мени ташларгьа,
Ашыкъма, кече келир кезиуюнде,
Бауурун салыр жоллагьа, ташлагьа.
Ашыкъма, ингир, терк тайма кёзюмден!
1970
ТЕРЕКЛЕГЕ БЕШИК
ЖЫР
Къар жабып тургьан терекле,
Манга агъаргъан терекле,
Кече келди манга, сизге,
Танг да атар, келир бизге.
Къалкъыгьыз, бийик терекле,
Чыракъла кибик терекле.
Къанатлыланы юйлери
Болдугьуз ёлетден бери,
Жерни ийнагъы - терекле,
Къышла къыйнагъан терекле,
Къалкъыгьыз, сууукъгъа тёзе,
Энтта кёгерир тёш, ёзен!
Жангы къар жаугьан терекле,
Ауур къар жапхан терекле,
Тюшлериндс жазны кёрген,
Къанатлы ёнлерин эштген
Терекле, этигиз къалкъыу,
Жай энтта берирсиз салкъын.
Кёп къышла кёрген терекле,
Мен махтау берген терекле,
Энтта да ауанагъызда
Сабийле ойнарла жазда.
Къалкъыгьыз, энтта жаз келир,
Сизге жашиллик да берир.
Чыдамны билген терекле,
Адамлача ёлген терекле,
Жазгъа сау тюбейик бирге,
Жашил жерге махтау бере!
Къалкъыгьыз, жашил танг атар,
Энтта бизни кюн жылытыр!
1970
59
*
*
*
Бу дуниягъа жаланлайын келдим,
Кетген да жаланлай этерме андан,
Мен бери бир зат да келтирмей келдим,
Бир зат да алмай, кетерме мен мындан.
Мында къалырла жауун, тау, жулдузла,
Иги, аман ишим эм айтхан сёзюм,
Башхаланы къууандырырла къызла,
Гюл чакъгъан кезиу, кёгет бишген кезиу.
Аны ангылап, мени бла сёлеш,
Жауун акъ таула бла сёлешгени
Кибик, анга тынгылай къая, сырт, тёш.
Сабыр ауазынг къууандырсын мени.
Шош жел терекле бла сёлешгени
Кибик, сёлеш мени бла ингирде.
Кырдык къууанчлары болду тёшлени,
Сен мени къууанчым болдунг бу жерде.
Баргъан суу кырдык бла сёлешгени
Кибик, мени бла сёлеш, къууандыр,
Мен тас этгинчи ёрлени, эншлени,
Энтта жюрегимде жулдузну жандыр.
Жауун будай башла бла сёлешген
Кибик, сёлеш мени бла ингирде,
Гюлле да чакъгъан, кёгетле да бишген
Кезиу мени бла тургьанда жерде.
1970
60
МАКЕДОНИЯДА СКОПЛЕ ШАХАРДА
ЭТИЛГЕН НАЗМУ
Кече жолда душман жетген жолоучу
Къычыргъаныча, сени хапарынгы
Эштдим мен, ол Кавказгьа жетип, учуп,
Ол хапарынг ауур жараларынгы
Юсюнден эди. Къайда тепсе да жер,
Бар таула, шахарла да титирерле,
Бир къая ауса, бирси жарсыу этер,
Бир юй кюйсе, бары тютюн этерле.
Сени палахынгы тутдум кёлюмде,
Къайдагъы жарсыу да - жарсыуду манга,
Эл кюйсе узакъда мени элимден,
Кёзюмю къысалмай чыгьама тангнга.
Турдум унутмай сени палахынгы,
Скопле, жер тебип, ойгьан шахар,
Билдим ауурлугьун жараларынгы,
Палах жетеди, жетген кибик буз, къар.
Хата кимге келирин киши билмез,
Эшигинги ачхынчы дери жели.
Билебиз палахны тюрсюнюн а биз,
Жояма деген эди, бизге келип!..
Энди, Скопле, мен сени кёрдюм,
Ауур жара тапларынга къарадым,
Жангы юйлеринге да салам бердим,
Чыгьып танг атханда, кече арада.
Арбазлада ойнагьан сабийлени,
Сау къалгьан тереклеринги да кёрдюм,
«Энди бир да кёрме къара кюнлени!» Дей, арбазларынга да алай кирдим.
