Чыгъармаларыны Алтытомлугъу Ючюнчю Тому - 01

Къули
Къайсын
ЧЫГЪАРМАЛАРЫНЫ
АЛТЫТОМЛУГЪУ
ЮЧЮНЧЮ ТОМУ

Энтта да къууандым жангы
Жылгьа сау жетгениме,
Юйюмде чырагъым жанып,
Ишими этгениме,
Энтта да январь къары
Акълыгъын кёргениме,
Энтта да, къыш жолда арып,
Юйюме келгениме,
Бу жангы жылгьа сау жетген
Бар да ахлуларыма,
Огьурлу ишлерин этген
Адамланы барына,
Хоншуларым да барысы
Жангы жылгьа сау жетип,
Желни кюйсюзю, къарасы
Юйлерин бузмай кетип,
Жангы жьш алай келгенин
Энтта кёрдюм, къууандым,
Сабий оюну, кюлгени
Чыракъ болду да, жанды.
Барды гыржыным, чагъырым,
Бар сирнегим, тютюнюм,
Жеримде къар да акъырын
Жауады. Ол да - тюнюм.
Быллай кюнле тюшюм болгъан
Заманланы да кёрдюм.
Къан къатыш къар жаууп жолгъа,
Ол да кетди, эриди.
Энтта да къууандым жангы
Жылгьа сау жетгениме,
Жашаргъа бюгюн да жаным
Бютюн къаст этгенине.
1970
7
*
*
*
Танг, мен бу дунияда бек сюйген кезиу!
Насыплы сени кёрген эки кёзюм.
Танг жарыкъда баргъан ёгюз мюйюзле,
Танг жарытхан акъ таула, жашил тюзле,
Танг жарытхан юй, танг жарытхан кырдык.
Черек барады, баргъан кибик жырда.
Танг жарытхан гаш, танг жарытхан терек
Манга къууанч бергендиле кёп кере.
Танг жарытхан арбаз, жол, бахча, сабан.
Танг атды - дунияда бек иги сагъат!
Танг - бу дунияда мен бек сюйгсн кезиу.
Танг жарытхан юйюм, умутум, сёзюм.
1970
8
*
*
*
Ол акъылман не батыр болмагъанлыкъгъа,
Сюйдюм мен адамгьа хурмет этилирин.
Жалан акъылманмы тёздю къыйынлыкъгъа?
Жаланда батырмы сюйдю туугъан жерин?
Акъылманнга, батыргъа да - махтау, ыспас!
Алай хар уруннган адам да хурметге
Тийишлиди - мал кютген, сабан сюрген жаз,
Уллу, гитче иш болса да - ишин этген.
Кесича Прометейди хар бир адам,
Жашайды, кёп къыйынлыкъны бюге, тёзе,
Барады, жолда ауур ташланы ата,
Мирзеую, кёгет тереги къыйын ёсе.
Ол акъылман не батыр болмагъанлыкъгъа,
Хурметге тийишлиди ишлеген адам.
Ыспас сизге, таш, агъач жоинган, мал бакъгъан! Сизсиз батыр, акъылман жокъ бу дунияда.
1970
9
*
*
*
Адам кёп машина чыгъарды,
Къаяла ёшюнлерин жарды,
Чыкъды космос бийиклерине,
Эси, кючю чексиз кёрюне,
Жерде, кёкде жангы жол салды.
Алай адам адамлай къалды Жарсыуу эм къууанчы бла,
Чыдамы эм ачыуу бла,
Кюлгени, кёз жашлары бла,
Тойлары, сагъышлары бла,
Бу жерге сюймеклиги бла,
Ёлгеннге кюймеклиги бла,
Туугъаннга уа къууанчы бла,
Хар жомагьы, жубанчы бла Адам адамлай къалып къалды,
Иги кюнлерин сакълай алдан.
Анга къанатлы жырлагъаны,
Кёгюрчюнню мурулдагьаны,
Ай жарыгъы, жауун жаугьаны,
Башында жулдузну жаннганы,
От жылыуу, кюнню тийгени,
Ышаргъаны да сюйгенини,
Ётмек татыуу, суу татыуу,
Тау бийиклиги, танг атыуу,
Сабийчигини ышаргъаны,
Агъачда суу жарыкъ баргъаны,
Гыржын этгени да ананы,
Аны бети, къолу, ауазы,
Къар акълыгъы, кырдык кёклюгю,
Дунияда ариулукъ кёплюгю
Анга бурун кибик багъалы Жерни акъ дуппуру, кёк талы.
Адам адамлай къалып къалды,
Бек иги умутлары алда,
Ётмек сыйлылыгъы адам бла,
Суу тазалыгьы аны бла,
Жер ариулугъу адам бла,
Жср сыйлылыгъы аны бла.
1970
10
*
*
*
Мен кёп затлагьа къууандым,
Жарсыдым кёп затлагъа,
Акъ атлагъа да жер салдым,
Миндим къара атлагъа.