Мен оюлгьан юйлени кюллерини
Ачылыгъын иги билеме кесим:
Туугьан жерими къара кюнлерини
Къайгъысын энтта да тутады эсим.
61
Мен бюгюн да андан къууандым сени
Энтта да сау болгьанынга, жангырып,
Эрттенликде жангы юйле юсюне
Кюн тийгснине да къууанды жаным.
Мен Македонияны тауларына
Къарадым, кеси тауларыма кибик,
«Хата келмесин тауланы барына!» Деп. Таула къайда да турсунла бийик!
1970
*
*
*
Мен жашадым. Жерни, кёкню да кёрдюм,
Гыржын ашап, суу да, чагъыр да ичдим,
Отха да, жулдузгьа да махтау бсрдим,
Хауле да болдум, арыдым, кёп ишлеп.
Бу дунияда жашагьан хар бир жаннга
Кибик, ахыр кюнюм келгенде мени,
Термиле, къарарма да ахыр тангнга,
Сыйлы топурагьы болурма жерни.
Ким сюелсе да, темир къая болуп,
Хаюьды боллукъну болмайын къалмазы.
Тауусулгъанда жер юсюнде жолум,
Жауунну тауушу болур ауазым.
Мен урлукъ мирзеуча кирирме жерге,
Терек болуп, чыгьарма. Ауанамда
Сабийле ойнай тюберле ингирге,
Кетерле, кюн тауладан аугъанында.
Болурма къылкъы, жюзюм, чёплеу башы,
Саула да мени жангыдан кёрюрле.
Мен, жерни сыйлы топурагьы, ташы
Болуп, болурма ёлюмсюз, ёмюрлюк.
Сора нек къоркъама? Мен ёмюрлюкге
Къошулсам, алтын чапыракъла агьа,
Мен, чум терек болуп, къарарма кёкге,
Болурма жерни сыйлы топурагьы.
1970
63
*
*
*
Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула, Бахча битдирген, сабан сюрген,
Таш, агъач жоннган, ийнек саугьан,
Отну, жулдузланы да сюйген!
Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!
Сизни ючюн танг жарыкъ ата,
Сгони ючюннге бара суула,
Къууанч, насып кёрсюн деп адам.
Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!
Сизни ючюн бишедиле бар
Кёгетле, бола сизге саугьа Кырдыкла, жулдузла, жауун, къар.
Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!
Терекле сизни ючюн чагьа,
Акъ булутла да бере салам,
Кюн, ай да сизни ючюн чыгьа.
Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!
Сизге деп кёгере тенгизле,
Сизни ючюн агъара таула,
Келе бар жазла, жайла, кюзле.
Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!
Жашау, бишген кёгетча, татлы,
Сизге деп жырлайды къанатлы,
Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!
1970
64
*
*
*
Жангы дефтеринги ачдынг. Биринчи
Бети, биринчи къар кибик, акъ, таза.
Сен, энтта къууанч шаудандан ичип,
Эштесс анангы татлы ауазын.
Жангы дефтерни бетлери, анангы
Сютюча, - акъ, бетлилик, намыс кибик,
Сен бир да жолукъмагъанча аманнга,
Дайым чууакъ болгъанча башынгда кёк, Алай башлайса жангы дефтеринги,
Ойларынг да, умутларынг да - жангы,
Сен толу билгенча не этеринги,
Юйде чырагъынг бютюн жарыкъ жанып.
Арбазынга кирген жауун келтирди
Мылы жашиллигин биченликлени,
Жауунну тауушу юйюнге кирди,
Жаз деп, аныча, жангы тизгинлени.
Башласанг жангы китабынгы жаза,
Жашауунг да башланады жангыдан,
Хар тизгининг болсун деп керти, таза,
Бетлик да андан турады жанынгда.
Дсфтер бетле акълыгъы, кеси бетинг
Бла бирге къаласа, башха шагъат
Жокъ - юйдегинг, сабийлеринг да кетип,
Такъыйкъаланы сабыр санай сагъат.
Угъай, шагъат жокъду деп этме умут:
Жашау бла Поэзия биргенге!
Санга, Лев Толстойгъача, жана от,
Ол да шагъат аманынга, игинге.
Дсфтер бетлери, анангы сютюнлей,
Керти ссзлей - акъ. Алагьа сен къара
Ссз жазма. Таула - акъ, къызыл - тюртюле.
Аланы кср. Болма сокъур не къырау!..
1971
5 Къули Къайсын
65
*
*
*
Жашагъан тынчды деп санга
Айтмагьанма бир заманда,
Жашауду бек уллу саугьа, Дедим. Энтта таймам андан.
Энди, ахшамыма къарап
Тургьанда да, айтырым ол.
Жууукъ келди кече арам,
Артда къалып кёп тюрлю жол.
Тынч болмагьанын жашагъан
Ангылагьаи эдим - анам
Ишлегенинде, ташлагъа
Саркъа терлегени аны.
Ангыламагьанлай баргъан
Гыржын къыйын табылгъанын,
Ийнан, болмаз ангьшаргьа
Жашау деген не болгъанын.
Жашау тынчды демей санга,
Жашаргъа керекди, - дедим, Къыйынлыкъ кёзден къан сыгъа
Турса да, жолну тар этип.
Аны бютюн ангыладым,
Гыржыным ачы болгъанда,
Юйрендим акъылльшадан,
ЬОьышхыда юйсюз къалгъанда.
Терекни, гюлню да санга
Терсликлери жокъду, - дедим, Жашау керек жаны саугьа, Билген ишин иги этип.
Энтта да айтама алай,
Ахшамыма салам бере,
Кёп боранда къалып саулай,
Кёгерген терекни кёре.
1971
66
АХШАМ
Ахшам, мен билип турдум келиринги,
Кгч1 г къалмазынгы да биле эдим,
Маш а ачы оюмла бериринги,
Марам тургьан кечеми жууукъ этип.
Къарайма мен санга. Сыфатынг, бетинг
биле эдим бу кюйлю боллукъларын.
Биченликде бара, куртладан ёте,
Билдим - кечеме тюберими, арып.
Ахшамым, бир терслигинг жокъ аллымда:
Салып келгенсе келир кезиуюнгде,
Кеч келирме дей турмагъанса, алдап,
Алдаусузлукъ сыфатынгда, кёзюнгде.
Тангымда, эрттенимде, кюнтюшюмде
Эталгъанымы эте, жашай келдим,
Ахшам келирине эртге тюшюндюм,
Тюберибизге шахарда не элде.
Эрттеними, кюнтюшюмю балына
Къууандым, берликлерин да бердиле.
Е1еди да! - кёргенлерича аланы,
Эки кёзюм энди сени кёрдюле.
Ала берген къууанчым болду татлы,
Балларын ашадым, ичдим сууларын.
Энди, ахшам, ачы тузунгдан татдым, Къадарлары алайды бар сауланы.
Ётюрюк не асыу? - Эрттенлигиме,
Кюнтюшюме да термилеме, ийнан:
О, заман аны къарт этгенлигине,
Эрттенлигин унутургъа болмаз жан!..
Сени башынг бла къарап, кечени
Кёреме. Мен ары кирсем, кёрмем зат!
Ахшам, бу къайгъымы да къой кечирип:
Сюе эдим болургъа андан азат!
5*
67
Алай жокъ азат болур амал андан,
Кечем келир, кёралмам тереклени,
Таула акълыгъын кёралмам туманда:
Кече барысындан айырыр мени!..
Ахшам, сен келгенликге, орамланы,
Тауланы башларын да кёреме мен,
Жолланы, бахчаланы, сабанланы,
Юйлени, ташланы да кёреме мен.
Андан сюеме турургьа кёбюрек,
Ахшам, сени бла, терк жетмей кечем,
О, балта кесер деп къоркъады терек! Чамланма кечеден къоркъгъаным ючюн.
Билеме боллукъну болуп къалырын,
Бизге келир затны келмей къалмазын,
Терек ауса, жер да мудах болурун,
Кече да байрагъын жаймай къоймазын.
Бир терслигинг жокъ - кезиуюнде келдинг,
Жалгъаны жокъ, керти бетинги кёрдюм,
Ызынгдан кечем келлигин да билдим,
Шошайгъан терегинг тюбюне кирдим.
Ахшамым, келгенсе. Бер берлигинги,
Мен да сенде кёрлюгюмю кёрейим.
Сен да кёр мени бла кёрлюгюнгю,
Мен да санга берлигими берейим.
Биз алай айырылырбыз бир бирден,
Аман айтмай, бир бирге бермей налат, Олду мен билген эслилик ёмюрде.
Арып жыгъылгъынчыннга чабады ат!..