Неди да? - Къарангы кече
Болмай, жарыкъ танг болмаз,
Къышда къар жаугъаны ючюн
Жаз кырдык чыкъмай къалмаз.
Дунияда акъ, къара - бары
Жашауду жаны саугъа,
Ол ыразы бола барыр
Гыржыннга бла суугъа.
Бу дунияны кёре баргъан
Инсан къалмаз асыусуз.
Акъ, къара да кёрмей къалгъан
Жалан олду насыпсыз.
1970
11
*
*
*
Жазым чагъып тургъанында,
Умутларым да чагъып,
Кюнюм батмай къалгьанында,
Башымдан жарыкъ чыгъып, Мен къууанчымы, жырымы
Къызлагъа берген эдим,
Хазыр да бола жанымы
Берирге, юлюш этип.
Къызла - дуния ариулугъу
Болгъанларын да кёрдюм,
Сора къайгъы ауурлугъу
Март къарыча эриди.
Энди, саргъалып терегим,
Къышым жууукъ болгъанда,
Арыгьан атча, жюрегим
Солуу излей къалгъанда,
Дагъыда къууанама мен
Жер жарыгъы къызлагъа,
Алгъыш эте барама мен
Ариу жер жулдузлагьа.
Энтта береме алагьа
Сейирими, жырымы,
Энтта береме алагьа
Сабыр кёз жашларымы.
Челекле бла суу алып
Келгенча, жер къууанчын
Алып келедиле ала,
Жарсыу туманын чачып.
Дунияда къызла барда - жер
Къууанчсыз болуп къалмаз,
Жырчы алагьа жыр этер,
Шатлыкъ шаудан таркъаймаз.
1970
12
*
*
*
Пушкинни майданына келип,
Олтурама аны къатында.
Аны да аямады ёлюм,
Алай уллу жарыкъ - атында!
Аны женгил атлап баргьаны
Къалды Кавказны жолларында,
Акъ тауларыма къарагъаны,
Къарагьаны жулдузларыма.
Аны ючюн да мен ыразы
Болдум къадаргъа - бир бирлерин
Кёрюп, бир бирини ауазын
Эште къалдыла андан бери.
Сынында тургьан назмуларын
Акъырын окъуйма был айда.
Мен узакъ жерледен да, арып,
Келген эдим бери бир жайда.
Келген эдим - къайда да мени
Бла тургъанын жюрегини
Жарыгъы - кесине айтыргъа,
Былайда анга баш урургъа.
Шош окъуйма, мен тереклени
Тынчлыкъларын бузаргъа къоркъуп.
Билеме заманны терклигин,
Заман кеси китабын окъур.
Мен шош окъуйма, булутланы
Тынчлыкъларын бузмаз ючюннге.
Ёмюрлюк къууады атларын
Кюндюз эмда кече ичинде.
Бюгюн да сизни бирге къошдум,
Къууанчны, ачыуну да ёню,
Жашил жазны бла акъ къышны,
Эргте чыгьып, кеч батхан кюнюм.
1970
13
* 3jc *
Энтта тиширыуну кёлюне тийдим!
Жер окъун этген болур манта айып.
Чыракъла да мутхуз болдула юйде,
Бюгюн мутхуз болду кырдыклы жайым.
Энтта тиширыуну кёлюне тийдим,
Мени тиширыу тапханын унутуп.
Не тели болдум, не эссизлик этдим!
Мутхуз болду юйюмде жарыкъ отум.
Тиширыудан аламат жокъ дел, алай
Жазып, сора мен аны уа кем къалай
Этдим? Кесим кесими ангыларгъа
Къолумдан келмей, тирелеме жаргьа!
Къалай тийдим тиширыуну кёлюне?
О жашау, не кёп тюрлю боласа сен,
Менден эслиле да бирде телиле
Бола, тереклери да къынгыр ёсе!
Тиширыугъа кемлик берген сагьатым Ол бек къара сагьатларымдан бири,
Жарыкъ атыучу тангым мудах атып,
Кесим къууанч угьай, азаплыкъ кёрюп
Турама - терслигинги кесинг билген
Сагъатдан бек не къыйнайды жанынгы?
Ол сагъатда аллынгда жарыкъ жаннган
Отха угьай, къарайса сууукъ кюлге.
1970
*
*
*
Тенглерим ачыуландыргъанларында,
Ала мени жангыз къойгьанларында,
Жел ургьанча болду юйюмде отдан,
Сора кече жангызлай былай айтдым:
«Бар сёз нёгерлерим да ташласала,
Мен сени бла ушакъ этерме, танг,
Ингирлик, мен санга берирме салам,
Мен сени бла ушакъ этерме, тау.
Бар сёз нёгерлерим кетселе, ташлап,
Мени ксслеринден кем этип ала,
Кече, сени бла ушакъны башлай,
Сёлеширме мен жулдузларынг бла.