1971
*
*
*
Л-а, къыйынлыкъ - эски нёгерим,
Сен энтта да юйюме кирдинг!
Тансыкъ болупму келдинг бери?
11йиъырей сыфатынгы кёрдюм.
Азды деп биргеме болгьанынг,
Энтта манга анданмы келдинг?
Мюйюзю тюшгенде бугъаны,
Жайлыкъда, къышлыкъда не элде, Жангыз мюйюзю бла да ол,
Чалыланы кётюрюп ата,
Жашайды... Келдинг манга кёп жол,
Жашил терегими ууата,
Таза суууму бокълай, татлы
Жукъуму буза келдинг, чача.
Сен, кечеги къара къанатлы
Болуп, мени юйюмде уча
Тургъанлыгъынга, бой бермезге
Эртте окъун этген эдим ант.
Зат кёрюнмегенде да кёзге, Кече тарда да чабады ат.
Не уа мен къарт, къарыусуз болуп,
Тынып, апчып къалгъанмы сундунг?
Къартайгъан къадыр да, суу толу
Келгенде да, ётеди суудан.
Кертиди, мен жашайма, къартлыкъ
Арбазыма киргенин кёре,
Алай жашау - алгъындан татлы,
Татлы болду манга кёп кере.
A-а, къыйынлыкъ - эски танышым!
Энтта кирип келдинг юйюме.
Чал болгъанлыгъына да башым,
Билекликлени къолдан иймем!..
1971
69
*
*
*
Хар инсан жашауунда
Кюн да, туман да кёрюр,
Къуруп да къалыр шаудан,
Танг да, ахшам да келир.
Кёлсюз да, кёллю да бар
Адам жашагьан жерде,
Бушуу да, ёлюм да бар, Алай болур ёмюрде.
Къуу болуу, къартлыкъ да бар
Терек гюл чакъгьан жерде.
Жер къалыр, кетсе да къар, Алай болур ёмюрде.
Хар жан да суудан къанар
Ачыу, ёлюм бар жерде,
Хар сау жазгьа къууаныр, Алай болур ёмюрде.
Къарт болмай бир жан къалмаз
Сабанла чакъгьан жерде,
Жашау а эски болмаз, Алай къалыр ёмюрде.
1971
70
*
*
*
«Ёлмесенг да, къарт болурса», Деп айтмагьанды тели.
Ах, сен не мудах ураса,
Къартлыкъны къара жели!..
1971
* * *
Мени жаш кюнюм кетгенча,
Сени жаш кюнюнг да кетер,
Мени ахшамым жетгенча,
Сени ахшамынг да жетер.
Алай, мени къатымдача,
Сени къатынгда да ёсер
Жаш уста. Санга, мангача,
Ол жашха да кёгет бишер.
Анга да чагьар, бизгеча,
Шаптал, эрик, ышарыр къыз,
Кырдык да чыгьар, бизгеча,
Танг да атар, жанар жулдуз.
Биз бирге алай хорларбыз
Къартлыкъны бла ёлюмню, Жашлыкъ барда - биз да барбыз,
Ийнан жашлыгъына жерни!..
1971
*
*
*
Сен сёлеше биле эдинг
Сабанла, булутла бла,
Жауун бла ушакъ этдинг,
Терекни тилин ангылап.
Андан къалгъанды сёзюнгде
Булутланы акълыкълары,
Сабан сарылыгьы тюзде,
Жулдузланы жарыкълары.
1971
*
*
*
Терекле къалгъанча чапыракъсыз,
Къалабыз ахлусуз. тенгсиз,
Къар да, жауун да жауа аласыз,
Эсгеребиз аланы биз.
Биз къалгъанча, бизсиз да къалырла,
Бизге термиле, ахлула,
Биз сагьыннган кибик, сагъынырла
Бизни да жауун кюн ала.
Къар жаугъан кюн эсгере турурла
Бизни сюйгенле, биз кетсек,
Бизгеча, алагьа агъарырла
Эрик терекле, жаз келсе...
1971
72
*
*
*
Бетховен этгенча, къыйынлыгьынгдан,
Бушууунгдан да от чакъдыра, жаша,
Иги умут алдап къойгьанлыгьына,
Умутун юзмей баргьанлагьа уша.
Жаланда алай жаша жер юсюнде, Ол болады жашауда акъылманлыкъ,
Тыякъгъача тыян сен юлгюсюне
Кишиликни - олду асыу болаллыкъ.
1971
* * *
Не кёп жара сынагьанса, жер!
Дагьыда битеди сабанынг,
Тереклеринг акъ, жашил бола,
Бахчаларынгы да жокъ саны.
Адам, не кёп жара сынадынг!
Дагьыда жырладынг, тепсединг,
Жарангы къолунг бла къысып:
«Къоркъма, хомух, жашарбыз!» - дединг.
1971
73
* *
*
Билеме мен саусузну жангызлыгъын,
Кеси къалгьанча саулай дунияда.
Къуу турукъгьа да кёрюнеди алай, Барысы да къуругьанча терекле.
Топла ургъан ташха кёрюнюп турур
Бары да жаралы болгьанча ташла,
Башындан жар оюлуп, басхан шаудан
Жерни юсюнде суу къалмагъан сунар.
О, саусузну жангызлыгъы! Сен къалай
Къыйын боласа, не узунду кеченг!
Тангынг да, ахшамынг да бир сыфатлы,
Ётмегинг да, сууунг да бирча ачы!..
1971
74
5j£
*
SfC
Жашау толуду къайгъыдан.
Биченчи уа кёк талада
Гебен этеди жангыдан,
Аппам этгенча таулада.
Бичен, минг жыл мындан алгьын
Кибик, ариу ийис эте,
Ауана - бурунча, салкъын,
Булутла - алгьынча ёте.
Кёк да, минг жыл мындан алгьын
Кибик, къарап жашил жерге,
Суу жагъа - бурунча, салкъын,
Къууанып турады жёге.
Жашау энтта къайгъыладан
Толуду. Биченчи гебен
Этеди агъач талада,
«Жашаргъа керекди!» - деген
Кибик анга кырдык, терек,
Биченден ура сют ийис...
«Жокъду ишден сыйлы тёре», Дей, келедиле жаз, жай, кюз.
Дунияда жокъча бир окъ,
Отлайдыла ёгюз, ийнек.
Агъач - жашил, булутла - акъ,
Бурун кибик - чууакъды кёк.
Акъ таула, жашил биченлик.
Жер бар къайгъыладан азат
Болгъанча, талада элли
Гебен этеди, ырахат...
1971
75
*
*
*
Ахшам, арыгъан ёгюз кибик,
Келди арбазгъа, къарангысы,
Юйле башындан ётюп, бийик
Нарат тереклени арасы
Бла суугьа кирди. Шыбырдай,
Терек хапар айта терекге,
Акъырын-акъырын шууулдай,
Къарайдыла наратла кёкге.
- Нени юсюнденди аланы
Хапарлары бир бирлерине?
- Жоюлмазындан дунияны,
Дайым сау турлугъундан жерни.
Ала айтадыла бир бирге
Бизден сора да кёп ингирде
Турлукъларын бу жашил жерде...
Ахшам, арыгъан къонгур ёгюз
Кибик, арбазгъа сабыр кирди,
Жерге къонгур сыфатын берди.
Анга хапар айтады тенгиз...
1971
76
КЮН ТИЙГЕН КЪАЯЛА
Танг атды. Къаялагъа кюн тийди.
Бийик Чегемимде чыкъдым юйден.
Кюн тийген къаяла!
Къуругъунчуннга кырдыкны чыгъы,
Ийнек, эшек да отларгьа чыгьып,
Кюн тийген къаяла!
Уста алтын суу ичирген кибик
Болуп, Чегемде хар бир къая тик,
Кюн тийген къаяла!
Сакъ жауун жетип, терк ётюп кетди,
Сора къаяларыма кюн тийди.
Кюн тийген къаяла!
Илкъарги, Башиллик къаялары Мен тансыкъ болгъанда кибик, - сары.
Кюн тийген къаяла!
Кюн тёгюлген къаяларым бийик,
Анам харип да къарарыкъ кибик.
Кюн тийген къаяла!
Бир тиширыу келеди, суу алып,
Бирси арбаз сыйпайды, къадалып.
Кюн тийген къаяла!
Мени анам да, ма алай эте,
Сизге къарай, къайытмазгъа кетди.
Кюн тийген къаяла!
Къарт киши ашыкъмай намаз эте,
Агъаргьан таулагьа буруп бетин.
Кюн тийген къаяла!