Бар сёз нёгерлерим ташлап кетселе,
Ушакъ этерме жауун бла, будай
Башла бла. Къыш кюнлери жетселе,
Акъ болгъанында мен сюйюучю Адай,
Ушакъ этерме жаугьан къар, терекле
Бла. Жайда - гюл бла, кырдык бла,
Ушакъ этерме мен таза черекле,
Кече харбызлагьа жатхан чыкъ бла.
Ким кетсе да, жер а манга тынгылар,
Ким ташласа да, ол мени ташламаз,
Ол мени, тапхан анамча, ангылар,
Бир заманда да жангызлайын къоймаз».
Жокъ, мен саулукъдан, адамласыз къалмам,
Манга суу, адам ёню да - багьалы.
Билдим - адамласыз жашаргьа болмам.
Тил билсе, таш да айтыр эди алай.
15
Ташха да къыйынды жангызлай жатхан,
Керексиз жатхан, салынмайын юйге,
Тыпыр таш болуп, жылынмайын отха,
Къаргъа батхан, кюннге керексиз кюйген.
Ташха жетгенинде устаиы къолу,
Омакъ этеди къолай къалаланы,
Уллу шахарланы къууаты болуп,
Ёмюрле тургьан аллай къалаланы.
*
*
*
Кюлмегиз гитче шахарчыкълагьа сиз,
Алада да жашау жашаулай къала,
Алагьа да саргьала кследи кюз,
Жазгъа, къышха жолугьадыла ала.
Алада да ойнайдыла сабийле,
Орамда барадыла субай къызла,
Ахшамда гыржын бише тургъан юйле
Башларында жанадыла жулдузла.
Сиз бош кюлмегиз гитче шахарлагъа,
Ала, белгили болмагьанларына
Жарсымайын, къарайдыла къарлагьа,
Булутла акъырын баргьанларына.
Алада да терекле ариу чагьа,
Тойла да этиледиле алада,
Тангнга татлы, ачы тюш кёрюп чыгьа
Жашагьанла ол гитче шахарлада.
Ги гче шахарлагъа да кече келе,
Хар жсрдеча, алада танг да ата,
Анала гитче сабийлерин белей,
Башларындан а кюн чыгьа эм бата.
Сиз бош кюлмегиз гитче шахарлагъа,
Алада жауун жауады, шыбырдай,
Кюлмегиз алада жашагъанлагьа,
Жашау жашауду хар жерде, шахарда.
1970
2 Къули Къайсын
Г О С У Д 'Г С Т В Е Н Н А Я
(Н А Ц И О Н А Л Ь Н А Я ) Б И Б Л И О Т Е К А
i 7 Кабардинв-Балкарской Республики \
г. Нальчик, ул. Ногмова, 42
*
*
*
Ол суратчы тиширыуладан башха
Этмеди бир жанны, затны суратын,
Не сюйюп къараса да жазгъа, къышха,
Не бек сюйсе да жерини сыфатын.
Тиширыуланы суратларын алай
Этди, алайсыз мирзеу битмей къаллыкъ
Кибик, болмазлыкъча берекет-къолай,
Бишмей къаллыкъча харбызла, хууанла,
Тау агьармазлыкъча, жулдузла жарыкъ
Жанмазлыкъча, чакъмазлыкъча шапталла,
Чапхан ат да жыгъылырыкъча, арып,
Таркъайып къаллыкъча къара шауданла.
Тиширыуну суратын алай этди,
Ол суратда кёре саулай дуньяны,
Тиширыуну бети - жашауну бети
Болду анга, насыплы эте аны.
Тиширыу бетин - кёзюн, къолларын, Сейир эте, ол суратха тюшюрдю,
Саулайын дунья ариулугьун барын
Ол тиширыуну сыфатында кёрдю.
Тиширыула, анга ачыу сынатып,
Алдасала, къыйнасала да аны,
Ол, бар кёлкъалдыланы кери этип,
Суратларын этди тиширыуланы.
Тиширыуну ариулугъуна жесир
Болгьанлайын, ётюп кетди ёмюрю.
Жерге къыш келгенликге, терек ёсер,
Багьалылай къалыр терекге жери.
18
Кёкден элия келгенликге бирде,
Бизге кёк жандырады жулдузланы.
Суратчы иги аигьглады аны,
Тиширыулагьа махтау бере жерде.
Суратчы насыбын алай сынады.
Тиширыуну ариулугьун кёрмегсн,
Аны аламатлыгъын да билмегсн
Кишилени сокъурлагьа санады.
1970
2*
*
*
*
Сюеме Кавказны бла сени,
Ариулугъугъуз - насыбым.
Къанатлы къалайындан да жерни
Ашыкъгъанча уясына, Ашыкъдым Кавказгьа бла санга
Хар къайдан, хар бир шахардан,
«Манга экисинден уллу саугьа
Жокъду!» - дсп жаным шыбырдай.
Чыгъаса Кавказны тангларына,
Тауда булутлача - азат,
Къарайса Кавказны тауларына,
Кесинг - алача, аламат.
Бетингде - бийик къарла жарыгъы,
Къолларынг пол ийис эте,
Къалай игиди санга къарагъаи,
«Ариуса, не ариуса!» - дей.
Сен, акъ тау тёппелерича, манга
Кёрюнюп турдунг тюшюмде.
Уллу саугъады санга къууаннган,Насыплы бола, тюшюндюм.
Дунияда сенлайла болгьанлары
Ючюн махтадым дунияны,
Анда акъ таула агъаргъанлары
Ючюн махтагьанча аны.
Атынгы айтсам, «Кавказ» дегенде
Кибик, аузум кюнден тола,
Алай жашай келеме хар кюнде,
Насыплылагьа тенг бола.
20
Тиширыуну ариулугъу нечик
Аламат болгъанын манга
Эртте билдирдинг.
Мен аны ючюн
Жесирме ариулугъунга.
Сюеме Кавказны бла сени.
Атларыгъызны бир этдим,
Сыфатыгъызны бир этип сизни,
Алай келеди хар эрттен.
1970
* * *
Мени Шекспирге, Гётеге да тенг
Этмез къадар. Алай жазмай жашаргьа
Болалмадым. Сюйсенг - манга тели де,
Назму этдим тереклеге, ташлагьа.
Ма бу жашы ёлген ана жиляуун
Этмей болмагъанча, сабаны иги
Битгенде, кезиуюнде жаууп жауун,
Къууанмайын болмагъанча жюреги
Сабанчыны, мен да жазмайын алай
Болалмадым. Назму шаудандан къандым,
Атам жоргъа атына къууаннганлай,
Мен, мажал сёз тапханымда, къууандым.
Назму этгеним мен туугъан таулагьа Болду бу дунияда татлы насыбым.
Назму этдим ингирлеге, танглагьа,
Манга къуллукъ эте сёзню асылы.
Кесим бу жерни къаясы, тереги
Болгьан кибик, дайым алай жашадым,
Чёплеу башха ушагьанча жюрегим,
Жашаууму алай бла ашырдым.
Мени Шекспирге, Гётеге да тенг
Этмесин къадар. Мен ишими этдим.
Таулу сёз мени къул, патчах да эте,
Кесиме башха сый излемей кетдим.
1970
22
*
*
*
Биреуню акъылманнга санадыла,
Ол билмеген бир зат да жокъ сундула,
Ол файгъамбаргъа тенгди деп турдула,
Хоншулары оноу эт деп бардыла.
«Къалай базынайым оноу этерге, Деди ол, - сизден акъыллыма дерге?
Кесин къалгъан халкъдан акъыллы суннган
Кетмез жеригизде да атар суугъа».
1970
23
*
*
*
Къаллай къууанчды - кёзлеринги ачып,
Эрттенликде кырдыкны неда къарны
Кёрсенг! Билдим: бу дунияны къууанчы
Болмаса - зат жокъ жанланы барына.
Къаллай къууанчды - кёзлеринги ачып,
Арбазны, юйле башларын да кёрсенг,
Жашил бахчала башында барыучу
Акъ булутла1~ьа кетгени да эсинг.
Къаллай насыпды - дуния жарыгььша
Къараргъа амалынг болуп тургьанынг,
Санга сыйлы затланы да барьгна,
Анангы бетинеча, къарагьанынг.
Бу дунияда жокъ гитче зат, гитче иш,
Къамажакъны кёргенинг окъун - къууанч,
Жаны саугъа хар зат да - татлы юлюш,
Бу дуниягъа кёзлеринги иги ач.
Хар чёпге, сенгирчкеге алай къара,
Кырдыкга, чапыракъ кёгергенине,
Акъ булутчукъну сабыр кетип бара
Тургъанына, къыш, жаз да келгенине.
Къаллай къууанчды - кёзлеринги ачып,
Эрттенликде бу дунияны кёргенинг!
Насыбыбыз - бу жашауну къууанчы,
Чексиз байлыгъыбыз - аны бергени.
1970
24
*
*
*
Дунияда хар аягьынг басхан жерге
Хурмет эте, алай атла.
Ёмюрге
Турсун аллай хурмет адамла бла, Жер болмаса - юйсюз болурла ала.
Жерди бизге ётмек, ариулукъ берген,
Ёлсек да, къалабыз жер бла бирге.
О, бу жерде жатадыла батырла Жел бла эришип чайхан атлыла.
Ма бу жерде жатадыла устала Жашагьанла, ташлагьа да жан сала,
Жыр этгенле бла жомакъ этгенле,
Сабан сюргенле бла мал кютгенле,
Аланы барын ёсдюрген анала,
Барыбызгьа да кюч берген анала,
Ариулукълары жырда къалгъан къызла,
Усталаны насыбы болгьан къызла.
Аны билип, жерни хар къарышына
Хурмет эт, хар чёбюне, хар ташына,
Хар атлагъан жеринге хурмет эт сен,
Бу баргъан жерингде жатханча кесинг!