77
Сабийле школдан чыгьып келе,
Къаялагьа къарай, ойнай-кюле.
Кюн тийген къаяла!
Сабийлигим, сизге къарагьанлай,
Мында къалып къалгъанды ма алай,
Кюн тийген къаяла!
1971
*
*
*
Угъай, аллай намыс тийишли
Сёздю сёзюм дерге базынмам:
Бек насыплы сёзню юлюшю
Берилди бир жолда назмума.
Ёлюр ауруудан болуп онгсуз,
Белгили алим жата эди.
Ол, мени назмуму окьусун
Деп, юйдегисинден тиледи.
Саусуз назмума тынгылады,
Таулада айтылгъан сёзюме.
Аны эштип, сын болуп къалдым.
Махтауум тюйюлдю кесиме,
Махтауум - ёлюрню аллында
Назмугъа эс бургьан адамгьа.
Бу таулу назмум бла андан
Бюгюн баш урама мен анга!
Аны эштгенде, титиредим:
Бир инсаннга да сёзюм алай
Керек боллукъду демей келдим,
Турсам да сёзге ийнаннганлай.
Ёлюрю аллында бир жаннга,
Сёзюм, асыу болалдынг эсе,
Махтау, сёгюу да неди санга?
Энди бош айтылдым деме сен!
Чегемли сёзюм, ненча уллу
Назму айтылды жер юсюнде!
Болсада, биреу онгсуз болуп
Тургьанда, сен тюшдюнг эсине.
Ыразы бол къадарыбызгьа,
Бизге жокъ андан уллу ыспас,
Ол жарыкъ берир жаныбызгьа,
Жашарыкъ эсек да кёп не аз.
79
Къыш жылытхан отха баш ургъан
Кибик, баш урама къыйынлы
Эрине назмуму окъугъан
Тиширыугъа - хурметим уллу.
Жюрегим, халаллыкъны сакъла,
Ол бла иш - бизден къаллыгъы.
Хурметим - бек къыйын сагьатда
Китабымы ачхан къоллагъа.
Жаша - адам адамгьа асыу,
Тыянчыкъ да болгъаны жерде!
Дайым алай айтханлай бар, суу,
От, алай айта, жан ёмюрде!
1971
*
Jfc
Мен тюшюмде кёрдюм къапланны,
Жугъур эди, жана кёзлери,
Ол, жерге сойланып, къапланып,
Секирирге юсюме - бери
Хазыр болуп тургьанын кёрдюм,
Шкокну тартдым, ол чарлады!
Къапланладан сора бу жерде Тюзде, агьачлада, жарлада Жан къалмагьанча болуп алай,
Эштилмейин адам ауазы,
Дунияда кесим къалгьанлай,
Амалсыз болуп, эсим азып,
Къычырыкь этдим да, уяндым!..
Танг атып, жырлай къанатльша,
Къууандым мен, нечик къууандым:
Арбазланы сыйпай къатынла,
Быстырла къуруй, бахчалада
Чыкъ жылтырай, терекле да шош.
Къалай къууандым мен, чал адам,
Насыплы сабий жашха ушаш!
Сау болугьуз, танг, къанатльша,
Сиз, арбаз сыйпагъан къатынла!
Къутулуп къапландан - ёлюмден,
Энтта да биргегизгеме мен!..
1971
6 Къули Къайсын
81
*
*
*
Жауун, сабанла кюйгенден,
Бахчала кюйгенден сора,
Жер, кырдык, чапыракъ сары
Болгьанда, жауду, тюбюнден
Шууулдап жетди ол кече,
Кеч болуп келген хапарлай.
О, жерни башындан нечик
Къыйматсыз жауады, къалай
Ушайды санга, айтылмаз
Жеринде бош айтылгъан сёз!
Бир жан эштмей къалгьан ауаз,
Мирзеусюзлейин келген кюз!..
1971
82
*
*
*
Жулдузлагъа къарап турама. Ала
Жанадыла, бир заманда аланы
Юсюнден жазылмагъанча назмула,
Жанадыла башларында тауланы,
Жанадыла, сау жерни алимлери
Аланы къыйматларьга ангыларгьа
Кюрешмегенча ёмюрледен бери,
Биринчи чыгьып, къарагъанча къаргьа.
Бюгече да жулдузла жана алай
Акъ Къазбекни башында, манга - кетген,