1970
25
*
*
*
Уллу шахарда орамда
Адам кёп. Бири ары,
Бири бери кете мында,
Ашыгьадыла бары.
Мен аланы жангыз бирин
Танымай ёсгенликге,
Жангыз бири, мени кёрюп,
Салам бермегенликге, Хар бирини сакълап тургьан
Сюйгсн ахлусу болур,
Хар бири да жылыныргъа
От къатына олтурур.
Кимини сюйген анасы,
Кимини болуп наны,
Кимини ийнакъ баласы
Ырахат этер жанын.
Уллу дунияда хар кимни
Барды жылыныр жери,
Буз болуп къалмазча кюню,
Жюрегин шат этери.
Алайсыз бу кёп адамдан
Бири да жашаялмаз.
Адам тюнгюлмейди андан,
Болады жашаргъа баз.
1970
26
къыш
Къыш, манга кёп кере келдинг,
Агъардынг сен сабанда,
Жомакъла келтирдинг элде,
Мен гитчсчик заманда.
Агъардынг арбазыбызда,
Юйюбюзню башында,
Суугъа кесинг салгъан бузда,
Чегемни ауушунда.
Татлы тюшлени келтирдинг
Элде акъ кечеледе,
Татлы сагъышла этдирдинг
Сен манга къыш чилледе.
Сабийликден акълыгьынгы
Сюйгснлейин къалдым мен,
Кеченг да жарыкълыгъына
Кёп ыразы болдум мен.
Быйыл да келдинг жангыдан,
Биягьылай - акълыгьынг.
Энтта да отум жагъылды,
Санга кете акъылым.
Бу къыш мени ахыр къышым
Эсе да, жюрегимде Тазалыгъынга алгъышым, Агъараса жеримде.
1970
27
КЪЫШ КЕЛДИ
Къыш келди.
Хар элде
Кюнле - акъ,
Юйле - акъ.
Къар, жау, жау,
От, жан, жан!
Таула - акъ,
Баула - акъ,
Къолла - акъ,
Жолла - акъ.
Къар, жау, жау,
От, жан, жан!
Арбаз - акъ,
Хар зат - акъ,
Школ - акъ,
Онг, сол - акъ.
Къар, жау, жау,
От, жан, жан!
Къыш келди.
Хар элде
Къар жауду,
От жанды.
Къар жау, жау,
От, жан, жан!
1970
28
УМУТ ЖЫРЧЫГЪЫ
Къайгъы кетер,
Къууанч жетер,
Къоркъма сен.
Кырдык чыгьар,
Терек чагьар,
Къоркъма сен.
Жауун жауар,
Жулдуз жанар,
Къоркъма сен.
Гюл къызарыр,
Къыз ышарыр,
Къоркъма сен.
Кёгерир жер,
Сабан битер,
Къоркъма сен.
Сабий ёсср,
Харбыз бишер,
Къоркъма сен.
Кёк кюкюрер,
Кюн да тиер,
Къоркъма сен.
Жарсыу кетер,
Къууанч жетер,
Къоркъма сен.
1970
29
*
*
*
Ракетле кетелле кёкге,
Киши кёрмей тургьан бийикге,
Къанатлыла жырлайла жерде,
Суула шууулдайдыла жерде.
Бешикле тебиретилген жер,
Акъ къыш, жашил жаз да келген жер,
Будайла баш къуса тургьан жер,
Сабийчикле ойнай баргъан жер,
Тенгизле кенги кёгерген жер,
Бизге мирзеу, суу да берген жер!
Самолётла кетелле кёкге,
Булутла башына - бийикге,
Терекле чагьадыла жерде,
Кырдыкла чыгъадыла жерде.
Жаш къызла ариу ышаргьан жер,
Гюлле агъаргьан, къызаргьан жер,
Къара жауун шууулдагьан жер,
Чапыракъла шыбырдагъан жер,
Тангла келген, ахшамла келген,
Ай да тийген шахаргьа, элге,
Сабий кюнлерибиз да озгъан,
Аналарыбыз от тамызгъан
Бизии ёмюрлюк юйюбюз - жер,
Бизни ксчебиз, кюнюбюз - жер,
Сенсиз бизге бийиклик да жокъ,
Сенсиз бизге игилик да жокъ.
Бизге кюн да ма сенде тийди,
Бар иги иш сенде этилди,
Сабий сенде ышарды, кюлдю,
Самолёт сенден кётюрюлдю.
Сенсиз бизге иш, жашау да жокъ,
Сенсиз бизге тенгиз, тау да жокъ.
Гыржыныбыз, сууубуз да сен,
Ана болдунг барыбызгьа сен.
1970
30
*
*
*
Манга жашауну душманлары:
«Сен жашауну кёрюп болмазча
Этербиз, - дедиле, - сен арып,
Бу дуниягъа махтау салмазча».
«Угъай, - дедим мен, - жашау
манга
Сыйлы болур, ана сютюча,
Салам бере ахшамгьа, тангнга,
Жашауну махтарма, кюннюча!»
Айтдыла жашауну жаулары:
«Сен бу жерге налат берирча
Этербиз, аны жауунлары,
Къарлары да бошдула дерча».
«Угъай, - дедим, - дайым манга
жер
Сыйлылай къалыр, жангы тангча,
Билсем да боллугъун манга кёр,
Сыйльшай къалыр жер, анамча!»
Айтдыла жашауну жаулары:
«Адамгьа къарарса бёрюча,
Алай этербиз - сен жанланы
Барына бёрюдюле дерча».
«Угъай, - дедим, - мен сизни кёрюп
Болмам, усталаны сюерме,
Мен, кетгинчиннге жерге кирип,
Жау ким, шуёх кимин билирме».
Жашауну душманлары, мени
Марап, кёп атханларында да,
Сау къалдым, чыдай кёп кюнлени,
Не аман айтханларында да.
Кёп тснглеримча, къаным къарны
Къызартып да жатдым, къобалмай,
Ачыудан да жилядым, сарнап,
Андан башха амалым къалмай.
31
Къыш келиучюсю кибик, къартлыкъ
Энди арбазыма киргенди,
Кючюм жокъ башхаладан артыкъ,
Алай мени бла биргеди
Бюгюн да сюймеклигим жерге,
Жашаугъа, ишчи адамгъа да,
Къалгъанды мени бла бирге
Сюймеклигим тюзге, таугъа да.
Энтта да махтайма аланы,
Кийире назмугъа, жыргъа да,
Энтта жесириме дунияны,
Алгьышым эсге, гыржыннга да!
1970
*
*
*
Бу дуниягъа жиляй келдим,
Жиляй кетерме мындан:
Энди аны иги билдим Зат къалмаз кьарангыдан
Башха, мен мындан бир кетсем,
Къалмаз не кюн жарыгъы,
Не жулдуз жарыгъы - ёлсем,
Къараялмам жаууннга.
Бу дунияда къууанч берген
Хар зат - манга багъалы,
Урлукъ салыннганы жерге,
Чакъгъаны жазны талы.
Дунияны къууанчын сюйдюм,
Жер сюйгенча жауунну,
Къууан деп, от жанды юйде,
Кёкде уа - жулдуз жанды.
Тиширыуну ариулугьун
Дуния къууан деп берди,
Ол ариулукъ уллулугъун,
Жернича, сыйлы кёрдюм.
Аланы барын къууана
Кёрдюм, насыплы бола,
Жер, таза сууунгдан къана,
Болгъанма сени баланг.
Бу дуниядан сора затым
Жокъ. Иги билдим аны.
Терк ёчюлме, жаннган отум,
Тур энтта манга жанып!
Кюшом жылы бу дунияда,
Тургъан юйюм да - жылы.
Айырылгъанда аладан,
Айырылырма, жиляй!..
1970
3 Къули Къайсын
33
*
*
*
- Санга бек уллу саугъа неди?
- Бу дуния.
- Бек уллу байлыгъынг а неди?
- Бу дуния.
- Санга акъылманлыкъ недеди?
- Ишде.
- Санга бек сыйлыла кимдиле?
- Устала.
- Бек уллу палах а неди?
- Жеримсиз къалгьан.
- Бек уллу къууанчынг а неди?
- Жашагъан.
- Бек кьыйын зат а?
- Жашаудан айырылгъан.
1970
34
КЪЫЗГЪА
Сен жазгъы кюнде бараса,
Махтайма жангы жазны,
Сен акъ таулагъа къарайса,
Махтайма акъ тауланы.
Сен жайгъы кюнде бараса,
Махтайма жашил жайны,
Гокка ханслагьа къарайса,
Махтайма мен аланы.
Кюз арты кюнде бараса,
Махтайма мен кюз артын,
Сен сабанлагъа къарайса,
Махтайма сабанланы.
Сен къышхы кюнде бараса,
Махтайма къарлы къышны,
Шош тереклеге къарайса,
Махтайма тереклени.
Сен бу жашауда бараса,
Махтайма бу жашауну,
Сен бу дунияда тураса,
Махтайма бу дунияны!..
1970
3*
35
*
*
*
Башындан сары жар оюлду,
Баргъан суучугъ’а къайгьылы болду,
7'ашларын жар эншге учурду,
Суучугь’а ынчхады, къычырды:
«Сюеме тазалай турургьа,
Аллым тыйылмайын барыргьа!
Сюеме тазалай къалыргьа,
Тюненеча, жарыкъ болургъа!
Къызла ичерикдиле менден,
Бахчадан къайта келгснде,
Сабийле да ичерле менден,
Ала наныкъ жыйып кслгенде.
Сюеме тазалай къалыргьа,
Жолоучуланы къандырыргъа,
Кёкню да, айны да кёрюрге,
Сабийлеге къууанч берирге.
Сюеме тазалай къалыргьа,
Черегиме жарыкъ барыргьа!»
Суула дайым да жарыкъ, таза
Болур эдиле, кюнле оза, Палахла болмасала эди,
Жарла оюлмасала эди!
1970
36
*
*
*
Суу барады, башында кёкге,
Акъ тау бла жашил терекге,
Жангы кырдыкга къууанады,
Анга сыйлы - кюн, ауана да.
Жашил жерде барады черек,
Жолу узакъ, жагъалары бек.
Черек ёлгенлеге жиляйды,
Саулагьа уа жарыкъ жырлайды.
Ёмюрлюк бла суу баргъаны
Билмейдиле да арыгьанны,
Тау саула ючюн агъарады,
Суу да саула ючюн барады.
Суу къууанады жерге, кёкге,
Жагъасында чакъгъан терекге.
Биз да череклеге ушайбыз:
Биз да саула ючюн жашайбыз.
1970
37
*
*
*
Эрик терекни акъ чакъгьаны,
Энтта жангыдан насып бердинг.
Энтта жазны жарыкъ чагьына
Къууандым бу ёмюрлюк жерде.
Эрик терек акъ чакъгъан жерге
Ссйирим, алгьышым да мени,
Таула, терекле бла бирге
Махтайма мен бу жашил жерни.
Башымда - шаудан тюрсюнлю кёк,
Жерде - акъ чакъгъан эрик терек.
Алагьа мен тилек этдим кёп,
Жаз насыплы этип кёп кере.
Быйыл да ма эрик терек акъ
Чакъды. Сора жерде къууанч сау.
Эрик терек, дайым алай чакъ! Жер къууанчсыз къалмаз, сен чакъсанг.
1970
*
*
*
Бал чибин жашайды ёлетден бери,
Ишлей, жашау ачы болмаз ючюннге.
Жашау дайым да турмады бал берип,
Балы ючюн сау бол де бал чибиннге.
Бал чибин, балын жыя, талмай уча,
Ыразыды жайгьа, гюллеге, кюннге.
Билесе - ачыны болгъанын ачы,
Балы ючюн сау бол де бал чибиннге.
1970
38
к
*
*
*
Жаз келди да, тереклени кёгертип,
Жашауубуз энтта болду жангы, кенг,
Жаз келди да, анга къууандыкъ кертме
Терек бла сабан, къозу бла мен.
Энтта, жаш кюнлеримде кибик, къандым,
Жазны кьууанчын, суу ичгенча, ичип,
Буруннгулу адам кибик, къууандым
Жазны бир зат тыялмагъаны ючюн,
Жазны тыялмагъаны ючюн бир зат,
Шапталы, баллиси да ариу чагъып,
Суула буз бугъоуладан болуп азат,
Таза болгъаны ючюн кёк чууагъы.
Минг жыл мындан бурун кибик, къанатлы
Жырлайды энтта да, жазгъа къууанып.
Манга да жашау, аппамача,- татлы,
Энтта жаз жангыдан билдирди аны.
Жаз келди да, шатлыкъ келди хар жаннга,
Ийнандым дуния эски болмазына,
Жаз келди да, энтта жер, жыр да - жангы.
Ишлейме, энтта кючюме базына.
1970
39
*
*
*
Жауун, тау башларындан шууулдап жетип,
Сора эллеге, сабанлагьа да энип,
Жибитеди атамы эски арбазын,
Аны уугьа кетиучю ташлы жол ызын,
Анам саулугъунда бахча этгсн жерин,
Юйюбюзню башын, элни тереклерин.
Жауун, тау башлары бла ушакъ этип,
Аланы ёмюрлюк къарларын жибитип,
Талалагьа, тахталагьа эннгенинде,
Дунияны жангыдан-жангы этгенинде,
Мени жашауум, сёзюм да жангы бола,
Энтта да ушакъ этеме жауун бла,
Дуниягъа берекет берген жауун бла,
Буруннгу нартла да кёрген жауун бла.
Жауун ёмюрде эски болмазын билип,
Сюеме жауунну дайым жангы тилин.
1970
40
*
*
*
Суу нечик терк барады тау тарында!
Жылларыбыз да, кем къалмайын андан,
Барадыла, не женгил барадыла! Ёмюрлюк тенгизине агьадыла.
Хар жан арымазгьа этсе да мурат,
Къанатлы да арыйды, арыйды ат.
Черекге, ёмюрлюкге арыу жокъду,
Жашау бардан дайым алай боллукъду.
Кёк бла тенгиз, таула бла черек
Турадыла, ёмюрлюклерин кёре.
Аланы ёмюрлюклерин сюеме,
Жашаууму къысхалыгьын билеме.
Алай болса да, дефтерими ачып,
Жазама, бар арсарлыгьым да къача,
Манга тыйгъыч жокъча, ёлюм да жокъча,
Мен тау тенгли, тенгиз тенгли турлукъча.
1970
41
*
*
*
Жауун тынч жауады танг аласында,
Татлы къалкъый, тынгылайма жаууннга.
Хораз къычырады танг аласында,
Жукъу арамда тынгылайма анга.
Мен эртте элде тургъанымда кибик,
Мен сабий жашчыкъ болгъанымда кибик,
Жауунну жаугъаны - энтта да жангы,
Хораз къычыргьаны - энтта да жангы.
Жаланда бу жашил жерни юсюнде
Жауады жауун, къычырады хораз.
Жауун ёнюн, хораз ёнюн да сюйдюм,
Ала бла бирге келди манга жаз.
1970
* * *
Таула дайым юьарайдыла узакъ жары,
Сау дунияны кёрюрге сюйгенча бары.
Черекле да узакъ жары кетедиле,
Тенгизни кёрюрге сюйюп жетедиле.
Дунияда кесича турады хар не,
Хар ким да жетеди жеталлыкъ жерине.
Мен жашайма, баш ура таугъа, суугъа да,
Узакъ жары къарау, итиниу, санга да.
1970
42
*
*
*
Терек да аламатды, жулдуз да аламатды,
Жашил жай тангы атханда, чабып баргьан ат да.
Жерде терекге, кёкде жулдузлагьа къарадым,
Ауузлугъун чайнагьан атха минип да бардым.
Гюл да аламатды, будай баш да аламатды,
Къышхы кюн от жагьада, печьде жаннган от да.
Гюлге да, будай башха да къарадым хар жылдан,
От жагьада, печьде жаннган отха да жылындым.
Тиширыу аламатды, ариулукъ аламатды,
Бу дунияда жаннга къууанч берген хар бир зат да.
Тиширыуланы сюйдюм, ариулукъну да кёрдюм,
Ала насыбым болуп турдула жашил жерде.
Не кёп къузгъун къычырса да, жашау аламатды.
Анга беребиз махтауну да, этебиз ант да.
1970
43
ЖОЛДА АЙТЫЛГЪАН
НАЗМУ
Сынадым эсе да ачыу, жара,
Насыплыма - дунияда жашадым,
Танг жарыгъы бла кече ара
Къалмагъандыла менден ташада.
Къыйынлыкъны, ачыуну хорладым,
Тае этмей сюймеклигими жерге,
Манга кюйсюз къаплан хырылдады, Къутулдум адамла бла бирге.
Не болса да, насыбым бар эди,
Мен кёп сейир жерлени да кёрдюм,
Мирзеуге, жулдузгъа назму этип,
Отха да, суугъа да махтау бердим.
Алгьыш этдим хар баргъан жериме, Къайда да ётмек, суу бирча - сыйлы,
Салам бере кирдим юйлерине,
Къайда да адам тургъан юй - жылы.
Хар къайда да сабийле бир кибик
Ойнайдыла, бирча жиляй ала,
Сабийлеге къууана бир кибик,
Бирча къайгъы да эте анала.
Хар жерни усталарына алгьыш
Этдим - хар къайда да адамны къол
Къыйыны сыйлы, хар жерде да къыш,
Жаз да сейир, сейирди хар бир жол.
Не болса да, насыбым бар эди,
Къууанч, бушуу гыржынын да татдым,
Кече булутла башымдан ётюп,
Манга къууанчха танг жарыкъ атды.
Не болса да, насыбым бар эди,
Элия, мени жоймайын, озду,
Къыйын кюн чыдаргъа кючюм жетип,
Жашадым, китапларымы жаздым.
44
Ма энди аллымда китапларым.
Алада - акъ таула, будай башла.
Къалгъан кюнюмде да ахыр арып,
Сёзлерим учуп чыгьарла, къушла
Учханча, мени китапларымдан,
Кюч бере, жашлыкъда беклигими
Манга къайтара, тауларымда
Къошула терекле кёклюгюне.
Не болса да, насыбым бар эди Мен жашадым, дунияны да кёрдюм,
Къыйынлыкълагьа да чыдап ётюп,
Жерге сюймеклик жырымы этдим.
1970
\
*
*
*
Кахетияда бир кече ёмюрге
Эсимде къалып къалды ай бийикден
Къарагьаны, жюзюмле бишген жерге
Сукьланнганча, булутсуз бийик кёкден.
Ай, къызыл, сары къатыш болуп, алай
Тура эди, чумла эм будай башла
Тюрсюнлю болгъан Кахетияда ай,
Ол жарытхан кырдык, жюзюмле, ташла.
Кахетияны башындан къарагьан
Сентябрь кечесини къызыл айы
Шош жарыгьын тёгюп кече арагьа,
Терекле да, анга къарап, шошайып.
Кёгет ийис этген кече арасы,
Таза кёк да ырахат къарай жерге.
Леонидзе да, Чиковани да сау
Эдиле, къууанч эте эдик бирге!..
1970
46
*
*
*
Акъылманды - мирзеу битдирген,